ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ KONYA İLİNDE TARIMA DAYALI SANAYİNİN YAPISAL ANALİZİ ZEKİ BAYRAMOĞLU

ÖZET Doktora Tezi KONYA İLİNDE TARIMA DAYALI SANAYİNİN YAPISAL ANALİZİ Zeki BAYRAMOĞLU Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ Konya ilinde faaliyet gösteren tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörleri input-output modeli kullanılarak analiz edilmiştir. İlde toplam 449 adet tarıma dayalı sanayi işletmesi bulunmaktadır. Örnekleme yöntemi ile 98 tarıma dayalı sanayi işletmesi belirlenmiş ve bu işletmelerle yüz yüze görüşmek suretiyle anket uygulanmıştır. Anket yöntemi ile elde edilen veriler, işletmelerin yapısal özelliklerini, girdi kullanımlarını, girdi temin yerlerini, üretim miktarlarını ve ürün dağılım yerlerini kapsamaktadır. Çalışmada Konya ili tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörlerinin nihai taleplerindeki değişmeler karşısında, üretimlerinin nasıl değiştiği ve diğer sektörlerin üretimlerini nasıl etkiledikleri analiz edilmiştir. Bu etki çarpan katsayısı olarak adlandırılmaktadır. Çarpan katsayısı üretim, gelir, istihdam, tamamlayıcı ithalat, brüt katma değer, diğer faktör ödemeleri, elektrik enerjisi ve diğer ara girdiler için hesaplanmıştır. Üretim ve gelir çarpanlarında ilk sırayı su ürünleri sanayi alırken, istihdam ve brüt katma değer çarpanında tarım sektörü almaktadır. Sektörlerin ileri ve geri bağlantı katsayıları hesaplanmış ve kilit sektör belirlemesi yapılmıştır. İleri (0,5585) ve geri (0,4408) bağlantı katsayısı ortalamanın üzerinde olan yem sanayi kilit sektör olarak belirlenmiştir. Ayrıca sektörlerin ithalat yolu ile girdi temin etmelerinin ekonomiye verdikleri kayıp üretim, istihdam ve gelir açısından incelenmiştir. Kullandığı girdinin % 71 ini il dışından alan bitkisel yağ sanayi, ekonomik aktivite kaybı en fazla olan sektör olarak tespit edilmiştir. Konya ili tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmeleri ürünlerinin, yıllara göre artan tüketimi ve rakip ithalatı karşılamak için 2008 2015 yılları arasında sektörlere göre artırılması gereken üretim miktarı tahmin edilmiştir. En fazla üretim artışı 2008 yılı için et ve et mamulleri sanayiye aittir. Ayrıca artan üretimle birlikte istihdam ve elektrik enerjisi ihtiyacı da yıllara göre hesaplanmıştır. Sonuç olarak, Konya ili tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerinin ihtiyacı olan ara girdilerin, il içinden temin edilmesi bütün sektörlerin üretimine, istihdamına ve Konya ilinin kalkınmasına katkı sağlayacaktır. 2007, 273 sayfa Anahtar Kelimeler: Tarıma Dayalı, İnput-Output Analizi, Tarım sanayi entegrasyonu, Çarpan Analizleri, Sızıntı katsayısı i

ABSTRACT Ph.D.Thesis ANALYSIS OF AGRI-FOOD INDUSTRY IN KONYA PROVINCE Zeki BAYRAMOĞLU Ankara University Graudate School of Natural and Applied Sciences Departmant of Agricultural Economics Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ Agriculture and agri-food industry sectors operating in Konya province were analyzed by using the input-output model. There are 449 agri-food industry businesses operating in the province. 98 agri-food industry businesses were determined by sampling method and questionnaires were applied to these businesses through face-to-face interviews. Data collected by questionnaire method includes structural features of the businesses, their input utilization, their input providers and amounts of production and product distribution areas. The study has analyzed how the production of agriculture and agri-food industry sectors in Konya province have changed and affected production of other sectors due to changes in their final demands. This effect is called the multiplier coefficient. Multiplier coefficient was estimated for production, income, employment, complementary import, gross added value, other factor payments, electrical energy and other intermediate inputs. Fishery products industry takes the first place in production and income multipliers, and agriculture sector ranks the first in gross added value multiplier. Forward and backward linkage coefficient of sectors was calculated and the key sector was determined. Feed industry with forward (0,5585) and backward (0,4408) linkage coefficient above average was determined to be the key sector. Economic loss due to sectors provision of input through import was also examined in terms of production, employment and income. Vegetable oil industry taking 71% of its input from outside the province was determined to be the sector with the highest lack of economic activity among other sectors. Production amount of agriculture and agri-food industry businesses in Konya province which is required to be increased according to sectors for the years 2008-2015 was estimated in order to meet increased consumption and competitive import. Meat industry has the highest production increase for the year 2008. Furthermore, employment end electrical energy needs due to increased production were estimated according to years. Consequently, provision of intermediate inputs needed by agriculture and agri-food industry businesses in Konya province from the province itself will contribute to the production and employment of all sectors and to the development of Konya province. 2007, 273 pages Key Words:Agri-Food Industry, Input-Output Analysis, Integration of Agriculture and Industry, Multiplier Analysis, Leakage Coefficient ii

ÖNSÖZ Tarıma dayalı sanayiler, tarım ile sanayi sektörlerinin karşılıklı etkileşiminin gerçekleştiği, bütünleştiği ve bütünleşmenin gerekli olduğu sanayi dalıdır. Tarıma dayalı sanayiler, hammaddesinin önemli bir bölümünü tarım sektöründen alan ve tarımsal hammaddelere işleme, muhafaza ve ambalajlama teknikleri uygulayarak nitelik yönünden daha üstün özellikteki ürünler üreten imalat sanayinin önemli bir alt dalıdır. Kırsal ve kentsel alanlarda yaşayanlar arasında sosyo-ekonomik ve kültürel farklılıkları azaltmak, kırsal nüfusun kentlere plansız göçünü hafifletmek üzere kırsal nüfusun bulunduğu yerde ya da yakınında faaliyet gösteren tarıma dayalı sanayiler, kırsal alanlar için önemli bir kalkınma aracıdır. Tarıma dayalı sanayiler Konya ili gibi ekonomisinde tarımın ağırlıklı olduğu illerde ekonominin yanında sosyal açıdan da önem taşımaktadır. İstihdam, işsizlik, yoksulluk ve göç sorunlarının çözümü, çiftçilerin yarattıkları katma değerden sanayi aracılığı ile daha fazla pay almaları ve yaşadıkları yerde mutlu olması tarıma dayalı sanayilerin kırsal alan açısından sosyolojik boyutunu da ortaya koymaktadır. Yapılan bu çalışmanın Konya ili tarım sektörünün ve kırsal alanda yaşayanların sorunlarının çözümüne yol göstermesi dileğiyle, bu çalışmanın yapılmasında yol gösteren danışman hocam Doç. Dr. Erdemir GÜNDOĞMUŞ a ve çalışmaya değerli fikirleri ile yön veren Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK e ve Prof. Dr. Cennet OĞUZ a teşekkür ederim. Ayrıca, doktora öğrenimimi Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümünde yaptığım için memnuniyet duyduğumu belirtmek isterim. Bu nedenle başta Tarım Ekonomisi Bölüm başkanının şahsında tüm bölüm akademik ve idari personele şükranlarımı sunarım. Yapılan her çalışmanın teşekkür kısmının vazgeçilmez cümleleri; elbette aile bireylerinin manevi desteği için yazılmış cümlelerdir. Eğitim öğretim hayatım boyunca her zaman benimle ilgili yüzünden gurur ifadesi eksik olmayan, her zaman varlığından güç aldığım sevgili babam Kenan BAYRAMOĞLU na, diğer aile bireylerine manevi desteklerinden dolayı şükranlarımı sunarım. Ayrıca çalışmam boyunca sabırla benden manevi desteğini esirgemeyen sevgili eşim Şükran BAYRAMOĞLU na da sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Zeki BAYRAMOĞLU Ankara -Eylül 2007 * Bu çalışma TÜBİTAK tarafından 106 0 430 nolu proje ile desteklenmiştir. iii

