AİLE EĞİTİMİ I İÇİNDEKİLER Aile Eğitiminin Tanımı Aile Eğitiminin Önemi Aile Eğitiminin Amacı Aile Eğitiminin Gerekliliği AİLE EĞİTİMİ Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali SEVEN HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Aile eğitimini açıklayabilecek, Aile eğitiminin çocuğun gelişimindeki önemini anlayabilecek, Aile eğitiminin programdaki yerini belirleyebilecek, Aile tanıma yöntemlerini sıralayabilecek, Aile eğitimi konusunda bilgi ve beceri sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 1
Okul öncesi eğitim öncelikle aileden başlar. Bu nedenle çocuğun yakın çevresi olan ailenin, erken yaşlardan itibaren çocuğun gelişimini ne denli destekleyebildiği ve onun ihtiyaçlarına ne denli cevap verebildiği önemlidir. GİRİŞ Toplumun en küçük sosyal birimi olan ailenin insan yaşamında vazgeçilmez bir önemi vardır. Ailenin bu önemi, aile üzerinde pek çok araştırma yapılmasına ve çok çeşitli tanımlar yapılmasına neden olmuştur. Aile, geçmişi paylaşan, duygusal bağı olan, hem her bir aile üyesinin hem de ailenin tümünün ihtiyaçlarını karşılamak için stratejiler planlayan bireylerden oluşmuş karmaşık bir yapı olarak tanımlanmaktadır. Aile sistemi birbirini etkileyen öğelerden oluşmuş bir takımdır. Aile, evlilik ve diğer yasal yollardan, aralarında akrabalık ilişkisi bulunan ve çoğunlukla aynı evde yaşayan bireylerden oluşan; bireylerin cinsel, psikolojik, sosyal ve ekonomik ihtiyaçlarının karşılandığı, topluma uyum ve katılımlarının sağlandığı ve düzenlendiği temel bir birimdir. Aile toplumun temelidir ve tüm insanların yaşamında önemli bir yer tutar. Çünkü bir çocuk doğduğu günden itibaren inançlarını, tutumlarını ve davranışlarını şekillendiren bir aile ortamında yaşamaya başlar. Eğitimin en iyi gerçekleştirileceği yer ailedir. İnsanlar, temel değerlerini yeni nesillere aile aracılığı ile aktarır. Çocuğun eğitimi her şeyden önce temel ruhi ihtiyaçların karşılanmasına bağlıdır. Bunlar sevgi, disiplin ve özgürlüktür. Ailenin önemi insanın hayatının ve eğitiminin dayandığı temel kurum oluşundan ileri gelmektedir. Bu yüzden eğitimde ailenin önemi kuşkusuz ki bir adım önde gelmektedir. Yeterli derecede ilgi ve sevgi gören çocuklar her türlü bilgi ve beceriyi daha kolay kavrarlar. Bu da çocuğun bedensel ruhsal zihinsel ve sosyal gelişimi sevgi dolu sıcak bir ortamda yetişmesine bağlıdır. Böyle bir ortamı sağlayan ilk ve temel kurum şüphesiz ailedir. Aile okulun verdiği şeylerden çok daha fazla şeyi vermektedir. Örneğin, okuldan aptal çocuk diye atılan Albert Einstein, annesi sayesinde önemli biri olmuştur. Sol ayağım adlı kitabın yazarı olan Christy Brown, felçli ve konuşamaz, hareket edemezken, annesi sol ayağıyla resim yapmayı, yazı yazmayı, müzik aleti kullanmayı öğretmiştir. Eğitimin yaşam boyu devam ettiği gerçeğinden hareketle, yaşı, şartları ne olursa olsun, öğrenmek ve gelişmek kişisel yaşamın temel hedefi olmalıdır. Bu temel gerekçeyle insanın ihtiyaç duyduğu temel bilgi ve becerilere sahip olması, bireysel mutluluğunun da en önemli gerekliliklerindendir. Gerek bireysel gerekse toplumsal hayatın gelişiminde, sürekli yeni bilgi ve becerileri kazanmak kaçınılmaz bir zorunluluktur. Bu bağlamda anne-babalık da bireyin hayatının en anlamlı, en önemli yaşam dönemi ve sorumlulukları arasındadır. Öyle ki; bir aile kurup anne ve baba olunduğunda artık birey sadece kendi bireysel yaşamından sorumlu olmayıp kendisinden başka en az iki kişinin daha hayatını belirleme gücüne sahip olması nedeniyle başka insanların da sorumluluğunu almaktadır. Bir başka ifadeyle birey, hem eşinin hem de çocuğunun gelişiminden sorumlu olduğu bir süreci yaşar. Böylece insanın mutluluğu ve yaşam kalitesi ailesininkine, ailesinin mutluluğu ve yaşam kaliteleri de bireyinkine değer katar. Anne-babalık becerileri doğuştan getirilen değil, sonradan öğrenilen becerilerdir. Bu nedenle, hem bireysel gelişme sorumluluğunun hem de annebaba olmanın gereği, bu becerileri kazanarak aile içi ilişki kalitesine değer katmaktır. Anne-baba olmak, gerçekten de oldukça büyük bir sorumluluktur. Bir çocuğu dünyaya getirmek, onun gelişimini izlemek ve hayatın içinde kişisel varoluşunu gerçekleştirmesine uygun ortamları sağlamak oldukça zorlayıcıdır. Bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
nedenle çocuk sahibi olmanın bir yanı büyük bir mutluluk ise diğer yanı bir o kadar ciddi sorumluluk demektir. Özellikle çocuk gelişimi ve yetiştirme ile ilgili bilgilerin günümüzde giderek arttığı düşünülürse anne-babalık hassasiyetlerinin de giderek artması doğaldır. Okul öncesi dönemde, büyüme ve gelişmenin her aşamasında çocuğu korumak, yetiştirmek, çocuğun ihtiyaçlarını karşılamak, yaşam koşullarını iyileştirmek, gelişmesi için imkân sağlamak, öncelikle ailenin, yakın çevresinin, daha sonra da eğitim kurumlarının ve üyesi olduğu toplumun görevidir. AİLE EĞİTİMİNİN TANIMI İnsanoğlunun yaşam alanında meydana gelen hızlı değişim şartlarına uyum sağlamadaki araçlardan en önemlisi eğitimdir. İnsanlar değişim şartları ve eğitime olan taleplerine bağlı olarak eğitim sistemlerini de sürekli geliştirme çabası içinde olmuşlardır. Bu durumda insanların yaşam standartlarını yükseltmeye yönelik daha iyi ve daha kaliteli bir eğitim almaları için çeşitli arayışlara girdiklerini göstermektedir. İnsanların girmiş oldukları bu arayışların çocuğun gelişimini en üst düzeye çıkarabilmek için aile katılımlarının gerekli olduğu ortaya çıkmıştır. Özellikle okul öncesi dönemdeki çocuklar için aile katılımı çocuk açısından çok önemlidir. Bu bilinçte olan eğitimciler, çocukların gelişimlerinin öneminin yanı sıra çocuklarla uzun bir süre geçiren ve kurumlardan almış oldukları eğitimi geliştirici, destekleyici rolünde olan aileleri ve onların eğitimini de son derece önemli bulmaktadırlar. Bunun için aile eğitimi ve aile katılım etkinliklerine ülkemizdeki okul öncesi eğitim programlarında gereken önem vurgulanmaya çalışılmakta ve bu eğitimin gelişmesi için çaba sarf edilmektedir. Bu bağlamda aile eğitimi, George e (2003) göre çocukların gelişimlerini en üst seviyeye çıkarabilmek için aile ve aile üyelerinin becerilerinden faydalanma ve geliştirme süreci olarak tanımlamıştır. Bu süreç üç parçadan oluşmaktadır. Bunlar; aile, çocuklar ve programdır. Süreç sonunda olumlu çıktı elde etmek için mutlaka ailelerle çalışılması gerektiğini de vurgulamıştır. Aile eğitimi, aile yaşantısını