57 Uyum Modeli ve Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramının Doğum Öncesi Eğitimde Kullanımı Pınar Serçekuş Figen* Samiye Mete** Özet Kavramsal model ve kuramların kullanımı, hemşirelik uygulamalarının niteliğine ve gelişmesine katkı sağlamaktadır. Bu makalede hemşirenin uyguladığı doğum öncesi eğitimde, Roy un uyum modeli ile Bandura nın sosyal-bilişsel öğrenme kuramının birlikte kullanılması bir örnek üzerinde açıklanmıştır. Uyum modelinin kullanımı, veri toplama, hemşirelik girişimlerini belirleme ve girişimlerin sonuçlarını değerlendirmeye yardımcı olurken, sosyal bilişsel öğrenme kuramı, eğitim planını hazırlamada hemşireye rehber olur, verilen eğitimin etkinliğinin artmasını sağlar. Anahtar sözcükler: Roy un uyum modeli, Bandura nın sosyal-bilişsel öğrenme kuramı, doğum öncesi eğitim. Use of Adaptation Model and Social Cognitive Theory in Prenatal Education Abstract Use of conceptional models and theory, give important addition to quality and development of nursing practice. In this article, during prenatal education, it is explained using Roy s adaptation model and Bandura s social cognitive theory together on an example. Using adaptation model while helping assessment, nursing diagnosis, implementation and evaulation, social cognitive theory guides nurse to prepair education plan and develops efficiency of education. Key Words: Roy s adaptation model, Bandura s social cognitive theory, prenatal education. * Doğum ve Kadın Hastalıkları Hemşireliği AD, Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu, Đnciraltı- Đzmir, e-mail: pinarsercekus@gmail.com ** Doğum ve Kadın Hastalıkları Hemşireliği AD, Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu, Đnciraltı- Đzmir, e-mail: samiye.mete@deu.edu.tr
58 Hemşirelikte modeller, disiplin ile ilgili temel kavramları belirler ve bu kavramlar arasındaki ilişkiyi açıklar (Fawcett, 2005). Günümüzde modellere olan ilgi giderek artmasına rağmen hemşirelik uygulamalarında kullanımı istendik düzeyde değildir. Oysa model kullanımı, uygulamadaki sorunların araştırılmasına yön vererek çözüm önerileri sağlar (Fawcett, 2005). Ayrıca hemşirenin tıbbi uygulamalara değil hemşirelik rolüne ve uygulamalarına odaklanmasına yardımcı olur (Gigliotti, 2008). Bu makalenin amacı; hemşirenin verdiği doğum öncesi eğitim sırasında hemşirelik kuramcılarından Roy un uyum modeli ile, öğrenme kuramcılarından Bandura nın sosyal-bilişsel öğrenme kuramının nasıl uygulanabileceğine bir örnek sunmaktır. Roy un Uyum Modeli Model, hemşire kuramcılarından Callista Roy tarafından geliştirilmiştir. Model insanın uyum (adaptasyon) kavramı üzerine odaklanmıştır. Modele göre insan, Şekil 1 de gösterildiği gibi sürekli değişen çevresel uyaranlarla etkileşimde bulunan, uyum gösteren bir sistemdir (Fawcett, 2005; Roy, 2009). Roy, insanı etkileyen çevresel uyaranları odak (fokal), etkileyen (kontekstual) ve olası (rezidüel) uyaranlar olarak sınıflandırmaktadır. Odak uyaranlar kişinin ilk karşılaştığı/karşı koyduğu uyaranlardır. Etkileyen uyaranlar, odak uyaran üzerinde olumlu yada olumsuz etkiler yapan uyaranlardır. Olası uyaranlar ise birey üzerinde sürekli etkiye sahip ancak etkisi tam olarak açıklanamayan iç yada dış faktörlerdir. Birey, bu uyaranlara uyum sağlayabilmek için baş etme mekanizmalarını kullanır (Alligood ve Tomey, 2006; Fawcett, 2005; Roy, 2009). Modelde bireyin baş etme mekanizmaları düzenleyici alt sistem (regülatör) ve