İÇİNDEKİLER ÖZET. i ABSTRACT... ii ÖNSÖZ...... iii SİMGELER DİZİNİ.. vii ŞEKİLLER DİZİNİ... viii ÇİZELGELER DİZİNİ.. ix 1.GİRİŞ.. 1 1.1.Çalışmanın Önemi... 1 1.2.Çalışmanın Amacı.. 5 1.3.Çalışmanın Kapsamı... 7 2.LİTERATÜR ÖZETİ... 9 2.1.İnput-Output Analizi İle İlgili Yapılmış Yurt İçi Çalışmalar.... 9 2.2.İnput-Output Analizi İle İlgili Yurt Dışında Yapılmış Çalışmalar.. 18 2.3.Tarıma Dayalı İle İlgili Yapılmış Çalışmalar.. 31 3.MATERYAL VE YÖNTEM.. 37 3.1.Materyal... 37 3.2.Yöntem..... 38 3.2.1.Örnekleme safhasında kullanılan yöntem. 38 3.2.2.Sektörlerin toplulaştırılması.. 42 3.2.3.Verilerin analizinde uygulanacak yöntem 44 3.2.3.1.İnput-output analizinin gelişimi. 44 3.2.3.2. Bölgesel input-output analizi 46 3.2.3.3. İnput-output analizi.. 47 3.2.3.4.Endüstriyel işlemler tablosu... 49 3.2.3.5.Endüstriyel işlemler tablosunun genelleştirilmesi. 51 3.2.3.6.Girdi katsayılar tablosu. 52 3.2.3.7.Leontief ters matrisi.. 54 3.2.3.8.Çarpan analizleri 56 3.2.3.9.İleri ve geri bağlantı katsayılarının hesaplanması.. 62 3.2.3.10.Kilit sektör belirlemesi. 63 3.2.3.11.Ekonomik aktivite kaybının hesaplanması (sızıntı katsayısı).. 65 3.2.3.12. Nihai talep artışı ve üretim tahmini 66 4.KONYA İLİNİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ 68 4.1.Nüfus Yapısı... 68 4.2.Ekonomik Yapısı. 69 4.2.1. Sektörü.. 70 4.2.2.Ticaret... 71 4.2.3.Tarımsal Sektörü... 71 4.2.3.1. Konya ilinde tarım arazilerinin durumu.... 71 4.2.3.2. Bitkisel üretim... 72 iv

4.2.3.3. Hayvansal üretim.. 75 5. ARAŞTIRMA BULGULARI 79 5.1. İncelenen Tarıma Dayalı lerin Yapısal Özellikler... 79 5.2.Konya İli Tarıma Dayalı lerinin Endüstriyel İşlemler Tablosu 84 5.2.1. Ara girdiler bölümü. 88 5.2.1.1.Tarım sektörü. 90 5.2.1.2. Bitkisel yağ sanayi... 93 5.2.1.3. İçki sanayi 95 5.2.1.4. Et ve et mamulleri sanayi.. 96 5.2.1.5. Su ürünleri sanayi. 98 5.2.1.6. Süt ve süt mamulleri sanayi.. 99 5.2.1.7. Şeker sanayi. 100 5.2.1.8.Un sanayi... 103 5.2.1.9. Meyve - sebze işleme sanayi... 104 5.2.1.10. Yem sanayi... 106 5.2.1.11.Deri sanayi... 108 5.2.2.Nihai talep bölümü.... 110 5.2.3.Temel girdiler bölümü.. 112 5.3.Girdi Katsayıları Matrisi.. 117 5.4. Leontief Ters Matris.. 118 5.5.Toplam Çarpan Analizleri... 126 5.5.1. Toplam üretim çarpanı. 126 5.5.2. Ayrıştırılmış toplam üretim çarpanı.... 134 5.5.2.1.Tarım sektörü ayrıştırılmış üretim çarpanı.... 134 5.5.2.2. Bitkisel yağ sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı... 135 5.5.2.3. İçki sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı 136 5.5.2.4.Su ürünleri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı. 137 5.5.2.5. Et ve et mamulleri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı. 138 5.5.2.6. Süt ve süt mamulleri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı. 139 5.5.2.7. Un sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.. 140 5.5.2.8. Şeker sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.. 141 5.5.2.9. Meyve - sebze işleme sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı 142 5.5.2.10. Yem sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı. 143 5.5.2.11. Deri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.. 144 5.5.3. İncelenen sektörlerin toplam gelir çarpanları.. 145 5.5.4. İncelenen sektörlerin toplam istihdam çarpanları 151 5.5.5. İncelenen sektörlerin toplam diğer faktör ödemeleri çarpanları. 157 5.5.6. İncelenen sektörlerin toplam brüt katma değer çarpanları.. 162 5.5.7. İncelenen sektörlerin toplam elektrik enerjisi çarpanları 167 5.5.8. İncelenen sektörlerin toplam nakliye-iletişim ve diğer giderler çarpanları 173 5.5.9. İncelenen sektörlerin toplam diğer ara girdiler çarpanları... 178 5.5.10. İncelenen sektörlerin toplam yurt içi tamamlayıcı ithalat çarpanları... 183 v

5.5.11. İncelenen sektörlerin toplam yurt dışı tamamlayıcı ithalat çarpanları... 188 5.6. İleri ve Geri Bağlantı Katsayıları 193 5.7. Kilit Sektör Belirlemesi. 196 5.8. İncelenen Sektörlerin Ekonomik Aktivite Kaybı Analizleri... 201 5.8.1. İncelenen işletmelerde toplam üretim kaybı... 205 5.8.2. İncelenen işletmelerde toplam gelir kaybı... 208 5.8.3. İncelenen işletmelerde toplam istihdam kaybı. 209 5.9.Nihai Talep Artışı ve Üretim Tahminleri 213 5.10. Konya İli Tarım ve Tarıma Dayalı Sektöründe Yatırım Alanları ve Üretim Deseni...... 221 6.SONUÇ ve ÖNERİLER. 229 KAYNAKLAR.. 244 EKLER 256 EK 1. İncelenen Sektörler İtibariyle Toplam İstihdam Çarpanı 257 Ek 2. Toplam Tamamlayıcı İthalat Endüstriyel İşlemler Tablosu. 258 Ek 3. Yurt Dışı Tamamlayıcı İthalat Endüstriyel İşlemler Tablosu.. 259 Ek 4. Yurt İçi Tamamlayıcı İthalat Endüstriyel İşlemler Tablosu. 260 Ek 5. Toplam Tamamlayıcı İthalat Girdi Katsayıları.... 261 Ek 6. Yurt Dışı Tamamlayıcı İthalat Girdi Katsayıları..... 262 Ek 7. Yurt İçi Tamamlayıcı İthalat Girdi Katsayıları 263 Ek 8. Yıllara Göre Toplam İstihdam.... 264 Ek 9. Yıllara Göre İstihdam Artışı... 265 Ek 10. Yıllara Göre Ücret Artışı.. 266 Ek 11. Yıllara Göre Diğer Faktör Ödemeleri..... 267 Ek 12. Yıllara Göre Brüt Katma Değer Artışı. 268 Ek 13. Yıllara Göre Elektrik Kullanımı Artışı.. 269 Ek 14: Leontief Ters Matrisin Açılımı.. 270 ÖZGEÇMİŞ... 272 vi

SİMGELER DİZİNİ AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri DPT Devlet Planlama Teşkilatı GSYİH Gayrisafi Yurt İçi Hasıla TDS Tarıma Dayalı TOBB Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TÜFE Tüketici Fiyat Endeksi TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu YTL Yeni Türk Lirası $ Dolar vii

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 5.1. Tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörleri arasında girdi akım şeması.. 89 Şekil 5.2. Ekonomik sistemde input-output akışı 129 viii