ve aile içindeki bireyleri doğrudan ilgilendiren, ebeveyn eğitimi, evliliğe hazırlık, eşler arasındaki ilişkiyi geliştirme, beslenme, sağlık ve finansal okur-yazarlık vb. konuları desteklemeye yönelik eğitimsel çabadır. Aile eğitimi katılımcıları bir ailenin üyesi olarak ve aile içerisinde üstlenmiş olduğu rolleri itibariyle eğitim konusu olurlar. Aile eğitimi, ailelerin ve aileyi oluşturan bireylerin; yaşam boyu değişen rollerine, ilgilerine, gelişim görevlerine uyum sağlamalarını kolaylaştırmaya, psikolojik sağlıklarını desteklemeye ve güçlendirmeye, aile içinde üstlendikleri rollerle ilgili becerilerini ve bilgilerini geliştirmeye, ev içindeki ilişki yapısını güçlendirmeye, yaşantı kalitesini geliştirmeye ve zenginleştirmeye, bireylerin, eşlerin ve ailenin var olan potansiyellerini kullanabilmeleri konusunda onları cesaretlendirmeye odaklanmış, çoğunlukla örgün eğitim sisteminin dışında gerçekleştirilen, yetişkin eğitimi niteliğindeki, iş birliğine dayalı, önleyici temelli eğitimlerdir. Aile eğitimleri genelde, bireyin ve ailesinin yaşam kalitesini geliştirmek ve zenginleştirmek konularına odaklanmalıdır. Aile bireylerine, aile eğitimleri yoluyla, problemler ortaya çıkmadan önce, aile yaşantılarını geliştirici ve problemleri önleyici eğitimler sunmak amaçlanmalıdır. Aile eğitim programları, önleyici ve bilgilendirici modelli yaklaşımlardır. Aile yaşantısını geliştirmeye odaklanan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
önleyici/bilgilendirici mahiyette bir eğitim çalışmasında göz önünde tutulması gereken temel ilke ve tutumlar eşitlik, aile gücüne odaklanma ve aile değerlerine saygı olarak ifade edilebilir. Çocukların bedensel, zihinsel, duygusal ve sosyal yönden gelişimlerini etkileyen en önemli kişiler anne babalardır. Çocukların her bakımdan sağlıklı olarak yetiştirilmesi anne babaların çocuğun gelişimi, bakımı ve eğitimi konularında bilgi ve beceri sahibi olmalarına bağlıdır. Ancak bireyler doğuştan anne babalık becerilerine sahip değildir. Anne babalar genellikle kendi ailelerinden ve yakın çevrelerinden öğrendiklerini uygulayarak ya da kişisel yaşantılarından kazandıkları deneyimlerle ve deneme yanılma yöntemi ile çocuklarını yetiştirmektedir. Oysa bu yöntemlerle elde edilen bilgi ve beceriler her zaman çocuk yetiştirmek için yeterli ya da doğru olmamaktadır. Son yıllarda toplumlarda görülen sosyal ve ekonomik değişimler aile üyeleri arasındaki etkileşimleri, anne babanın çocukla ilgili düşüncelerini ve çocuk yetiştirme tarzlarını etkilemektedir. Ayrıca artan endüstrileşme ve kentleşme ile birlikte kendini gösteren boşanma oranlarının ve tek ebeveynli ailelerin artması, evlilik ve aile rollerindeki değişiklikler ailelerde çatışma, kaygı ve gerilimlere neden olabilmektedir. Bu nedenle aile üyelerinin ortaya çıkan bu değişimlere uyum sağlayabilmeleri için desteklenmeleri gerekmektedir. Ülkemiz koşulları düşünüldüğünde ise geleneksel bakış açısından çocukların eğitimlerini üstlenen annelerin eğitim düzeyleri düşük ve genç yaşta anne olanların oranı da oldukça yüksektir. Ailenin çocuğuna olan ilgi ve desteğinin ölçüsü; çocuğun sağlığı, eğitimi, başarısı, aile hayatı ve toplumla olan ilişkilerini etkileyecek kadar önemli bir boyuta sahiptir. Ailenin çocuklar üzerindeki etkisi onlarla birlikte yaşayıp yaşamadıklarına göre değişmektedir. Doğumdan itibaren ailesi ile birlikte yaşayan, annesi tarafından emzirilen, büyütülen, ninni söyleyerek iletişim kurulan bebeklerin özellikle dil gelişimlerinin daha erken olduğu görülmüştür. Bireysel Etkinlik Aile eğitiminin tanımını çeşitli kaynaklardan ve internetten araştırınız. Bebeğin öğrenme davranışını kazanmasında en etkili birey, annedir. Yapılan araştırmalar, bebeğin ağladıkça annenin süt vermesi, bebeğin kendi dünyası dışında da varlıkların olduğunu fark etmeye, sezinlemeye başlamasına neden olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte uzmanlar, bebek ağlamadan annenin süt vermesinin; bebeğin ihtiyacını belirtmesine fırsat vermeden bağımlı ve pasif bir kişilik geliştirmesine sebep olduğunu ve öğrenme davranışının gelişemediğini de belirtmektedirler. Çocuğun çevresini fark etmeye başlamasıyla birlikte; ilk taklit, model alma, deneme-yanılma gibi hareketlerle bazı temel davranış kalıplarını ailede kazanırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Çocuklar bir ailenin en değerli varlıklarıdır. Bu nedenle aileler özellikle sevmedikleri kötü alışkanlıkları çocuklarının yanında yapmamalıdırlar. Çünkü çocuklar söylenenleri değil, yapılanları taklit ederler. Bu davranış kalıplarını kazanmada özdeşim kurulan model; anne, baba, kardeşler ve diğer aile üyeleridir. Okul öncesi dönemde, büyüme ve gelişmenin her aşamasında çocuğu korumak, yetiştirmek, çocuğun ihtiyaçlarını karşılamak, yaşam koşullarını iyileştirmek, gelişmesi için imkân sağlamak, öncelikle ailenin, yakın çevresinin, daha sonra da eğitim kurumlarının ve toplumun görevidir. Okul öncesi eğitim, aile ile birlikte kurumlarda da verilmektedir. Bu nedenle bu kurumların yani okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılması ve verilen eğitimin sürekliliğinin sağlanması için okul aile iş birliği şarttır. Bu birliktelik sağlanamazsa, okul öncesi eğitim kurumlarında uygulanan eğitim programları ne denli kaliteli olursa olsun, aile tarafından desteklenmedikçe çocuklarda kalıcı davranış değişikliklerinin sağlanması ve okul öncesi eğitimin hedeflerine ulaşması mümkün olamayacaktır. Bu nedenle bu iş birliğinde her iki tarafın da katılımının sağlanması gerekmektedir. Okul aile iş birliğinin tam olarak gerçekleşmesi için öncelikle okul öncesi eğitimcileri ailenin önemine inanmalıdırlar. Bunun için de, aileyi dışlamak yerine, okul öncesi kurumda verilen eğitimin aile tarafından desteklenmesini sağlamalıdırlar. Aksi takdirde verilecek eğitim çalışmaları kesinlikle kalıcı olmayacaktır. Bu nedenle eğitimciler, çocuğun okul öncesi eğitim kurumuna kayıt edildiği andan itibaren aileyle rekabet içine girmemeli, her konuda iş birliği yapmalı, hatta yardımlarını talep etmelidirler. Zira çocukların gelişimi ve eğitimi ancak okul, aile ve toplum yaşamlarının birlikteliği ile gerçekleşir. AİLE EĞİTİMİNİN ÖNEMİ Ailelere çocuk gelişiminin yansıra, kurumlarda yapılan ve evde çocuklarıyla beraber yapabilecekleri faaliyetler konusunda yardım edilirse daha bilinçli ebeveynler olarak yetişir ve çocukları için daha