bilişsel-duygusal alt sistem (kognator) olarak sınıflandırılır. Düzenleyici alt sistem bireyin nöral, kimyasal, endokrin baş etmesini içerirken, bilişselduygusal alt sistem bireyin bilgi süreci, öğrenme, karar verme ve duygusal başetmesini içerir (Roy, 2009; Tomey ve Alligood, 1998). Roy a göre birey, baş etme mekanizmalarını kullanarak uyaranlara davranışlar ile yanıt verir. Roy, oluşan bu davranışların değerlendirilmesi için fizyolojik alan, benlik kavramı, karşılıklı bağlılık ve rol fonksiyon alanı olmak üzere dört uyum alanı tanımlamıştır. Fizyolojik alan, sistemin fiziksel olarak bütünlüğünü sürdürmesini amaçlar. Bu alan, oksijenlenme, beslenme, boşaltım, aktivite, dinlenme ve koruma, duyular, sıvı-elektrolit, nörolojik ve endokrin fonksiyonları içerir. Benlik kavramı alanı, beden imajı,
59 benlik kavramı gibi ruhsal bütünlük ile ilgili temel gereksinimler ile ilişkilidir. Rol fonksiyon alanı, anne, baba olma gibi sosyal bütünlükle ilişkili rolleri içerir. Karşılıklı bağlılık alanı, bireyler ile ilişki geliştirilme, sürdürme davranışlarını ve sosyal desteği içerir (Alligood ve Tomey, 2006; Fawcett, 2005; Roy, 2009). ĐNSAN SĐSTEMĐ UYARAN FĐZYOLOJĐK BENLĐK KAVRAMI BAŞETME MEKANĐZMALARI KARŞILIKLI ROL FONKSĐYON BAĞLILIK UYUM UYUMLU/UYUMSUZ DAVRANIŞ Şekil 1: Roy un Uyum Modeli (Roy, 2009) Roy, dört uyum alanındaki davranışsal yanıtları uyumlu (adaptif) veya uyumsuz (adaptif olmayan) olarak sınıflandırır. Uyumlu yanıtlar bireyin bütünlüğünü geliştirmeye yönelik iken, uyumsuz yanıtlar bu bütünlüğü olumsuz yönde etkilemektedir (Fawcett, 2005). Roy hemşireliğin amacını, dört uyum alanında uyumlu yanıtların geliştirilmesi olarak tanımlamıştır. Hemşirelik girişimleri çevresel uyaranlara müdahale ederek odak ve/veya etkileyen uyaranların etkisinin arttırılması, azaltılması veya kaldırılmasını içerir. Hemşirelik girişimlerinde öncelikli olarak odak uyarana müdahale edilir. Çünkü odak uyaran davranışsal yanıta en çok etkide bulunan uyarandır. Eğer odak uyaranı değiştirmek mümkün değil ise etkileyen uyaran üzerine müdahale edilir. Hemşirelik girişiminin etkisi, girişimden sonra gözlenen davranışların değerlendirilmesiyle mümkündür.
60 Birey uyumlu davranış geliştirir ise hemşirelik girişimi etkili, uyumsuz davranış geliştirir ise girişim etkisiz olarak kabul edilir (Alligood ve Tomey, 2006; Fawcett, 2005; Roy, 2009; Tomey ve Alligood, 1998). Bandura nın Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı Kuram davranışsal öğrenme kuramcılardan Albert Bandura tarafından geliştirilmiştir. Bandura gözlem yoluyla öğrenme üzerinde durmuştur (Bandura, 1989b; Bandura, 1999). Bandura ya göre gözlem yoluyla öğrenme dört temel süreci kapsamaktadır; dikkat etme, hatırda tutma, davranış oluşturma ve motivasyon süreçleridir (Bandura, 1989b; Boeree, 2007). Dikkat Etme Süreci: Gözlem yoluyla öğrenmede ilk adımdır. Birey, model alacağı kişinin davranışlarını gözler ve algılar. Bu süreci, bireyin ilgisi, gereksinimi, amaçları ve modele duyulan hayranlığı etkiler (Bandura, 1989b). Hatırda Tutma Süreci: Hatırda tutma, gözlem yoluyla öğrenilen bilgilerin sembolleştirilip kodlandığı ve bellekte saklandığı aktif bir süreçtir (Bandura, 1989b; Boeree, 2007). Depolanan bilgilerin davranışa dönüştürülmesinde zihinsel olarak tekrar edilmesi önemlidir (Bandura, 1989b). Davranış Oluşturma Süreci: Bu aşama, dikkat edilen ve hatırda tutulan davranışın birey tarafından uygulanması sürecidir (Bandura, 