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1. Konya ilinde tarıma dayalı sanayilerin Konya ili ve ilçelerine göre dağılımı.. 39 Çizelge 3.2. Anket Yapılan İşletmelerin Sayısı..... 41 Çizelge 3.3. Anket yapılan işletmelerin ilçelere göre dağılımı.. 42 Çizelge 3.4. Endüstriyel işlemler tablosunun genel görünümü. 51 Çizelge 3.5. Toplam kapasite rakamları ve genelleştirme katsayıları... 52 Çizelge 4.1. Konya ilinin nüfus yapısı...... 68 Çizelge 4.2. İktisaden faal nüfusun sektörlere göre dağılımı 69 Çizelge 4.3. Konya ilinde kişi başına düşen milli gelir 69 Çizelge 4.4. GSYİH sının iktisadi faaliyet kollarına göre dağılımı.. 70 Çizelge 4.5. Arazi varlığı ve kullanım durumu 72 Çizelge 4.5. Tarla bitkileri üretimi 73 Çizelge 4.7. Sebze üretim miktarı.. 74 Çizelge 4.8. Meyve üretim miktarı.... 75 Çizelge 4.9. Hayvan varlığı.. 76 Çizelge 4.10. Kesilen hayvan sayısı ve et üretimi.... 77 Çizelge 4.11. Sağılan hayvan sayısı ve süt üretimi... 77 Çizelge 4.12. Deri üretimi. 78 Çizelge 5.1. İncelenen sanayi işletmelerinin kapasite kullanım oranları... 79 Çizelge 5.2. incelenen sanayi işletmelerin eksik kapasite ile çalışma nedenleri.. 80 Çizelge 5.3. İncelenen sanayi işletmelerinde yönetici durumu 71 Çizelge 5.4. İncelenen sanayi işletmelerinde yaş gruplarına gore işletme yöneticilerinin dağılımı.. 81 Çizelge 5.5. İncelenen sanayi işletmelerinde işletme yöneticilerinin eğitim düzeyi. 82 Çizelge 5.6. İncelenen sanayi işletmelerinin hukuki durumu 83 Çizelge 5.7.Tarıma dayalı sanayi işletmelerinin yabancı kaynak kullana oranı... 83 Çizelge 5.8. İncelenen sanayi işletmelerinde kalite belgesi sahipliği 84 Çizelge 5.9.Konya ili tarıma dayalı sanayilerinin endüstriyel işlemler tablosu 87 Çizelge 5.10. İncelenen işletmelerin girdi katsayıları matrisi... 91 Çizelge 5.11.Sektörel üretimlerin ara ve nihai talebe göre dağılımı 92 Çizelge 5.12. Konya İli Tarım ve Tarıma Dayalı Sektörü Ürünlerinin Tüketimi... 111 Çizelge 5.13. İstihdam edilen işgücünün sektörlere ve iş gruplarına göre dağılımı.. 115 Çizelge 5.14. Açık Leontief ters matris. 124 Çizelge 5.15. Kapalı Leontief ters matris.. 125 Çizelge 5.16. Toplam üretim çarpanı... 133 Çizelge 5.17. Tarım sektörü ayrıştırılmış üretim çarpanı.. 135 Çizelge 5.18. Bitkisel yağ sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.. 136 ix

Çizelge 5.19. İçki sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı... 137 Çizelge 5.20. Su ürünleri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı 138 Çizelge 5.21. Et ve et mamulleri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı 139 Çizelge 5.22. Süt ve süt mamulleri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.... 140 Çizelge 5.23. Un sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.... 141 Çizelge 5.24. Şeker sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.... 142 Çizelge 5.25. Meyve - sebze işleme sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı... 143 Çizelge 5.26. Yem sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.. 144 Çizelge 5.27. Deri sanayi ayrıştırılmış üretim çarpanı.. 145 Çizelge 5.28.Toplam gelir çarpanı... 148 Çizelge 5.29. Gelir Leontief ters matrisi.... 150 Çizelge 5.30. Toplam istihdam çarpanı..... 154 Çizelge 5.31. İstihdam Leontief ters matrisi.. 156 Çizelge 5.32. Diğer Faktörler Çarpanı... 159 Çizelge 5.33. Diğer faktör ödemeleri Leontief ters matrisi... 161 Çizelge 5.34. Toplam brüt katma değer çarpanı 164 Çizelge 5.35. Brüt katma değer Leontief ters matrisi.... 166 Çizelge 5.36. Toplam elektrik enerjisi çarpanı (parasal verilerle)..... 169 Çizelge 5.37. Toplam elektrik enerjisi çarpanı (Fiziki verilerle)... 170 Çizelge 5.38.Elektrik enerjisi Leontief ters matrisi... 172 Çizelge 5.39. Toplam nakliye-iletişim ve diğer giderler çarpanı.. 175 Çizelge 5.40. Nakliye- iletişim ve diğer giderler Leontief ters matrisi. 177 Çizelge 5.41. Toplam diğer ara girdiler çarpanı 180 Çizelge 5.42. Diğer ara girdiler Leontief ters matrisi 182 Çizelge 5.43. Yurt İçi tamamlayıcı ithalat çarpanı 185 Çizelge 5.44.Yurt içi tamamlayıcı ithalat Leontief ters matrisi. 187 Çizelge 5.45. Yurt dışı tamamlayıcı ithalat çarpanı... 190 Çizelge 5.46. Yurt dışı tamamlayıcı ithalat Leontief ters matrisi.. 192 Çizelge 5.47. İleri ve geri bağlantı katsayıları... 196 Çizelge 5.48. İleri ve geri bağlantı katsayıları indeksleri.. 200 Çizelge 5.49.Yurt içi tamamlayıcı ithalat.. 203 Çizelge 5.50. Yurt dışı tamamlayıcı ithalat... 203 Çizelge 5.51. Toplam tamamlayıcı ithalat 204 Çizelge 5.52. Toplam üretim kaybı... 208 Çizelge 5.53. Toplam gelir kaybı... 209 Çizelge 5.54. İncelenen işletmelerde toplam istihdam kaybı.... 210 Çizelge 5.55. Tamamlayıcı ithalata göre elde edilmiş ileri ve geri bağlantı katsayıları 212 Çizelge 5.56. Yıllara göre tüketim tahminleri... 215 Çizelge 5.57. Yıllara göre nihai talep tahminleri... 215 Çizelge 5.58. Yıllara göre üretim tahmini... 218 Çizelge 5.59. Yıllara göre üretim artışı. 218 x

Çizelge 5.60. Yıllara göre istihdam artışı. 220 Çizelge 5.61. Her yıl gereksinim duyulan elektrik miktarı... 221 Çizelge 5.62. Bitkisel yağ ve yağ bitkileri ithalatı 224 Çizelge 5.63. Bitkisel yağ ve yağ bitkileri ihracatı... 224 Çizelge 5.64. Konya ilinde önemli tarım ürünlerinin üretim ve işlenme miktarı. 228 xi

1.GİRİŞ 1.1.Çalışmanın Önemi Tarıma dayalı sanayi; kullandığı hammaddenin tamamı veya büyük bir çoğunluğu tarımsal ürünler olan imalat sanayinin önemli bir alt dalıdır. İmalat sanayi içerisinde önemli bir yere sahip olan tarıma dayalı sanayiler, tarım sanayi entegrasyonunu sağlayan bir halkadır. Günümüzde gelişmiş ekonomilerin, sektörler arasındaki sıkı ilişkileri ve ekonomiyi oluşturan sektörleri, birbirinden ayırmaksızın, bir bütün olarak ekonomik gelişmeye önem verdikleri gözlenmektedir. Ülkelerin gelişme stratejilerinde, sektörlerden birinin ihmal edilmesi, ekonominin bütünlük içinde büyümesini sınırlandırmaktadır. Ekonominin bünyesindeki bütünleşmeyi sağlayan temel unsurlardan biri de tarım sanayi entegrasyonudur (Kızıloğlu 2004). Tarım ürünlerinin bir bölümü doğrudan hiçbir işlem görmeden tüketiciye ulaşırken, bir bölümü ise ancak işlendikten sonra tüketilebilmektedir. Bu durum tarım ürünlerini hammadde olarak kullanan tarıma dayalı sanayilerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Tarıma dayalı sanayilerinin ülke ekonomileri açısından önemi büyüktür. Gelişmiş ülkelerin gelmiş oldukları noktada tarıma dayalı sanayinin önemli bir yeri vardır. Tarıma dayalı sanayilerin, tarım-sanayi bütünleşmesinin sağlanması, istihdam olanaklarını artırması, bölgelerarası gelişmişlik farklarını azaltmasına yardımcı olması, kırsal kesimin kalkınmasına katkı sağlaması, tarım ürünlerine olan talebi artırması, tarım ürünlerinin pazar payını artırması, tarımsal üretimin teşvik edilmesi, pazar değeri düşük olan ürünlerin katma değerinin yükseltilmesi ve yan ürünlerin değerlendirilmesi gibi katkılar sağladığı bilinmektedir. Tarıma dayalı sanayiler önemli bir istihdam alanı sağlamasının yanında, dünya pazarlarında işlenmemiş ürünlerden işlenmiş ürünlere doğru kayan talep dolayısı ile dış satım gelirlerinin de artmasına katkı sağlamaktadır. Hızlı bir kalkınma trendine sahip olan Türkiye de tarımın ülke ekonomisi içerisindeki yeri nispi olarak azalmasına rağmen, tarıma dayalı sanayilerin önemi artmaktadır. Ülke nüfusunun ve kişi başına düşen gelirin artması yanında, şehirleşme sonucu kadının çalışma hayatında yer alması, işlenmiş tarım ürünlerine olan talebi önemli ölçüde 1