etkili hareket ederler. Aile içerisinde ebeveynler çocukların ilk öğretmenleri olarak desteklendiklerinde, çocukların başarısının artması daha muhtemeldir. Aileler çocuklarının yetenekleri, değerleri, öğrenmeleri, duyguları ve fikirleri üzerinde sürekli bir etkiye sahiptirler. Bu nedenle eğitimdeki etkililiklerini verimli bir şekilde kullanmak çok önemlidir. Birçok aile çocukların eğitimlerindeki önemlerinin farkında olmamalarına rağmen çocukların eğitim ve gelişiminde aile katılımının ne derece önemli olduğuna dair sonuçlar bulunmaktadır. Öğretmen raporları aile katılımı oranının düşük olduğunu göstermektedir. Bu oranı artırmak için okul ve aile arasında iş birliği ve etkili bir iletişim kurulması gerekir. Bu sayede aile katılımı artarak, farklı çevre ve şartlardan olan ailelerle çocuğun çevresindeki öğrenme ortamları zenginleşir, okul ve ev arasındaki devamlılığı destekleyerek kazanılan bilgi, beceri ve tutumların kalıcılığını sağlar. Fuller e (1998) göre okul, aile işbirliği ile sağlanacak fayda etkili bir eğitim için önemlidir. Bu işbirliği ile elde edilebilecek faydalar şu şekilde sıralanmıştır: İşbirliği, uygulanan eğitim programı ile evde yapılacak faaliyetler arasında uyum sağlar. Ailelerin ev çevrelerindeki yeteneklerinin geliştirmesine yardımcı olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Aile eğitimi; yeterli bilgi ve becerilere sahip öğretmen, psikolojik danışman, psikolog veya sosyal çalışmacılar tarafından gerçekleştirilmektedir. Ailelere evde çocuğa yönelik yapabileceği faaliyetler hakkında fikir verir. İşbirliği, ailelerin çocuklarının eğitimine katılımlarındaki korkularını yenmelerine yardımcı olur. Ailelerle okul personelinin resmi olmayan ortamlarda birlikte hareket etmelerini sağlar. Eliason ve Jeking e (2003) göre, aile katılımının özellikle çocuklarda okuma alışkanlıklarını artırma, okul hakkında daha olumlu bir tutuma sahip olma, okula devam konusunda daha hassas davranma, ev ödevlerini zamanla alışkanlık hâline getirme ve kendilerini ailenin önemli bir parçası olduğunun farkına varma gibi yararlar sağladığını vurgulamıştır. Eğitim yoluyla toplumun temeli olan aileleri, çocuğun çok yönlü gelişimini desteklemek amacıyla bilgilendirme, bilinçlendirme, toplumsal gelişme ve kalkınmaya hız kazandırma sürecinde çok önemlidir. Türkiye'de son yıllarda önemli değişimler yaşanmıştır. Bu çerçevede iç göç, hızlı kentleşme, bölgesel farklılıklar, ekonomik krizler, çocuk ve genç nüfusunun hızla artması, işsizlik, aile içi şiddet gibi sebepler, çocuklar üzerinde olumsuz etkilere neden olmuştur. Çocuk istismarı ve aile içi şiddet konularındaki veriler özellikle risk altındaki çocuklar için ivedilikle koruma ve önleme tedbirlerinin hayata geçirilmesini gerekli kılmaktadır. Bilindiği gibi ulusal ve uluslararası kanunlar ve Çocuk Haklarına Dair Sözleşme'nin 1, 3 ve 18'inci maddelerinde; 18 yaşına kadar her insanın çocuk sayılacağı, çocukla ilgili bütün girişimlerde çocuğun yüksek yararının gözetilmesi gerektiği, anne-babanın, çocuğun yetiştirilmesinde ortak sorumluluk taşıdıkları ifade edilerek, çocuk yetiştirme alanında devletin anne-babaya yeterli desteği sağlayacağı vurgulanmaktadır. Bu yüzden; çocuğun yetiştirilmesi, korunması, sağlık, eğitim hizmetlerinden yararlanması, haklar doğrultusunda yeteneklerinin geliştirilmesi ve kişisel gelişiminin sağlanması, başta devlet olmak üzere toplumun ve ailelerin sorumluluğundadır. Çocuğa yönelik hizmetlerden üst düzeyde verim alınabilmesi için; farklı sektörlerin aynı amaç ve gündemle hareket etmesi, aynı anda farklı alanlara hizmet sektörlerinin güçlü yanlarını kullanarak, kısıtlı imkânların sağlıklı bir iletişim ve organizasyonla bütünleştirilmesi; aileye götürülecek eğitim, sağlık, bakım, koruma ve danışmanlık hizmetlerinin etkili bir koordinasyon modeli çerçevesinde ele alınması gerekmektedir. Ülkemizde 0-18 yaş nüfusunun yaklaşık 27 milyona ulaşması, bu yaş grubunun toplam nüfusa oranının ise %36,4 olması, konunun önemini daha da artırmakta ve kurumlar arası etkili bir iş birliğini zorunlu kılmaktadır. Modern devletin gücü sosyal devlet anlayışında yatmaktadır. Sosyal devlet anlayışı tüm toplumu kapsayan, özel olarak korunması gereken nüfus gruplarını destekleyen çağdaş bir koruma sistemidir. Bu bağlamda, eğitim çağındaki tüm çocuklar ile risk altındaki çocukların yaşama-geliştirme-bakım haklarının güvence altına alınması, kurumların öncelikli sorumluluk alanlarındandır. Bilindiği gibi ailelerin bilgi ve beceri yoksunluğu, çocukların yaşamalarının, gelişmelerinin ve potansiyellerini kullanmalarının önünde en büyük engellerden birisi olarak öne çıkmaktadır. Bu nedenle aile eğitimi her çağda olduğu gibi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
günümüzde de önemi sürekli artan yükselen bir değerdir. Bu yüzden aile eğitimi ve onun en önemli öğesi olan kadın ile ilgili olarak çok fazla sivil toplum örgütü kurulmakta ve önemli çalışmalar yapılmaktadır. Aile kurmak son derecede önemli ve zor bir durumdur. Ama kurulmuş bir aileyi devam ettirmek hele sağlıklı mutlu bir şekilde devam ettirmek daha da zordur. Ailenin kurulması, devam ettirilmesi ne kadar zor olsa da aileden vazgeçmek de hiçbir şekilde mümkün değildir. Bu nedenle gelişen teknolojiye ve onun getirdiği imkânlara ve toplumların gelişmişlik düzeylerine bağlı olarak bu ikileme çözüm aranmaya çalışılmış ve tek çözüm olarak ailelerin eğitilmeleri gereği ortaya çıkmıştır. Aile eğitimi kavramı, ailelerin kurulmalarından itibaren, devam ettiği süre içinde sorunsuz olarak sağlıklı, mutlu, topluma yararlı işlev görmesi düşüncesinden kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda aile eğitiminin verilmesi ile ilgili olarak değişik ülkelerde değişik yollar izlenmektedir. Çoğu kez izlenen bu yolların her biri ayrı ayrı uygulanmakta ve böylece mümkün olduğunca her aileye ailenin herhangi bir aşamasında ulaşılarak eğitim verilmeye çalışılmaktadır. Aile eğitimi, daha çok ailenin yaşayabileceği olası sorunlar ve bu sorunların çözüm yolları şeklinde düzenlenmeli ve koruyucu önlemlere daha fazla ağırlık verilmeye çalışılmalıdır. Söz konusu bu eğitim, örgün eğitim kurumlarında ilgili bölümler de verilebildiği gibi yaygın eğitim kurumlarında kurslar açma şeklinde de olabilmektedir. Öte yandan aile danışma hizmeti veren kurumları da aile eğitimi kavramı içerisinde değerlendirmek gerekir. Aile eğitimi mutlaka bir program çerçevesinde ele alınmalı ve programı uygulayan eğitimciler, günün şartlarına ve eğitimi alan ailelerin özel durumlarına göre ilaveler yapmalı, ya da bazı kısımları çıkartmalıdır. Aile eğitimi programlarında katılımcılara; Ailede birlikte yaşam eğitimi; Çocuk hastalıkları ve tedavileri, çocuklarda görülebilecek fiziksel hastalık veya herhangi bir ağrı türünün önemini anlama, çocuklara tuvalet eğitimi, çocukların gıda ve beslenme ihtiyaçları, dengeli beslenme kuralları, çocuklarda gelişimin takip edilmesi; Ergenlik döneminde kızlarda yapılması gereken bireysel sağlık bakımları, ergenlik döneminde bireylerde görülen fiziksel, zihinsel ve duygusal değişimler ve uyum süreçleri, genç kızlarda menstruasyon (adet görme) konusunda bilinmesi gerekenler, bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