1989b). Bireyin bellekte kodladığı davranışları meydana getirmesinde öz yeterlilik önemli bir role sahiptir (Bandura, 1989a; Bandura, 1989b; Bandura, 1999; Bandura, 2001; Boeree, 2007). Öz yeterlilik, kişinin kendisi ve davranışları hakkında ne hissettiği, ne düşündüğüyle ilişkilidir (Bandura, 1994). Öz yeterlilik, bireyin bir davranışı başarma yeteneğine olan inancıdır (Bandura, 1989b). Öz yeterlilik duygusu, bireyin başarılarını arttırır. Öz yeterliliği güçlü olan kişiler kendilerine amaçlar koyar ve onlara ulaşmak için çaba sarf ederler, başarısızlıkla yüzleştiklerinde çabalarını arttırırlar. Başarısızlıktan sonra öz yeterlilik duygularını hemen tamir ederler. Aksine öz yeterliliği düşük olan kişiler güç görevlerle karşılaştıklarında, bu görevleri çözebileceklerine yönelik inanaçları az olduğundan korkarlar. Güçlüklerle karşılaştıklarında hemen pes ederler. Başarısızlıktan sonra öz yeterlilik duygularının tamiri uzun sürer (Bandura, 1994). Öz yeterlilik dört temel kaynaktan elde edilen bilgilerden etkilenir; Başarı Performansı/Başarılı Deneyimler: Öz yeterliliği arttırmada en etkili yoldur. Başarılar, kişinin öz yeterliliğini güçlü şekilde inşa eder. Kişide öz
61 yeterlik duygusu başarılı şekilde inşa edilmemişse, başarısızlıklar öz yeterliliği sarsar. Dolaylı Yaşantılar: Dolaylı yaşantılar, sosyal modellerin yaşantıları, deneyimleridir. Model alınan kişilerin, başarılı yada başarısız yaşantıları bireyin öz yeterliliğini etkiler. Birey, model aldığı kişinin kendisine ne kadar çok benzediğini düşünürse, özyeterliliği o kadar çok etkilenir. Sosyal Đkna: Đnsanlar, ikna edici sözler duyduklarında, hedefledikleri aktiviteyi yapabilmek için daha çok çaba sarf ederler. Sözel olarak ikna edilen kişinin, algıladığı öz yeterliliği artar ve hedeflediği davranışı başarmak için yeterince çaba sarf eder. Psikolojik/Duygusal Durum: Duygu durumu kişilerin öz yeterliliğe ilişkin kararlarını etkiler. Pozitif ruh hali öz yeterliliği arttırır, olumsuz bir ruh hali ise azaltır. Kişinin stres ile baş edebilmesinin sağlanması ve olumsuz duygu durumunun değiştirilmesi öz yeterliliğini arttırır (Bandura, 1994). Motivasyon Süreci: Motivasyon süreci öğrenilenleri performansa dönüştürmeyi sağlayan bir süreçtir. Đnsanlar gözlem yoluyla öğrendikleri her davranışı uygulamaya geçirmeyebilir, ancak öğrenilen şeylerin kullanılması bireyi güdüler (Bandura, 1989b; Boeree, 2007). Roy Uyum Modeli ve Bandura nın Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramının Doğum Öncesi Eğitimde Kullanımı Sağlığı koruma ve geliştirmede önemli görevleri olan hemşireler için, sağlıklı veya hasta bireyin eğitimi vazgeçilmez bir roldür. Eğitimde hedeflenen sonuçlara ulaşılabilmesi için, uygun hemşirelik kuramlarının ve öğrenme yaklaşımlarının kullanılması önemlidir. Bu makalede her iki kuramın kullanımını açıklayabilmek için doğum öncesi eğitimde yer alan doğum konusu örnek olarak verilmiştir. Uyum modeline göre hemşire öncelikle veri toplayarak bireyin dört uyum alanında uyumlu/ uyumsuz davranışlarını saptar, daha sonra bu davranışlara neden olan uyaranları belirler (Alligood ve Tomey, 2006; Roy, 2009). Doğumu yaklaşan bir gebe için dört uyum alanında saptanabilecek uyumlu/uyumsuz davranış örnekleri aşağıda verilmiştir. Fizyolojik Alan: Bireyin perine kaslarını geliştirici egzersizler yapması ve nefes egzersizlerini uygulaması uyumlu davranışlar iken, nefes ve kas egzersizlerini uygulamaması uyumsuz davranışlardır.