artırmıştır. Bu durum, tarıma dayalı sanayilerin gelişmesi için önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Tarımsal ürünleri işleyip saklanabilir, kullanılabilir ve çok uzak mesafelere taşınabilir hale getiren tarıma dayalı sanayi, tarım ve sanayi sektörleri arasındaki kaynak aktarımı görevini üslenmesi açısından da önemli bir sektördür. Özellikle tarım kesiminde üreticinin emeğinin karşılığını alamaması söz konusudur. Tarım kesiminde düzenli bir pazar olmaması, fiyatlarda da yıldan yıla dalgalanmalara neden olmaktadır. Halbuki tarım ve sanayi entegrasyonunun sağlandığı bir ekonomide tarım ürünlerini talep eden hazır bir tüketicinin varlığı tarım kesiminde sürekli bir üretim ile istikrarlı fiyat oluşumuna neden olacaktır. Tarıma dayalı sanayiler, Birleşmiş Milletler tarafından yapılan sınıflandırmada (ISIC), imalat sanayi içerisinde gösterilmektedir. İmalat sanayi ülke ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Türkiye Gayri Safi Yurt İçi Hasılasının (GSYİH) % 20,4 ünü imalat sanayi ve % 11,3 ünü tarım sektörü oluşturmaktadır (Anonim 2004b). Çalışma alanı olan Konya ilinde ise, ilin toplam GSYİH nın % 13,8 ini imalat sanayi oluştururken, % 23,3 ünü tarım oluşturmaktadır (Anonim 2003a). Tarım ve tarıma dayalı sanayi açısından önemli bir yeri olan Konya ilinin Türkiye GSYİH sının içerisindeki payı ise % 2,49 dur. Aynı zamanda Türkiye imalat sanayi içinde işyeri sayısı bakımından % 2,23 ünü, katma değer açısından % 1,03 ünü ve istihdam açısından ise % 1,62 sini oluşturmaktadır. Türkiye deki toplam tarıma dayalı sanayi işletmelerinin % 1,44 ü Konya ilinde bulunurken, katma değerinde de % 1,70 pay almaktadırlar (Anonim 2001a). Konya ilinde, tarıma dayalı sanayi işletmeleri imalat sanayi içinde, işyeri sayısı bakımından % 32,53 ünü, katma değer bakımından % 61,46 sını ve istihdam bakımından ise % 41,07 sini oluşturmaktadır. Konya ilinde tarıma dayalı sanayiler içerisinde de en fazla payı iş yeri sayısına göre, gıda ve içecek sanayi (% 75.60) almaktadır. Bunu, tekstil ve giyim sanayi (% 12.20), kağıt ve kağıt ürünleri sanayi (% 2

4.88), deri ve mamulleri sanayi (% 3.66), ağaç ve mantar ürünleri sanayi (% 3.66) takip etmektedir (Anonim 2001a). Tarıma dayalı sanayi işletmelerinin gerek ülke içerisinde, gerekse bölge içerisindeki dağılımı kaynakların yerinde değerlendirilmesi, yerinde istihdamın sağlanması ve nakliye dolayısı maliyetin azalması açısından önemlidir. Ayrıca Konya ili içerisindeki ilçeler arası gelişmişlik farkının azalmasında ve gelir dağılımındaki dengesizliğin giderilmesi açısından da tarıma dayalı sanayilerin gelişmesi önem arz etmektedir. Konya ili 31 ilçeye sahip olup, bu ilçeler arasında gelişmişlik farkları vardır. Devlet Planlama Teşkilatı tarafından yayınlanan gelişmişlik indekslerine göre 872 ilçe içerisinde, ilk sıralarda olan Konya ilçeleri, Yalıhüyük (132), Seydişehir (133), Ereğli (160), Akşehir (206) olup, son sıralarda ise Taşkent (702), Halkapınar (690), Çeltik (668) ve Ahırlı (661) yer almaktadır (Anonim 2004a). Ekonomide hiçbir sektör mal ve hizmet üretiminde diğer sektörlerden bağımsız değildir. Ekonomi içerisindeki sektörlerin birbiriyle mal ve hizmet transferi söz konusudur. Ekonomide sektörler arasındaki bu alışverişe sektörel entegrasyon denir. Sektörel entegrasyonun iki yönü söz konusudur. Birinci yönü bir sektörün üretimde bulunabilmesi için diğer sektörlerden ve kendisinden ara girdi kullanmasıdır. İkinci yönü de sektörün ürettiği mal ve hizmetlerin diğer sektörler tarafından ara girdi olarak kullanılmasıdır (Göktolga 2003). Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeleri birbirinden ayıran en önemli özelliklerden birisi de sektörler arası ilişkilerin yoğunluğundaki farklılıktır. Gelişmiş ülkelerde sektörler arası ilişkiler daha yoğundur. Bu ilişkilerin yoğunluğu kaynakların etkin kullanımı ve kalkınma açısından önemlidir (Kula 1990). Nitekim sektörler arasındaki ilişkilerin yoğunluğu bir gelişmişlik göstergesidir (Çınar 1966). Ekonomik kalkınma bir bütün olduğundan tek başına sektörlerin gelişiminden söz etmek mümkün değildir. Bir sektörün gelişmesi için, ilişkide bulunduğu sektörlerin de aynı gelişim düzeyinde olması beklenmektedir. Tarım ve sanayi sektörleri, birbirini tamamlayan ve karşılıklı etkileşim içinde bulunan sektörlerdir. Çünkü tarım sektörü bir yandan sanayiye ham madde arz etmekte ve diğer taraftan sanayi ürünleri için pazar teşkil etmektedir (Karlı 1998). Bu 3

çalışmanın en önemli taraflarından birisi de, çalışma alanında bu sektörler arasındaki bağıntıyı yapısal analiz yardımıyla ortaya koymaktır. Yapısal analiz bir ekonominin çeşitli özelliklerinin alt alta sıralanarak incelenmesi şeklinde tanımlanabilir. Yapısal analizin amacı, ekonomik olarak etkileşim içerisinde bulunan sektörler arasındaki ilişkiyi kantitatif olarak incelemektir (Korum 1963). Yapısal analiz ile etkileşim içerisinde bulunan tüm sektörlerin üretimlerinin, hangi sektörlere ara girdi olarak verildiği, ne kadarının nihai talebe gittiği, ne kadarı ile ihracat yapıldığı, yine sektörün üretimde bulunabilmek için diğer sektörlerden ne kadar ara girdi kullandığı, ne kadar faktör ödemesi yaptığı ve tüm bu işlemler sonucu ne kadar katma değerde bulunduğu açık bir şekilde gösterilmektedir. Ayrıca yapısal analiz herhangi bir sektörde meydana gelecek bir değişimin tüm ekonomide meydana getireceği değişimleri de belirlemektedir. Konya ili, tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmeleri arasındaki etkileşimi kantitatif olarak ifade etmek, tarım ürünleri üreticileri ve tarıma dayalı sanayi işletmeleri açısından oldukça önemlidir. Konya ilinde Türkiye genelinde olduğu gibi tarımsal üretim deseni geleneklere bağlı olarak yapılmaktadır. Üreticilerin pazarlama bilgilerinin yetersiz olması, yetiştirilen ürünlerin pazarlama riskinin olması, üretici gelirini olumsuz etkilemektedir. Buna karşılık tarımsal ürün işleyen endüstriler hammadde sıkıntısı yaşayabilmekte, diğer yörelerden hammadde temin etmektedirler. Bu durum firmaların üretim maliyetlerini yükselten bir etken olmaktadır. Hem endüstrilerin hammadde sıkıntısını gidermek, hem de üreticilerin bilinçli üretim deseni hazırlaması açısından bu çalışma yol gösterici olabilecektir. Üreticiler yörenin ekolojik şartlarına uygun olarak ürün çeşitlendirmesi yapmak suretiyle gelirlerini artırmakla birlikte, ürün bazında meydana gelen risklerden (doğal afetler, değişen ürün politikaları vs.) daha az etkilenebileceklerdir. Ayrıca gerek tarıma dayalı sanayi sektöründe gerekse tarım sektöründe meydana gelecek üretim artışı girdi kullanımını da artıracaktır. Bu araştırma ile her iki sektörde 4