Aile eğitimi doğrudan aile üyelerini hedef alan, aileyi ve aile yaşantısını ilgilendiren konulardaki eğitimlerle ilgilenir. dönemde görülen fiziksel ve ruhsal değişiklikler, menstruasyon düzeninin kontrol edilmesi, menstruasyon döneminde sıkça rastlanan karın ağrıları, her ay yapılması gereken göğüs kontrolleri, herhangi bir kişi tarafından taciz veya şiddet uygulanması durumunda utangaçlık ya da korku nedeniyle olayı gizlememe; Erkek ergenlere alkol, madde ya da sigara kullanmanın sağlık için ciddi zararları olduğunu öğretme, erkek ergenlere kadınlara karşı saygılı olmayı ve değer vermeyi öğretme; Evlilik ve çocuk evlilikleri üzerine tartışma, evlilik tanımı, evlilik şartları, yaş, rıza; Eşlerin birlikte yaşamaları için geliştirmesi gereken düşünceler, çeyiz çeyizlik, nikâh, sağlığın korunması için evliliğin uygun zamanının ve çocuk yapmak için uygun yaşın tartışılması; Yüksek anne ölüm oranları; Kadınların fiziksel ve ruhsal gelişimlerini tamamlamalarında yaşanan sorunlar; Gebelik oranlarının yüksekliği, çocuk evliliklerinin ardındaki nedenler, bu konu hakkındaki bilgi eksikliği; Toplumsal gelenekler ve yasalar hakkında bilgisizlik; Diğer cehalet ve batıl inanışlar; Çocuk evliliklerini önleme yolları, bu konuda insanları bilinçlendirme; Kadınlarda okur/yazarlığın artırılması; Çocuk evlilikleri önleme yasaları hakkında bilinçlendirilmesi; Yoksulluğun azaltılması; Üreme sistemi, Kadın-erkek üreme sistemi organlarını tanıma, üreme sistemi fonksiyonları, gebelik, gebeliğin arkasındaki nedenler, doğum öncesi ve sonrası oluşabilecek istenmeyen durumlar ve çözüm yolları; Hastalığı önlemede aşı/aşılama; Hastalık isimleri, koruyucu aşılama/bağışıklama, aşı merkezleri; Nüfus sorunu ve aile planlaması, nüfusun durumu, problemler, sorunların olası çözüm önlemleri, Kadınların eğitimi ve gerekliliği, kadının toplumdaki konumu, kadının eğitiminin temel amacı, örgün ve yaygın eğitim; Kadın eğitiminin gerekliliği, kadınlarda bilinç oluşturmak, kendine güven, beceri, gelir kazanç yolları ve geliştirilmiş yaşam tarzı için sosyal haklar gibi konularda bilgi verilmektedir. AİLE EĞİTİMİNİN AMACI Aile eğitimi, ebeveynlerin çocuklarının eğitimlerinde görevler üstlenerek kendi rollerinin öneminin, ilgilerinin, yeteneklerinin farkına vararak geliştirilmesini sağlar. Bu farkındalık ile ebeveynler, çocuklarını ileriki yaşantılarında başarılı, mutlu bir birey olarak yaşama hazırlar. Aile eğitimi, öğretmenlerin okuldaki eğitim Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8
Öğrenciyi yetiştirirken okulda kazandırılan özelliklerin okul dışı ortamlarda da desteklenmesi, pekiştirilmesi, bilginin davranış haline gelmesi, bozucu etkinin en aza indirilmesi, öğrencinin sağlıklı, tutarlı ve devamlı gelişimi için, ailelerinde okulla birlikte aynı anlayışa sahip olması sağlanmalıdır. tutumları ile ebeveynlerin evdeki eğitim tutumlarının arasında çok fazla fark olmamasını amaçlar (Kağıtçıbaşı vd. 1993, Ömeroğlu vd. 2005). Ailenin eğitim çalışmaları, beslenme, sağlık, eğitim vb. konuları içerdiğinden, amaçları da çok farklı olmaktadır. Aile eğitimi genelde, bireyin ve ailesinin yaşantı kalitesini geliştirme ve zenginleştirme konularına odaklanmaktadır. Aile bireylerine, aile eğitimleri yoluyla, problemler ortaya çıkmadan veya kemikleşmeden önce, aile yaşantılarını geliştirici ve problemleri önleyici eğitimler sunmayı amaçlamaktadır. Aile eğitim programları önleyici-bilgilendirici modelli yaklaşımlardır. Aile eğitiminde katılımcılar, herhangi bir yetişkin olarak değil, bir ailenin üyesi olarak ve ailedeki rolleri itibarıyla eğitimin konusu olurlar. Aile yaşantısını geliştirmeye odaklanan önleyici-bilgilendirici mahiyette bir eğitim çalışmasında göz önünde tutulması gereken temel ilke ve tutumlar eşitlik, aile gücüne odaklanma ve aile değerlerine saygı olarak ifade edilebilir. Aile eğitimleriyle desteklenen bir ev ortamında ilişkiler çok daha sağlıklı ve çocuğun gelişimine yönelik olmaktadır. Çocuğun okul öncesi eğitimde kazandığı becerilerin, ev ortamında aile ile işbirliği yaparak pekiştirilmesi, eğitimin sürekliliği ve yaygınlaştırılması açısından önemlidir. Ailelerin çocuklarının eğitim süreçlerinde ekibe dahil olmaları, kabul sürecine ulaşmalarını hızlandırmakta, çocukların performanslarında da belirgin bir artışa imkân tanımaktadır. Aile eğitiminin amacı, ailelerin çocuğun doğum öncesi doğum sonrası gelişimi ve eğitimi konusunda bilgilenmelerini sağlamak, her yaşın gelişim özelliğine göre çocuklarını tanımalarına yardımcı olmak, çocuğun her alandaki gelişimini desteklemelerine ve hızlandırmalarına doğrudan katılımlarını sağlamak, aileleri çocukları ile neden-sonuç ilişkisine dayalı sözel iletişim kurmanın önemi konusunda bilinçlendirmek, aileleri çocuk yetiştirme tutumları konusunda bilgilendirmek ve çocuklarına karşı hatalı tutum ve davranışlarının değiştirilmesini sağlamak, çocukların kazanılmış davranış ve alışkanlıklarını değiştirme yollarını öğretmek, ailelere, çocuk sağlığı, beslenmesi ve cinsel eğitim konusunda yardımcı olmak, aile bireylerinin, öğrendikleri bilgileri davranışa dönüştürmelerine yardımcı olmak, evlat edinen ailelere üstlendikleri anne baba rollerini benimsetmek, aile bireylerini kendi haklarıyla ilgili olarak bilinçlendirmek, ailelere çocuğunu kendi kendine kararlar alabilen ve aldığı bu kararları taşıyabilecek, özdenetim ve özgüven sahibi, girişimci, yaratıcı, hem kendi hem de başkalarının haklarına saygılı duygu ve düşüncelerini rahatlıkla söyleyebilen, yeteneklerini kullanabilen kültür değerlerine sahip ruh ve bedenen sağlıklı birer kişi olmaları için gerekli bilgileri vermek, ailenin çocuğunun durumunun kabulünü sağlamak, çocuğu objektif olarak değerlendirebilmesine imkân tanıyarak potansiyelini ve sınırlılıklarını anlamasına yardımcı olabilmek, ailenin haklarını ve sorumluluklarını anlamasını sağlamak, aile ile işbirliği yapmak, eğitim programlarının özelliklerini anlatmak ve programlarının amaçların gerçekleştirmede yardımlaşmayı teşvik etmek, ailenin belli programları uygulayabilmesini sağlayarak, ev ortamını daha verimli bir eğitim ortamı hâline getirmek, çocukları ile nasıl ilişki kuracakları, nasıl sürdürecekleri, onu içtenlikle nasıl kabul edecekleri konularında rehberlik etmek, çocukların tüm gelişimsel özelliklerine yönelik bilgilenmelerini sağlamak, ailelere çocuklarına ait özellikler, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9
Eğitim anne dizinde başlar; her söylenen sözcük, çocuğun kişiliğine konan bir tuğladır. gelişimleri, yeterlilikleri, yetersizlikleri, ihtiyaçları ve problemin seyri hakkında bilgi vermek, çocuklarının eğitimleri konusunda yapabilecekleri konusunda bilgilendirmek, alabilecekleri kaynaklar hakkında yönlendirmek, yaşadıkları duygu çatışma ve kaygıların anlaşılması paylaşılması ve çözümlenmesine yönelik çalışmalar yapmak, ailelerin kendilerine, çocuklarına güven duyabilmelerini sağlayarak başa çıkabilme becerilerini güçlendirmek ve sosyal yaşamdan kopmalarını önleyebilmektir. Aile eğitiminin amacı; okulda yapılan çalışmalar hakkında velilere bilgi vermek, öğrencilerin uyum, gelişim ve problemleri, ilgi, ihtiyaç ve yetenekleri konusunda velileri bilgilendirmek, velilerin okula bakış açısını olumlu yönde değiştirmek, okulun politikasını benimsettirmek, eğitimin değiştirici, geliştirici, yararlı özellikleri olduğu inancını oluşturmak, velilerin eğitim etkinliklerinde her türlü desteklerini kazanmak ve katılımlarını sağlamak, veli ve çevreye her konuda danışmanlık hizmeti vermek, velileri de olabildiğince çocuğun devamlı gelişiminin sağlanması için bilgilendirmek, insan yetiştirme konusunda aydınlatmak, sorumluluk duymalarını sağlamak, okulu çevreye, çevreyi okula yararlı kılmak, çocuklar üzerinde kontrolü yoğunlaştırmaktır. Aile eğitimi; öncelikle anne babaların çocukları için uygun birer yol gösterici olmalarını sağlamada önemli sorumluluklara ve etkileyici rollere sahip oldukları inancını temele almalıdır. Bu kapsamda, anne babalara yönelik eğitim programları; anne babaların çocuklarını anlamaları, çocuk yetiştirmek için gerekli bilgi, yöntem ve becerileri kazanmaları ve bunları ne zaman ve hangi amaçlarla kullanacaklarını öğrenmeleri açısından yardım etmeyi içermelidir. Bu nedenle, anne babalara yönelik eğitici çalışmalar, problem çözmeden daha çok önleyici ve gelişimsel niteliktedir. Anne babalar daha etkili anne baba olmayı öğrenerek etkili olmayan anne babalığa ilişkin uygulamalarının neden olduğu sorunları azaltmış veya önlemiş olurlar. Aynı zamanda, anne babalar çocukları ile nasıl daha etkili iletişim kuracaklarını öğrenmekte ve sağlıklı bir benlik geliştirmelerini sağlamak için uygun ortamlar hazırlayabilmektedirler. Bunun yanı sıra çocuklarında gelişimsel yetersizlikler olduğunda aileler tüm aile bireylerini günlük yaşama katabilmek için pek çok normal etkinlikte uyarlama yapmak zorunda kalabilmektedirler. Böyle zamanlarda anne-babalar ve kardeşler çocukları için adeta birer öğretmen olmaktadırlar. Onlar, çocukları üzerinde etkili olabilecek durumları kestirebilmeleri nedeniyle, pekiştirme ve ceza tanımlarına uygun olarak, doğal olarak çocuklarını pekiştirebilen kişilerdir. Öğretmenler, genellikle gelişimsel yetersizlikleri olan çocukların hafta sonu ya da yaz tatillerinde öğretilenleri unuttuklarını ifade ederler. Çocukların öğrendiklerini unutma problemi, ailelerin öğretmenin hangi davranış, kavram ya da beceri üstünde çalıştığının farkında olmadıklarında ve bu nedenle çocuklarından hangi becerileri yapmalarını talep edecekleri ya da hangi davranışı ödüllendireceklerini bilmediklerinde ortaya çıkmaktadır. Eğer aileler çocuklarının eğitimine katılmaya cesaretlendirilirse, pek çok davranışın kalıcılığı daha kolay sağlanabilir. Aile eğitimi sadece öğrenilenlerin kalıcı olmasına yol açmakla kalmaz. Aynı zamanda, çok fazla sayıda ve birbirinden çok farklı ihtiyaçları ya da gelişimsel Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10
Ana-baba çocuğun en uzun süre ve en yakın etkileşimde bulunduğu kişilerdir. Özellikle anneler çocukların eğitiminde son derece etkilidirler. yetersizlikleri olan çocuklar düşünüldüğünde, ailelere çocuklarıyla sürekli olarak kullanabilecekleri öğretim yöntemleri öğretilirse, çocuklarının yeni problemlerini çözmek için gerekli becerilere sahip olmaları sağlanabilecektir. Gelişimsel yetersizlikleri olan çocuklara yönelik aile eğitimi verirken çok daha dikkatli olunmalıdır. Çünkü bu tip aileler heterojen bir grup oluştururlar. Bu nedenle, aile eğitimi, her ailenin ihtiyaçları ve tercihleri dikkate alınarak bireyselleştirilmelidir. Farklı aile hizmeti türü ve düzeyi seçenekleri oluşturulmalıdır. Her ailenin ve her çocuğun güçlü yönleri vardır. Bu güçlü yönler ortaya çıkarılmaya çalışılmalıdır. Ailelerin çoğu çocukları için en iyiyi yapmayı isterler ama bunu nasıl yapacakları konusunda bilgi ve beceri eksiklikleri vardır. Bu eksiklikler aile eğitimi ile giderilebilir. Gelişimsel yetersizlikleri olan çocuğa sahip aileler, çocukları hangi gelişim döneminde olursa olsun eğitime ihtiyaç duyabilirler. Aile eğitimleri, özel eğitim sisteminin bir parçası olarak, uzun süreli ve sistematik biçimde düzenlenmelidir. Çocuğun içine doğduğu aile ortamının ve sahip olduğu özelliklerin gelişimi belirlemede önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Bu nedenle çocuğun gelişim ve eğitiminde çok önemli etkileri olan aile bireylerinin çocuk gelişimi ve eğitimi konularında bilgilendirilmeleri ve öğrendiklerini davranışa dönüştürebilmeleri için belli bir program çerçevesinde eğitilmeleri gerekmektedir. Bu da ancak aile eğitim programlarının yaygınlaştırılması ile gerçekleşecektir. Çocuğun biyolojik bir organizma olarak yakın çevreyle etkileşiminin ve çocuğun sosyal gelişiminde sistemlerin etkileşiminin yeri önemlidir. Bu nedenle, erken çocukluk gelişim ve eğitim programlarının etkilerinin uzun ömürlü olması, ancak anneye etkin ve önleyici bir rol veren ve aileye sosyal destek sağlayan programlarla mümkün olabilecektir. Çocuğun çevresinin çocuğun büyüme ve gelişmesini nasıl etkilediği konusuna duyulan bu ilginin sonucu olarak erken çocukluk eğitimi programlarında çocuk merkezli bir yaklaşımdan ekolojik bir yaklaşıma doğru kayma gözlenmektedir. Burada amaç, hem çocuğa hem de çevresine eşit ağırlıkta önem vermektir. Böylece, çevrenin sunduğu deneyimler çocuktan bağımsız olgular olarak görülmezler. Örnek Bilgisi, beklentileri, öğretme becerileri ve tutumlarındaki değişiklikler sonucu annedeki değişim, çocuğun büyüme ve gelişmesinde değişikliklere yol açabilir. Aile eğitiminin en önemli amaçlarından biri de, ana-babalara hem çocuk yetiştirmeye ilişkin yeni beceriler ve ek bilgiler öğretebilmek hem de kendi çocuklarına özgü gelişimsel sorunlarda yardım edilebileceğine ilişkin kazanımlar sağlayabilmektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11