meydana gelecek bir birimlik üretim artışı sonunda ihtiyaç duyulacak temel üretim faktörleri (enerji ve işgücü) gereksinimi tespit edilecektir. Dolayısı ile Türkiye nin genel sorunu olan istihdama ilişkin bir takım saptamalar yapmak ve karar alma organlarına yararlı olmak amacı ile veri türetmek mümkündür. 1.2.Çalışmanın Amacı Gelişmekte olan ülkelerde tarıma dayalı sanayi, tarım toplumundan sanayi toplumuna geçiş için önemli bir araç olarak görülmektedir. Türkiye, gelişmiş ülkeler ile kıyaslandığında, gelişmesini tamamlamamış bir ülke olduğu ve tarım toplumu izlenimi taşıdığı anlaşılmaktadır. GSMH nın %11,6 sını tarım oluşturmakta, nüfusun % 33 ü tarımda istihdam edilmekte, ihracatın % 34 ünü tarıma dayalı sanayi ürünleri (2004 yılı verilerine göre) oluşturmaktadır (Anonim 2006c). Avrupa Birliği (25 ülke) ülkelerinde ise ortalama, tarımın GSMH daki payı % 2.1 ve tarımda istihdam edilen nüfus % 5.4 oranındadır (Anonim 2005b). Ayrıca Türkiye de imalat sanayinin % 51 ini tarıma dayalı sanayiler oluşturmaktadır (Anonim 2001a). Tarımın Türkiye ekonomisi içerisindeki nispi önemi azalmış görünmesine rağmen, mutlak olarak önemli bir sektör olduğunu söyleyebiliriz. Konya ili de sanayi şehri görünümünde olmasına rağmen, aslında bir tarım şehridir. Nüfusun % 61 i tarımda istihdam edilmektedir (Anonim 2003a). nin önemli bir bölümü tarıma dayalı sanayilerdir. Konya ilinde, tarıma dayalı sanayi işletmeleri imalat sanayi içinde işyeri sayısı bakımından % 32,53 ünü, katma değer bakımından % 61,46 sını ve istihdam bakımından ise % 41,07 sini oluşturmaktadır (Anonim 2001a). Ayrıca Konya ili, bitkisel ve hayvansal üretimde de önemli bir yere sahiptir. Türkiye nin toplam tarımsal üretim değerinin % 4,72 sini, bitkisel üretim değerinin % 4,37 sini, canlı hayvanlar üretim değerinin % 4,89 unu ve hayvansal ürünler üretim değerinin % 5,52 sini Konya ili sağlamaktadır (Anonim 2006b). Konya ili bu özelliği ile Türkiye genelinde toplam tarımsal üretim değeri sıralamasında ilk sıradadır. İlde 4 adet şeker fabrikası bulunmaktadır. Şeker fabrikası bulunan yörelerde hayvancılığın gelişmiş olduğu bilinmektedir (Çoban 2003). Bu durum tarım-sanayi entegrasyonu olarak gösterilebilir. Ayrıca Konya ili buğday üretimi açısından da önemlidir. Türkiye nin tahıl 5

ambarı olarak bilinmektedir. Buğday üretimi 1.406.003 ton olup, Türkiye buğday üretiminin % 7,4 ünü üretmektedir. Bu özelliği ile buğday üretiminde Türkiye genelinde ilk sırayı almaktadır (Anonim 2003b). İlde un ve unlu mamuller sanayi işletmesi sayısı (89 adet) oldukça fazladır. Türkiye deki toplam tarıma dayalı sanayi işletmelerinin % 1,44 ü Konya ilinde bulunurken, katma değerinde % 1,70 ni oluşturmaktadır (Anonim 2001a). Konya ili, bütün bu özellikleri açısından tarım ve sanayi entegrasyonunun irdelenmesi bakımından incelenmeye değer bulunmuştur. İnput-output analizi ile Konya ilinin tarım ve tarıma dayalı sanayi arasındaki yapısal ilişkilerin incelenmesinin hedeflendiği çalışmanın amaçları aşağıdaki gibidir. Tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörü arasındaki ilişkilerin düzeyini belirlemek. Tarıma dayalı sanayi sektörünün kendi içerisinde ve tarım ile olan mal transferinin düzeyini belirlemek, Tarıma dayalı sanayi sektörü içerisinde yer alan işletmelerin, nihai talebinde meydana gelen değişmelerin sektörün tamamında ve tarım sektörü üzerindeki etkilerini üretim, istihdam ve gelir açısından incelemek, Kısa dönemde, sektörde yer alan işletmelerin nihai taleplerinin değişme olasılıklarına karşılık, hammadde gereksinimini tespit etmek, Gereksinim duyulacak muhtemel hammaddenin karşılanabilmesi için yöre çiftçilerine üretim deseni konusunda önerilerde bulunmak, Konya ilinde üretilen tarımsal ürünlerin, Konya tarıma dayalı sanayi sektörünün ihtiyacını karşılayıp karşılamadığını tespit etmek, Hammadde gereksinimin belirlenmesi ile arz fazlası tarımsal ürünlerin yetiştirilmesini engelleyecek ve tarıma dayalı sanayilerin hammadde teminini kolaylaştıracak öneriler geliştirmek, Tarıma dayalı sanayi işletmeleri ve tarım sektörü arasındaki yapısal bağlılığın derecesini belirlemek, Tarıma dayalı sanayi ve tarım sektörü arasında kilit sektör belirlemesi yapmak ve böylece her iki sektörün de gelişmesine ve entegrasyonuna katkı 6

sağlayacak alt sektörlerin gelişimi için ve bu alanda yatırım yapılması için öneri geliştirmek, Ekonomik aktivite kaybını kantitatif olarak ölçmek ve girdi ithalatı ile ekonomik kaybı olan bölgenin, bu kaybının önlenebilmesi için öneriler geliştirmek, Konya ilinin tarım sektörüne, tarıma dayalı sanayi sektörüne ve dolayısı ile ekonomisine yön veren politikaların belirlenmesinde temel kaynak oluşturmaktır. 1.3.Çalışmanın Kapsamı Konya ilinde yer alan tarıma dayalı sanayilerin yapısal analizini yapmak amacı ile planlanmış bu çalışma 6 ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümünü giriş bölümü oluşturmaktadır. Bu bölümde, tarım ve tarıma dayalı sanayi arasındaki etkileşimin önemine değinilmiştir. Ayrıca bu etkileşimin kantitatif olarak belirlenmesi için kullanılan yöntem ve yöntemin önemine değinilmiştir. Giriş bölümünde, çalışmanın amacı ve kapsamı hakkında da bilgi verilmiştir. İkinci bölümü literatür özeti yer almaktadır. Bu bölüm, input-output analizi kullanılarak yapılmış yurt içi ve yurt dışı çalışmalar ile tarıma dayalı sanayi konusunda yapılmış çalışmalar olmak üzere 3 alt başlıktan oluşmaktadır. Üçüncü bölümde, tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmeleri arasındaki etkileşimi ölçmek amacı ile, kullanılan materyal ve verilerin analizinde kullanılan yöntem hakkında bilgi verilmektedir. Ayrıca sektörler arası etkileşimi sayısallaştırmak için kullanılan inputoutput analizinin gelişimini, bölgesel olarak uygulanmasını, verilerin toplanmasını, sektörlerin toplulaştırmasını, analizin yapısını oluşturan tabloların açıklanmasını, bu tablolardan çıkarılacak sonuçların açıklanmasını kapsamaktadır. Dördüncü bölüm, araştırma bölgesini tanıtmak amacıyla, bölgenin nüfus, ekonomik ve tarımsal yapısı hakkındaki bilgileri kapsamaktadır. 7

Beşinci bölüm, birincil ve ikincil kaynaklardan sağlanan verilerin analizini ve elde edilen bulguların yorumlanmasını içermektedir. Altıncı bölümde, analiz sonucunda elde edilen bulgular ışığında, ortaya çıkan sonuçlar özetlenmiş ve öneriler yapılmıştır. 8

2.LİTERATÜR ÖZETİ Bu çalışma kapsamında, input-output analizinin gelişimini takip etmek ve yeniliklerden haberdar olmak amacı ile yurt içi ve yurt dışında yapılmış çalışmalar incelenmiş ve kısa özetleri aşağıda sıralanmıştır. Çalışmanın konusu tarıma dayalı sanayiler ve tarım sektörü arasındaki ilişkiler olduğu için, bu konuda yapılmış çalışmalar da incelenmiş ve kısa özetleri devamında listelenmiştir. İncelenen yayın özetleri; input-output analizi konusunda yapılmış yurt içi çalışmalar, input-output analizi konusunda yapılmış yurt dışı çalışmalar ve tarıma dayalı sanayi konusunda yapılmış çalışmalar şeklinde sıralanmaktadır. 2.1.İnput-Output Analizi İle İlgili Yapılmış Yurt İçi Çalışmalar Çınar (1966), Türkiye Ekonomisinde Yapısal Bağınlaşma ve İnput-Output Modelleri adlı çalışmasında, 1959 yılı için hazırlanmış input-output tablosunu ve bu tabloya göre ekonomiyi oluşturan sektörler arasındaki bağlılığı incelemiştir. Çalışmada bağlılığın gelişmişlik göstergesi olduğu ve gelişmemiş ülkeler için input-output tablosunun hazırlanamayacağı belirtilmiştir. Çalışmada diğer bir gelişmişlik göstergesi de P/X (ara girdilerin toplam üretime oranı) ve E/X (temel girdilerin toplam üretime oranı) olarak belirtilmiştir. Temel girdilerin toplam üretime oranının yüksek olması gelişmişlik göstergesi olarak kabul edilmiştir. Bu oranlar daha önce input-output tablosu hazırlanmış 12 ülke ile karşılaştırılmıştır. Aynı çalışmada input-output tablolarından yararlanılarak, doğrusal planlama modeli kurulmuştur. Demir (1970), İnput-output Teorisi ve Uygulama Alanları isimli çalışmasında, modelin teorisini ve kantitatif sonuçlarını değerlendirmiş ve kullanım alanları üzerinde durmuştur. Modelin basitliği ve esnekliği nedeniyle bir çok alanda uygulama olanağı bulduğu belirtilmiştir. Kullanım alanları olarak, sektörler arası kantitatif ilişkiler, planlama çalışmaları, maliyet ve fiyat analizleri, milli muhasebe çalışmaları, ekonomik yapı analizleri olduğu ifade edilmiştir. 9

Toraman (1973), Doğu Marmara Bölgesi Girdi-Çıktı Analizi adlı çalışmasında, bölgenin ekonomik yapısını bölgesel input-output modeli ile açıklamıştır. Çalışma, İstanbul, Bursa, Kocaeli ve Sakarya illerini kapsamakta olup, ekonomiyi oluşturan sektörler 20 başlık altında sınıflandırılmıştır. İnput-output analizinin başlangıç tablosu olan endüstriyel işlemler tablosunun oluşturulmasında ikincil veriler kullanılmıştır. İkincil veriler çalışma kapsamında bulunan ilgili sektörlerin resmi kurumlarından ve DİE tarafından yayınlanan istatistiki verilerden derlenmiştir. Çalışmada verilerin anket yöntemi ile toplanmasının imkanları dışında olduğu ve çalışmada kullanılan ikincil verilerin de güvenilirliğinin az olduğu ifade edilmiştir. Çalışmada sonuç olarak endüstriyel işlemler tablosunun dolu gözleri boş gözlerine oranlanarak, bölge ekonomisinin gelişmişliği yorumlanmıştır. Bu oranın fazla olmasının ekonominin gelişmiş olduğu anlamına geldiği ifade edilmiştir. Bu oran, Doğu Marmara Bölgesi için % 62 olarak belirlenmiş ve Antalya Bölgesinde (% 16) yapılan bir çalışma ile karşılaştırılmıştır. Doğu Marmara Bölgesinin Antalya Bölgesine göre daha gelişmiş olduğu ve sektörler arası bağlılığın daha yüksek olduğu ifade edilmiştir. Çarpan analizleri sonucunda da en yüksek üretim çarpanının tarım sektörüne (2,92) ait olduğu belirtilmiştir. Kip (1975), çalışmasında, Türkiye nin 1959, 1963 ve 1967 input-output tablolarından yararlanarak tarım sektörü ile diğer üretim kesimleri arasındaki yapısal ilişkilerin düzeyini ve zamanla meydana gelen değişikliklerin bu ilişkileri ne düzeyde değiştirdiğini incelemiştir. Sonuç olarak, tarımın Türkiye ekonomisi içinde önemli bir yere sahip olduğu, fakat yıllar itibari ile meydana gelen değişikliklerin tarımın ekonomi içerisindeki etkisini nispi olarak azalttığını belirtmiştir. Bunun yanında tarımın ekonomiye hakim olmaktan çıkıp, diğer sektörlere bağımlı hale geldiği de ifade edilmiştir. Tarımda kullanılan girdilerin toplam üretime oranının arttığı, tarımsal ürünlere olan ara talebin toplam talebe göre büyüdüğü, tarımla diğer sektörler arasında yapısal bağlılığın arttığı çalışmanın diğer önemli sonuçlarıdır. Anonim (1978), çalışmasında, Urfa ili için input-output tablolarını hazırlamış ve analiz etmiştir. Çalışmanın ilk bölümlerinde, input-output analizinin teorisi açıklanmış ve kullanım alanlarına değinilmiştir. Çalışmada ikincil veriler kullanılmıştır. Kullanılan 10

ikincil veriler, ilde bulunan ilgili kurum ve kuruluşlardan derlenmiştir. Çalışmada ikincil verilerden bölgesel input-output tablosunun hazırlanması ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Tabloların analiz edilmesinde yalnızca girdi katsayılar tablosu hazırlanmıştır. Tablonun oluşturulmasında ayrıntılı olarak sadece tarım ve tarıma dayalı sanayi işletmelerine yer verilmiştir. Diğer sektörler toplam olarak tabloda yer almıştır. Tabloda, endüstri bitkileri, hayvansal üretim gibi her bir tarımsal faaliyet sektör olarak kabul edilirken, tarımsal ürün işleyen sanayiler de ayrı bir sektör olarak tabloda yer almıştır Söğüt (1987), Türkiye de Gübre Sektörünün İnput-Output Tekniği ile İncelenmesi isimli doktora tezinde, bitki beslemesi açısından gübrelerin öneminden ve dünya kimyasal gübre üretim ve tüketim kaynaklarından bahsettikten sonra, Türkiye de gübre tüketimi ve 9 tarım bölgesi için ekonometrik tüketim modellerini bulmuştur. Çalışmada, önce input-output tekniği bir örnek yardımı ile açıklanmış, daha sonra Türkiye de gübre sektörü ile 33 üretim birimi arasındaki teknoloji matrisi düzenlenmiş ve gübre sektöründe ileriye ve geriye doğru bağlar hesaplanmıştır. İleriye doğru bağı yüksek sektörler, Fuel-oil, elektrik, H 3 PO 4, NH 3, H 2 SO 4 ve Prit sektörleri, geri doğru bağı kuvvetli sektörler olarak ise NPK sektörleri bulunmuştur. Maraşlıoğlu ve Bahçeci (1995), çalışmalarında 1993 yılı için input-output katsayılarını hesaplamayı amaçlamışlardır. Her yıl input-output tablolarının hazırlanmasının çok güç olduğunu, bu nedenle son hazırlanan tablolardan istenilen yılın input-output tablolarının hazırlanabileceği vurgulanmıştır. Bunun için geliştirilmiş en uygun yöntemin RAS yöntemi olduğu belirtilmiştir. Çalışmada 1990 input-output tablolarından yararlanılarak 1993 yılı için input-output tablosu hazırlanmıştır. Sonuç olarak hazırlanan tablolar karşılaştırılmış ve yıllar arasında meydana gelen değişikliklerin nedenleri yorumlanmıştır. Karkacıer ve Gülse (1996), Sektörler Arası İnput-Output İlişkileri Açısından Türkiye de Tarım-Tarıma Dayalı Kesimi adlı çalışmada, toplulaştırılmış inputoutput tablolarıyla Türkiye nin sektörler arası ilişkileri içerisinde, tarım ve tarıma dayalı sanayi ilişkileri incelenmiştir. Sektörler 12 başlık altında sınıflandırılmış ve 1973, 1979, 11