Anne-babalara çocuk gelişimi ve eğitimi ile ilgili beceriler öğretmeyi amaçlayan programlar, çocukların zihinsel davranışları ve kişilik gelişimiyle ilişkili üç farklı aile etkeninin önemi üzerinde yoğunlaşmalıdır. Bu etkenlerden birincisi demografik özellikler, ikincisi aile etkileşimi, üçüncüsü ise bilişsel ve duygusal etkenlerdir. Bilişsel etkenler, çocuğun bilişsel gelişiminde ana-babanın rolünü, evde var olan bilişsel ortamı, ana-babanın çocuğun bilişsel işlevlerine karşı tutumunu içerir. Duygusal etkenlerse, çocuğu yönlendirmedeki tutarlılığı, çocukla iletişimi, annenin duygusal olarak kendini güvende hissetme düzeyini ve öz saygısını içerir. Bireysel Etkinlik Aile eğitiminin çocuğun gelişimindeki önemini araştırınız. AİLE EĞİTİMİNİN GEREKLİLİĞİ Aile merkezli öğretim ve öğrenme, çocukların ve ailenin ihtiyaçlarına odaklanır. Aile merkezli öğretim ve öğrenmede ilk olarak aile, çocukların ihtiyaçları için toplanmada ilk büyük sorumluluğa sahiptir. Çocuğun gelişimi ailede başlar. Bu nedenle aile çocuğun gelişimini olumlu veya olumsuz yönde etkileyebilir. Öğretmenler, aileler ve diğerleri açısından aslında yapılmak istenen şey başarısızlığı azaltmak başarıyı artırmaktır. İkinci olarak, aile çocuklara yardım etmede ilk adres olmalıdır. Çünkü çocuğu en iyi tanıyan aile olduğu için en sağlıklı bilgi, çocuğun ailesinden alınabilir. Öğretmen aile ile iletişime geçerse çocuk hakkında doğru kararlar verebilir. Aksi takdirde doğru kararlar verebilmesi mümkün değildir. Üçüncü olarak, hem öğretmenler hem de aileler çocuklara fayda sağlayabilirler. Örneğin okuma-yazma buna iyi bir örnek olabilir. Öğretmenin öğrettiği şeyleri evde de desteklendiğinde çocuk bu konuda daha başarılı olabilir. Aktif aile katılımı; öğrenci motivasyonunu, tutumlarını ve akademik başarılarını artırır. Ayrıca katılımda bulunan ailelerin çocuklarının başarısız olması ve okulu terk etme davranışında bulunmaları oldukça düşüktür. Aileler, okul çalışmalarında etkili bir rol aldıklarında öğrenci davranışlarını ve sosyal uyumunu çarpıcı bir şekilde geliştirir. Sizin hayırlı olanınız, aile efradına hayırlı olanınızdır. diye buyuran Hz. Muhammed (SAV), özellikle anne-babaların çocuk yetiştirmede ne kadar önemli olduklarını belirtmiştir. Çünkü ailenin önemli işlevlerinden biri de çocuğunu eğitme işlevidir. Bu aynı zamanda herkes için toplumsal bir görevdir. Sağlıklı düşünen, soran, sorgulayan, araştıran, sorumluluk sahibi gibi birçok olumlu özelliklere sahip bireylerin yetişmesinin temeli ailede atılır. Aile çocuğa ilk eğitimin verildiği yerdir. Her şeyden önce aile, bir okul öncesi eğitim kurumu olarak kabul edilir. Çocuk Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12
Erken çocukluk döneminde aile eğitim programlarının önemi ve gerekliliği bilinmektedir. Ülkemizde konu ile ilgili yapılan çalışmalar ise oldukça yetersizdir. Bu nedenle, toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak farklı aile eğitim programlarının geliştirilmesi ve mevcut programların yaygınlaştırılması önem kazanmaktadır. okula başladıktan sonra, ailenin bu görevinin bir kısmını eğitim kurumları üstlenmektedir. Ancak aile, hiçbir zaman çocuğun eğitiminden kendini bütünüyle soyutlamamalıdır. Çocuk, okul hayatına başladığında da aile, çocuğun eğitimi konusunda ona yol göstermek, onu yönlendirmek, okulla sürekli iletişim hâlinde olmak zorundadır. Bunun için okullarda okul-aile birlikleri gibi bazı örgütler kurulmaktadır. Ancak veli-öğretmen görüşmelerinin sağlıklı ve işlevsel olabilmesi için öğretmen ailenin desteğini almalı, onlarla iyi ilişkiler kurmalı, çocuk hakkında bilgilenmeli ve kendi çalışmaları hakkında velileri de bilgilendirmelidirler. Yani bu tür toplantılar, veli-öğretmen arasında bir diyalog kurmaya yönelik olmalıdır. Toplumu oluşturan en küçük sosyal kurum aile olduğuna göre, sağlıklı toplumların oluşması açısından çocuğun eğitimiyle ilgili olarak ailenin izlediği yol çok önemlidir. Her aile, bir okuldur. Anne babalar ise o okulun hem öğrencisi hem de öğretmenidir. Ailenin çocuk eğitimine ilişkin anlayışı, içerisinde yaşadığı toplumun kültürüne ve normlarına göre değişmektedir. Ailenin eğitsel ortamı, öğrencinin okulda öğrendiklerini ya pekiştirici ya da köreltici bir özelliğe sahiptir. Bu nedenle çocuğun ailede öğrendikleriyle okulda öğrendikleri birbirini destekleyici nitelikte olmalıdır. Aksi durumda öğrenilenler körelebilir. Anne-babaların eğitim düzeylerinin alt düzeyde olması onların çocuklarına okuldan beklenen akademik katkılara yeterince cevap verememelerine yol açmaktadır. Ailenin çocuğun gelişimine ilişkin değerlendirmelerini öğretmenlerle paylaşmaları gerekir. Öğrenci, veli ve öğretmen arasındaki olumlu bir iletişim ancak öğrencinin gelişimini tartışarak, problemleri ve gereksinimlerini belirleyerek sağlanabilir. Bu iletişimi sağlamanın en önemli kaynağı da sağlıklı ve işlevsel okulaile toplantılarıdır. Anne-babalar, kendilerini çocuklarının okul yaşamlarının bir parçası olarak hissettiklerinde eğitime daha çok değer verirler. Aile tarafından öğrenmeye ve başarılı olmaya güdülenen, çalışma ortamı sağlanan, çalışmanın yanında eğlenmeyi de içeren bir çalışma programı hazırlanan, düşüncelerine saygı gösterilerek fikirlerini açıkça söylemeye ve böylece yaratıcılığa teşvik edilen çocuğun öğrenmeyi gerçekleştirmesi daha kolay olacaktır. Böyle bir ortam çocuğun kişilik gelişiminde de önemli bir rol oynayacak, toplum içinde daha rahat bir yer edinmesini sağlayacaktır. Aksi durumda ise, anne-baba