1985 ve 1990 yılları input-output tablolarında yararlanılarak bu yıllar için sektörlerin ileri ve geri bağlantı katsayıları hesaplanmıştır. Tarım ürünlerinin % 40 ının diğer sektörlerde ara mal olarak kullanıldığı, gıda içki ve tütün sanayinin kullandığı aramalın % 58 ni tarımdan aldığı çalışmanın sonuçlarından bazılarıdır. Atlan (1996), Girdi Çıktı Analizinde Girdi Katsayılarının Tahmininde Değişik Bir Yöntem Uygulaması adlı çalışmasında, girdi çıktı sisteminin genel kavramları, tarihçesi, varsayımları, girdi katsayıları, açık ve kapalı input - output modelleri, sektörlerin ileri ve geri bağlantı etkileri ve RAS yöntemi incelenmiştir. Daha sonra 1979, 1985 ve 1990 yılları için hazırlanan input-output tabloları kullanılarak girdi katsayılarının tahminine yönelik yeni bir yöntem geliştirilmiştir. Geliştirilen yöntem yardımı ile 1995, 2000 ve 2005 yıllarının toplam ve yerli girdi katsayıları elde edilmiş ve sektörler arası bağlantı etkileri göz önüne alınarak ekonomide hangi sektörlerin kilit sektör olacağı belirlenmiştir. Ayrıca 1995 2005 yıllarındaki tahmini üretim yapısı, üretim tekniklerinin kullanımı yönünden incelenmiştir. Ersungur (1996), Erzurum Alt Bölgesi Girdi Çıktı Analizi adlı çalışmasında, Ağrı, Ardahan, Bayburt, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Iğdır ve Kars illerini kapsayan bir bölgede input-output analiz çalışması yapmıştır. Çalışmada bölge ekonomisini oluşturan sektörler 64 başlık altında toplulaştırılmıştır. Çalışmada kullanılan veriler birincil ve ikincil verilerden (semi-survey veya hibrid yöntemi) oluşmaktadır. İkincil veriler çalışma bölgesindeki ilgili kurum ve kuruluşların yayın ve kayıtlarından derlenmiştir. Çalışmada kullanılan veriler ağırlıklı olarak birincil verilerden oluşmaktadır. Birincil verilerin elde edilmesinde posta ile anket yönetimi uygulanmıştır. Anket uygulaması için yapılan populasyon sayısını belirleme çalışmasında, DİE nin genel sanayi ve işyeri sayımı sonuçları dikkate alınmıştır. Bölgede bulunan işyeri sayısı 23.969 ve anket yapılan işletme sayısı 1.008 (örnekleme oranı % 4) olarak belirlenmiştir. İşyeri sayısı 20 den az olan iş kolları için tam sayım yöntemi uygulanmıştır. Anketlerin cevaplanma oranının % 80 olduğu belirtilmiştir. Anket verilerinin endüstriyel işlemler tablosuna yerleştirilmesinde, ağırlıklı ortalamalar alınmış ve işyeri sayısı ile çarpılmıştır. Elde edilen verilerle Erzurum Alt Bölgesi için açık statik model kurulmuştur. Model 12

sonuçları, üretim, gelir, istihdam çarpanları ve ileri, geri bağlantı katsayıları hesaplanarak yorumlanmıştır. Şengül (1997), çalışmasında GAP alanında tarım ve tekstil sanayi arasındaki ilişkileri incelemeyi amaçlamıştır. Çalışmada pamuk, çırçırlama, iplik, dokuma ve hazır tekstil eşyaları olmak üzere 5 sektörlü ve dinamik açık model kurulmuştur. Çalışmada kullanılan veriler bölgede faaliyet gösteren tekstil sanayilerinden ve pamuk yetiştiren üreticilerden anket yöntemi ile toplanmıştır. Örnekleme oranı, çırçırlama sektöründe % 50, iplik sektöründe % 20, hazır tekstil eşyalarında % 10 olarak belirlenmiştir. Toplamda örnekleme oranı ise % 10 olarak belirlenmiştir. Tekstil sektöründe toplam 103 anket yapılmıştır. Çalışmada, anket yöntemi ile toplanan veriler, sektörler arası etkileşimi belirlemek amacı ile input-output analiz yöntemiyle incelenmiştir. Endüstriyel işlemler tablosu fiziki ve parasal olarak hazırlanmıştır. İnput-output analizinden teorik olarak da bahsedilen çalışmada, üretim, gelir ve istihdam için sektörler arası etkileşimin en önemli göstergesi olan çarpan analizleri hesaplanmış ve yorumlanmıştır. Kızıloğlu (1998), çalışmasında tarıma dayalı sanayinin ülke ekonomisindeki yeri ve önemini ekonometrik yaklaşımlarla açıklamıştır. Çalışmada kullanılan DİE nin 1985 yılında yayınladığı input-output tabloları kullanılmıştır. Tarıma dayalı sanayi sektörünün diğer sektörle olan ilişkilerini ortaya koymak amacı ile ileri ve geri bağlantı katsayılarını hesaplamıştır. Tarıma dayalı sanayileri, gıda, orman ürünleri, dokuma ve giyim, deri ve ayakkabı, kağıt ve basım sanayi olarak beş grupta modele dahil etmiştir. Sonuç olarak geriye bağlantı katsayısı en yüksek olan sektörler tarıma dayalı sanayi sektörleri olarak belirlenmiştir. En yüksek geri bağlantı katsayısı gıda sanayine ait olup, gıda sanayinde meydana gelecek 100 birimlik talep artışının diğer sektörlerin üretiminde 218 birim üretim artışına neden olacağı tespit edilmiştir. İleriye bağlantı katsayıları sıralamasında ise kağıt ve basım sanayi 7., deri ve ayakkabı sanayi 9., orman ürünleri sanayi 11., gıda sanayi 19. ve dokuma ve giyim sanayi 20. sırada olduğu belirlenmiştir. 13