tarafından desteklenmeyen, rehberlik yapılmayan, her koşulda çocuktan çalışması istenen, eğlenmenin de bir ihtiyaç olduğunu göz ardı eden, merak ve ihtiyaçlarından ötürü utanç duyması sağlanan bir çocuğun öğrenmesinden söz etmek çok güçtür. Öğrenci ve velilerin aktif olarak eğitimin her aşamasında yer almaları, özellikle öğrencilerin kendilerini ilgilendiren konularda katılımı öğrenci merkezli eğitimin gereğidir. Bu nedenle öğretmen, velilerle her zaman iletişim hâlinde olmak istediğini belirtmelidir. Öğretmen veliyi okuldan uzak tutmamalı, okulun bir parçası yapmalıdır. Veliler, okulda ne olup bittiğini anladığında, güvenlerinin artmasına ve kendilerini okulla ilişkilerinde daha rahat hissederler. Aile eğitimi, sadece bir program dahilinde yapılan eğitimlerle gerçekleşemez. Aile-öğretmen toplantıları, ev ziyaretleri, telefonla iletişim, belli aralıklarla çocukların ve ailelerin gelişimlerine ve ihtiyaçlarına uygun bilgi ve broşürler hazırlama gibi etkinlikler de aileleri eğiten etkinliklerdendir. Bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13
çalışmalar, ailelerin aktif katılımını ön plana çıkaran çalışmalardır. Ailelerin evde ve okulda çocuklarıyla tutarlı bir biçimde etkileşim içinde olmaları ve ev-okul tutarlılığı açısından da bu çalışmalar önem kazanmaktadır. Okulun ilk yıllarından itibaren, ailelerin katılımı ile çocukların okul ortamında kazandıkları becerilerin ev ortamında pekiştirilmesi ve geliştirilmesi, okul-ev tutarlılığının sağlanması ve ailelerin okul ortamının etkili bir öğesi haline gelebilmesi günümüz eğitim sürecinin temel hedeflerinden biridir. Tartışma Aile eğitimi etkinliği planlarken öncelikle hangi hususlara dikkat edilmesi gerektiğinin tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14
Özet Tüm insanların yaşamında önemli bir yer tutan aile, toplumun temelini oluşturmaktadır. Bir çocuk doğduğu günden itibaren inançlarını, tutumlarını ve davranışlarını şekillendiren bir aile ortamında yaşamaya başlar. Eğitimin en iyi gerçekleştirileceği yer ailedir. Anne-babalık becerileri doğuştan getirilen değil, sonradan öğrenilen becerilerdir. Bir çocuğu dünyaya getirmek, onun gelişimini izlemek ve kişisel varoluşunu gerçekleştirmesine uygun ortamları sağlamak oldukça zor bir iştir. Bu nedenle çocuk sahibi olmanın bir yanı büyük bir mutluluk ise diğer yanı bir o kadar ciddi sorumluluktur. Aile eğitimi, ailelerin ve aileyi oluşturan bireylerin; yaşam boyu değişen rollerine, ilgilerine, gelişim görevlerine uyum sağlamalarını kolaylaştırmaya, psikolojik sağlıklarını desteklemeye ve güçlendirmeye, aile içinde üstlendikleri rollerle ilgili becerilerini ve bilgilerini geliştirmeye, ev içindeki ilişki yapısını güçlendirmeye, yaşantı kalitesini geliştirmeye ve zenginleştirmeye, bireylerin, eşlerin ve ailenin var olan potansiyellerini kullanabilmeleri konusunda onları cesaretlendirmeye odaklanmış, çoğunlukla örgün eğitim sisteminin dışında gerçekleştirilen, yetişkin eğitimi niteliğindeki, iş birliğine dayalı, önleyici temelli eğitimlerdir. Aile eğitimi, daha çok ailenin yaşayabileceği olası sorunlar ve bu sorunların çözüm yolları şeklinde düzenlenmeli ve koruyucu önlemlere daha fazla ağırlık verilmeye çalışılmalıdır. Söz konusu bu eğitim, örgün eğitim kurumlarında ilgili bölümler de verilebildiği gibi yaygın eğitim kurumlarında kurslar açma şeklinde de olabilmektedir. Öte yandan aile danışma hizmeti veren kurumları da aile eğitimi kavramı içerisinde değerlendirmek gerekir. Özellikle ergen grupların aile ve evlilik hayatı hakkında bilgi almaları ile onların bilinçli hâle gelmeleri ve bilinçli birer birey olarak daha başarılı aileler kurup devam ettirmeleri beklenmektedir. Böylece gelecekte planlı ve mutlu bir hayat sürmelerinin artırılması istenmektedir. Aile eğitimi, anne babaların çocuklarını anlamaları, çocuk yetiştirmek için gerekli bilgi, yöntem ve becerileri kazanmaları ve bunları ne zaman ve hangi amaçlarla kullanacaklarını öğrenmeleri açısından yardım etmeyi içermelidir. Bu nedenle, anne babalara yönelik eğitici çalışmalar, problem çözmeden daha çok önleyici ve gelişimsel niteliktedir. Anne babalar daha etkili anne baba olmayı öğrenerek etkili olmayan anne babalığa ilişkin uygulamalarının neden olduğu sorunları azaltmış veya önlemiş olurlar. Aynı zamanda, anne babalar çocukları ile nasıl daha etkili iletişim kuracaklarını öğrenmekte ve sağlıklı bir benlik geliştirmelerini sağlamak için uygun ortamlar hazırlayabilmektedirler. Toplumu oluşturan en küçük sosyal kurum aile olduğuna göre sağlıklı toplumların oluşması açısından çocuğun eğitimiyle ilgili olarak ailenin izlediği yol çok önemlidir. Her aile, bir okuldur. Anne babalar ise o okulun hem öğrencisi hem de öğretmenidir. Ailenin çocuk eğitimine ilişkin anlayışı, içerisinde yaşadığı toplumun kültürüne ve normlarına göre değişmektedir. Ailenin eğitsel ortamı, öğrencinin okulda öğrendiklerini ya pekiştirici ya da köreltici bir özelliğe sahiptir. Bu nedenle çocuğun ailede öğrendikleriyle okulda öğrendikleri birbirini destekleyici nitelikte olmalıdır. Aksi durumda öğrenilenler körelebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15
Ödev Aile eğitimine dayalı etkinliklerin neler olabileceğine yönelik görüşlerinizi 200 kelimeyi geçmeyecek şekilde belirtiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16
DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıda verilenlerden hangisi, aile kavramını en doğru şekilde açıklamaktadır? Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. A) Aile; ana-baba ve çocuklardan oluşan ve birbirlerine ekonomik yönden bağımlı olan bir bireylerin oluşturduğu bir sistemdir. B) Aile; aralarında kan bağı ve yasal yönden akrabalık ilişkileri bulunmayan, sadece duygusal bağlarla birbirine bağlı bireylerin oluşturduğu bir yapıdır. C) Aile; aynı çatı altında yaşayan, aynı geliri paylaşan, evlenme, kan ve akrabalık bağlarıyla birbirine bağlanmış, üstlendikleri çeşitli rollerle birbirlerini etkileyen bireylerin oluşturduğu bir sosyal kurumdur. D) Aile; bireylerin birbirlerine evlilik bağlarıyla bağlandığı, çeşitli ihtiyaçların karşılandığı, en geniş toplumsal bir birimdir. E) Aile; anne-baba ve çocuklardan oluşan, yaşamsal ihtiyaçların dışında herhangi bir ortak amaçların bulunmadığı evrensel bir kurumdur. 2. I. Aile evrensel bir kurumdur. II. Ailenin ortak amaçları vardır. III. Aile toplumun temel yapı taşıdır. IV. Ailenin kültürel değil yasal temelleri vardır. V. Aile ortak bir konutu ve geliri paylaşır. Yukarıda verilenlerden hangisi ya da hangileri, bir ailenin özelliklerinden değildir? A) I III V B) II IV C) Yalnız I D) Yalnız II E) Yalnız IV 3. Aile eğitimi programları modelli yaklaşımlardır. Cümlede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) işbirlikli öğrenme B) önleyici-bilgilendirici C) probleme dayalı öğrenme D) okulda öğrenme E) yapılandırmacılık 4. Aşağıda verilenlerden hangisi, aile eğitiminin amaçlarından biri değildir? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17
A) Okulda yapılan çalışmalar hakkında velilere bilgi vermek B) Öğrencilerin uyum, gelişim ve problemleri, ilgi, ihtiyaç ve yetenekleri konusunda velileri bilgilendirmek C) Velilerin eğitim etkinliklerinde her türlü desteklerini kazanmak D) Ailenin çocuklar üzerinde kontrolünü engellemek E) İnsan yetiştirme konusunda aydınlatmak, sorumluluk duymalarını sağlamak 5. Gelişimsel yetersizlikleri olan çocuklara yönelik aile eğitimi verirken niçin çok daha dikkatli olunmalıdır? A) Çünkü ailelerin çoğu çocukları için en iyiyi yapmayı isterler ve bunu nasıl yapacakları konusunda bilgi ve becerileri vardır. B) Aile eğitimleri, özel eğitim sisteminin bir parçası olduğu için, kısa süreli ve rasgele biçimde düzenlenmelidir. C) Çünkü bu tip aileler heterojen bir grup oluştururlar. D) Her ailenin ihtiyaçları ve tercihleri birbirine benzer özellikler taşıdığı için aile eğitimi kesinlikle bireyselleştirilmemelidir. E) Farklı aile hizmeti türü ve düzeyi seçenekleri oluşturulmamalı çünkü bu durum gelişimsel yetersizlikleri olan çocuklara yönelik aile eğitiminde yanlış bir yöntemdir. 6. Anne-babalara çocuk gelişimi ve eğitimi ile ilgili beceriler öğretmeyi amaçlayan programlar, çocukların zihinsel davranışları ve kişilik gelişimiyle ilişkili kaç farklı aile etkeninin önemi üzerinde yoğunlaşmalıdır? A) 3 B) 2 C) 1 D) 4 E) 5 7. Öğrenci ve velilerin aktif olarak eğitimin her aşamasında yer almaları, özellikle öğrencilerin kendilerini ilgilendiren konularda katılımı eğitimin gereğidir. Cümlede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) öğretmen merkezli B) okul merkezli C) aile merkezli D) öğrenci merkezli E) toplum merkezli 8. Çocuğun çevresinin çocuğun büyüme ve gelişmesini nasıl etkilediği konusuna duyulan bu ilginin sonucu olarak erken çocukluk eğitimi programlarında bir yaklaşıma doğru bir kayma gözlenmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18
Cümlede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) ekolojik yaklaşımdan çocuk merkezli B) çocuk merkezli yaklaşımdan ekolojik merkezli C) öğretmen merkezli yaklaşımdan öğrenci merkezli D) öğrenci merkezli bir yaklaşımdan öğretmen merkezli E) okul merkezli bir yaklaşımdan aile merkezli 9. Çocuğun içine doğduğu aile ortamının ve sahip olduğu özelliklerin gelişimini belirlemede önemli bir rol oynadığı bilinmektedir. Bu nedenle çocuğun gelişim ve eğitiminde çok önemli etkileri olan aile bireylerinin çocuk gelişimi ve eğitimi konularında bilgilendirilmeleri ve öğrendiklerini davranışa dönüştürebilmeleri için belli bir program çerçevesinde eğitilmeleri gerekmektedir. Bu programlara ne ad verilmektedir? A) Okul-aile işbirliği programları B) İşbirliğine dayalı eğitim programları C) Aile etkileşimi programları D) Bilişsel ve duygusal eğitim programları E) Aile eğitim programları 10. Ülkemizde 0-18 yaş nüfusunun yaklaşık 27 milyona ulaşması, bu yaş grubunun toplam nüfusa oranının ise %36,4 olması, aşağıda verilenlerden hangisinin önemini daha da artırmakta ve kurumlar arası etkili bir iş birliğini zorunlu kılmaktadır? A) Aile eğitiminin B) Okul öncesi eğitimin C) Ergen eğitiminin D) Okulda öğrenme eğitiminin E) Psikososyal eğitimin CEVAP ANAHTARI 1.C, 2.E, 3.B, 4.D, 5.C, 6.A, 7.D, 8.B, 9.E, 10.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR AEP (Aile Eğitim Programı). (2011). Aile Eğitim Programları Üzerine Notlar... T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüğü, EDAM Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları: İstanbul. Alpaydın, Y. (2011) Eğitici El Kitabı, T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Aile Eğitim Programı, Nakış Ofset, İstanbul. Aral, N.; Kandır, A. ve Can Yaşar, M. (2002). Okul Öncesi Eğitim ve Okul Öncesi Eğitim Programı (Geliştirilmiş 2. Baskı), YA-PA Yayın Pazarlama San. ve Tic. A.ş., İstanbul. Arcus, M. E., Schvanefeldt, J. D., & Moss, J. J. (1993). Handbook of family life education: Volumes I and II. Newbury Park, CA: SAGE Publications. Bergman, Fulya (1990). Okul Öncesi Eğitimde Aile, Yaşadıkça Eğitim, S.12, ss. 12-13. Can Yaşar, Münevver (2001). Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında Ailenin Eğitime Katılımı, Gazi Üniversitesi Anaokulu/Anasınıfı Öğretmeni El Kitabı 2001-2002 Ders Yılı Rehber Kitaplar Dizisi, YA-PA Yayın Pazarlama San. ve Tic. A.ş., ss. 366-375, İstanbul, Coleman, M. (1997). Families and Schools: In Search of Common Ground, Young Children, July, ss.14-21. Coleman, M. ve Churchill, S. (1997). Challenges to Family Involvement, Childhood Education, Spring, S.73(3), ss.144-146. Demirel, O. (2008). Kuramdan uygulamaya eğitimde program geliştirme. Pegem A Yayıncılık, Ankara. Dönmezer, İ. (1999). Ailede İletişim ve Etkileşim, Sistem Yayıncılık, İstanbul. Duncan, S. H., & Goddard, W. H. (2005). Family life education: Principles and Practices for Effective Outreach. London: SAGE Publications. Eliason,C. ve Jeking,L., (2003) A Practica Guide To Early Childhood Curriculum By Pearson Education, Inc., Upper Saddle River, Newjersy Ersoy, Özlem (2003). Aile Katılım Çalışmaları, 36-72 Aylık Çocuklar İçin Yıllık Plan Örnekleri ve Aile Katılım Çalışmaları (Yayıma Hazırlayan: Prof. Dr. Esra Ömeroğlu). Morpa Kültür Yayınları, ss.116-229, İstanbul. Fuller, M.,L., ve Olsen, G., (1998) Home-School Relations Copyright by Allyn&Bacon A Viacom Company, 160 Gould Street, Needham Heights, MA 02194 George, S., M., (2003) Fundamentals Of Early Childhood Education, Copyright By Pearson Education, Inc., Upper Saddle River, New Jersey 07458 Gorham, J.P. ve Nason, N.P. (1997). Why Make Teachers Work More Visible to Parents?, Young Children, July, ss.22-26. Hildebrand, V. (1981). Teacher-Parent Relation, Introduction to Early Childhood Education. Mcmillan Publishing Co., Inc., New York. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20