Türker (1999a), çalışmasında ülke ekonomisini oluşturan 64 sektör içinde bulunan ormancılık sektörünün; üretim, katma değer, ihracat, ithalat ve diğer sektörlerle olan ilişliklerini ortaya çıkarmak, bu sektörün ülke ekonomisinde oluşturacağı üretim, gelir ve istihdam etkilerini ortaya koymayı ve böylece ormancılık sektörünün ülke ekonomisi içindeki önemini belirlemeyi amaçlamıştır. Bu amaca ulaşmak için input - output analizi yöntemi kullanılmıştır. Öte yandan, bu araştırmada kullanılan veriler; Devlet İstatistik Enstitüsünün 1979, 1985 ve 1990 yılları için hazırladığı input - output tablolarından sağlanmıştır. Araştırmayla; ormancılık sektörü üretiminin ülke ekonomisi üretimi içinde fazla ağırlığının olmadığı, ihracat ve ithalatının ülke ekonomisi ihracat ve ithalat rakamlarına göre, ihmal edilecek derecede az olduğu, bu sektörün toplam çıktılarının önemli bir bölümünün diğer sektörlerce ara talep olarak kullanıldığı, sektörün sağladığı katma değerin büyük olmasıyla, bu sektörün işsizliği azaltmada ve gelir farklılıklarını dengelemede önemli bir araç olarak kullanılabileceği sonuçlarına varıldığı ifade edilmiştir. Türker (1999b), Girdi-Çıktı Analizi Yardımıyla Doğu Karadeniz Bölgesi Tarım Sektörünün Ekonomik Analizi isimli çalışmada, Doğu Karadeniz Bölgesi ekonomisini oluşturan 64 sektör içinde bulunan tarım sektörünün; üretim, katma değer, ihracat, ithalat ve diğer sektörlerle olan ilişkileri ortaya konularak, bu sektörün bölge ekonomisinde oluşturacağı üretim, gelir ve istihdam etkileri belirlenmiş, böylece tarım sektörünün bölge ekonomisi içindeki yeri bulunmuştur. Çalışmanın analizinde kullanılan veriler 1980 yılında yapılmış başka bir çalışmada hesaplanan ters matrisin bulgularının yorumlanması ile elde edilmiştir. Karkacıer ve Gülse (2000), Yem nin Sektörel Entegrasyonunun Mikro Bir Modelle Açıklanması adlı çalışmada, Tokat ilinde faaliyet gösteren yem fabrikalarının sektörel entegrasyonu incelenmiştir. Sektörel ilişkilerin incelenmesinde input-output analizi kullanılmıştır. Analiz için birincil ve ikincil veriler kullanılmıştır. Yem sanayinin üretimine yönelik bilgiler birincil veriler olup, anket yöntemi ile elde edilmiştir. Yem talebine yönelik veriler ve diğer veriler ikincil verilerden sağlanmış olup, bu veriler Tarım İl Müdürlüğü kayıtlarından sağlanmıştır. Endüstriyel işlemler tablosunda sektörler, tarım, tarıma dayalı sanayiler, diğer sanayiler ve yem sanayi olmak üzere 4 14

başlık altında sınıflandırılmıştır. Çalışmada, sektörel entegrasyonu belirlemek için ileri ve geri bağlantı katsayıları hesaplanmış ve yem sanayinin ileri ve geri bağlantı katsayılarının çok yüksek olduğu ifade edilmiştir. Gündoğmuş (2001), çalışmasında Türkiye de tarım ile diğer sektörler arasındaki yapısal ilişkilerin gelişimini 1963 1990 yılları arası için incelemiştir. Sektörler arasındaki yapısal ilişkilerin incelenmesinde input-output analizi kullanılmıştır. Analizde, 1963, 1979, 1985 ve 1990 yılları için DİE tarafında hazırlanan input-output tabloları veri olarak kullanılmıştır. Çalışmada ileri ve geri bağlantı katsayıları ile ilk ürünün toplam talep içindeki payı ile sanayi ürünlerinin toplam talep içindeki payı hesaplanmış ve yorumlanmıştır. Sonuç olarak, incelenen dönemde tarım sektöründe 1 birim üretim için tarımdan gereksinim duyulan girdi değerinin nispi olarak azaldığı, sanayi ve hizmetler sektöründen talep edilen girdi değerinde ise nispi olarak bir artış olduğu ifade edilmiştir. Türkiye de tarımın nüfus ve istihdam açısından önemli bir faaliyet olarak konumunu sürdürdüğü ve tarımın ekonomi üzerindeki nispi öneminin gelişmelere bağlı olarak azaldığı da belirtilmiştir. Karkacıer (2001a), Şekerpancarı endüstrisinin Türkiye ekonomisine katkılarının araştırıldığı çalışmada, DİE nin yayınladığı input-output tabloları kullanılarak, inputoutput analizi yapılmıştır. Çalışmada input-output analizi yardımı ile sektörel entegrasyon ve etkileşimi sonucu ortaya çıkan ekonomik katkılar belirlenmiştir. Ekonominin sektörlerinden 64 sektörden 29 unun şeker sanayi ile ileriye doğru bağlantılı olduğu belirlenmiştir. Şeker sanayinde her 1 birimlik talep artışının 29 sektör üzerinde yarattığı toplam gelir artışı 2,29 birim olarak belirlenmiştir. Bu katkının 0,87 birimi doğrudan etki olarak, 1,42 birimi dolaylı etki olarak ortaya çıktığı tespit edilmiştir. Şeker sanayi ile doğrudan etkileşim içerisinde olan sektörler, tarım, ulaşım, kooperatifçilik, bankacılık, sigorta sektörü olarak belirlenmiştir. Karkacıer (2001b), Tokat İli Tarıma Dayalı Sektörünün Yapısal Analizi isimli çalışmasında, tarım ve tarıma dayalı sanayi sektörleri arasındaki ilişkileri incelemiştir. Çalışmada input-output modeli, hammaddesini Tokat il sınırları içerisinden tedarik eden 6 endüstri kolu ve tarım için kurulmuştur. Çalışmada kullanılan veriler 15

birincil ve ikincil verilerdir. Birincil veriler, posta ile anket yöntemini kullanmak suretiyle toplanmıştır. Verilerin toplanmasında tam sayım yöntemi amaçlanmış, geri dönüş oranı % 85 olarak ifade edilmiştir. İkincil veriler ilgili kurum ve kuruluşların yayın ve kayıtlarından derlenmiştir. Ayrıca çalışmada Tokat ili tarıma dayalı sanayi işletmeleri hakkında genel bilgi verilmiş ve input-output analizi bir örnekle açıklanmaya çalışılmıştır. Çalışmada Leontief matrisinden elde edilen üretim çoğaltanları dolaylı ve doğrudan olmak üzere ayrıntılı olarak hesaplanmıştır. Sonuç olarak, en fazla üretim çoğaltanının yem sanayine (1,95) ait olduğu ve bunu un sanayi (1,72), şeker sanayi (1,60), süt sanayi (1,51), içki sanayi (1,36), meyve - sebze işleme sanayi (1,25) ve tarım sektörünün (1,13) takip ettiği ifade edilmiştir. Göktolga ve (2003), Türkiye de Bitkisel ve Hayvansal Yağ nin İnput-Output Analizi adlı çalışmada, bitkisel yağ sanayinin diğer sektörle olan ilişkisi kantitatif olarak belirlenmeye çalışılmıştır. İnput-output analizinin kullanıldığı çalışmada, veriler 1996 yılında Türkiye ekonomisi için hazırlanan input-output tablolarından alınmıştır. Çalışma kapsamında ekonomiyi oluşturan sektörler 11 başlık altında sınıflandırılarak modele dahil edilmiştir. Sonuç olarak, üretim, istihdam ve gelir çarpanları hesaplanmış ve yorumlanmıştır. Geriye doğru üretim çoğaltanı 2,33 ve ileriye doğru üretim çoğaltanı 1,54 olarak hesaplanmıştır. Günçavdı ve Küçükçiftci (2004), çalışmalarında, 1980 yılında meydana gelen yapısal politika değişikliğinin istihdam üzerindeki etkilerini incelemişlerdir. Çalışmada ikincil verilerle input-output analizi yapılmıştır. İşgücü yoğunluğunu belirlemek için modele ithal edilmiş ara girdiler de dahil edilmiş ve bu yöntemin sonuçlarının doğruluğu benzer çalışmaların sonuçları ile karşılaştırılarak yorumlanmıştır. Unur (2004), Turizmin Ekonomik Etkilerinin Ölçülmesi adlı çalışmasında, inputoutput analizi sonucu elde ettiği çarpan katsayılarını kullanarak, turizmin ülke ekonomisi üzerindeki doğrudan ve dolaylı etkilerini araştırmıştır. Çalışmada bu amaca yönelik input-output analizi ile birlikte 5 ayrı yöntem (harcama oran yöntemi, mevsimsel fark yöntemi, banka kayıt yöntemi, turist harcamalarının gözlenmesi yöntemi, artık gelir yöntemi) kullanılmış ve en geçerli sonucun input-output 16