62 Rol Fonksiyon Alanı: Bireyin iyi bir anne olacağına ve doğumun kadınlık rolünün bir parçası olduğuna inanması uyumlu davranışlar, iyi bir anne olamayacağına inanması ve anneliğe hazır olmadığını ifade etmesi ise uyumsuz davranışlardır. Benlik Kavramı Alanı: Bireyin doğum yapabileceğine inanması ve doğumun üstesinden gelmede kendine güvendiğini ifade etmesi uyumlu davranışlar iken, doğumdan korkması ve doğum yapabilecek güçte olmadığını ifade etmesi uyumsuz davranışlardır. Karşılıklı Bağlılık Alanı: Doğumda kullanılacak nefes egzersizlerinde eşin koçluk yapması ve eşin doğuma katılmak istemesi, doğum konusunda eş ile konuşabilme ve duygularını paylaşabilme uyumlu davranışlar, eşin doğuma hazırlıkta anne adayına destek olmaması, doğum korkularını eşi ile paylaşamama ise uyumsuz davranışlardır. Bu örneklerin sayıları arttırılabilir. Hemşire bu davranışları değerlendirdikten sonra davranışlara neden olan uyaranları belirler. Yukarıda verilen davranışlara neden olan odak uyaran, doğumdur. Etkileyen uyaranlara; bireyin doğum hakkında sahip olduğu bilgi, doğum ortamını tanımama, yetersiz eş desteği, doğum konusunda olumsuz düşünceler, olası uyanlara ise doğum hakkındaki inançlar, görücü usulü ile evlenme örnek verilebilir. Hemşire, uyaranlar ve uyaranların etkisi ile oluşan uyumlu/uyumsuz davranışları değerlendirerek hemşirelik tanılarını oluşturulur ve tanılara yönelik girişimlerini planlar. Burada hemşirenin girişimi, sosyal bilişsel öğrenme kuramı kullanarak doğum konusunda verdiği eğitimdir. Hemşire yaptığı girişimin sonuçlarını izlemek için bireyin davranışlarını yeniden değerlendirir. Eğer birey uyumlu davranışlar geliştirirse hemşirelik girişimi etkili, uyumsuz davranışlar geliştirirse etkisiz olarak kabul edilir. Şekil 2 de Roy un uyum modeli ve Bandura nın sosyal bilişsel öğrenme kuramının birlikte kullanımı şematize edilerek özetlenmiştir.
63 Şekil 2: Doğum Öncesi Eğitimde Roy un Uyum Modeli ve Bandura nın Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramının Kullanımı ROY UN UYUM MODELĐ BANDURA NIN SOSYAL BĐLĐŞSEL ÖĞRENME KURAMINA DAYALI EĞĐTĐM Dikkat etme Hatırda tutma Davranış oluşturma Motivasyon (Bkz: Tablo 2) Etkileyen Uyaran Doğum hakkında sahip olunan bilgi, doğum ortamını tanımama vb. Odak Uyaran Doğum BAŞ ETME MEKANĐZMALARI Olası Uyaran Doğum hakkındaki inançlar vb. Düzenleyici Bilişsel-Duygusal HEMŞĐRELĐK GĐRĐŞĐMĐ Fizyolojik Alan *Kas ve nefes egzersizlerini aksatma UYUM ALANLARINDA OLUŞAN DAVRANIŞLAR Rol Fonksiyon Alanı Benlik Kavramı Alanı *Anneliğe hazır olmadığını *Doğumdan korkma ifade etme Karşılıklı Bağlılık Alanı *Eşin doğuma hazırlık konusunda kendisini desteklemediğini ifade etme Fizyolojik Alan * Kas ve nefes egzersizlerini düzenli olarak yapma DEĞERLENDĐRME Rol Fonksiyon Alanı Benlik Kavramı Alanı *Anneliğe hazır olduğunu ifade *Doğum korkusunun azaldığını etme ifade etme Karşılıklı Bağlılık Alanı * Eşin doğuma hazırlık konusunda kendisine destek olduğunu ifade etme
64 Her iki kuramın birlikte kullanımını daha iyi açıklayabilmek için tablo 1 de hemşirelik bakım planından bir hemşirelik tanısı örneği verilmiştir (Tablo 1). Bu örnekte hemşirelik tanısı olarak doğum korkusu seçilmiştir. Burada odak uyaran doğumdur. Örnekte hemşirenin odak uyaranı değiştirmesi mümkün değildir. Bu nedenle hemşire etkileyen uyaranlara müdahale etmektedir. Hemşirelik girişimi, Bandura nın sosyal bilişsel öğrenme kuramına dayalı eğitimdir. Verilen eğitim ile hemşire, anne adayının baş etme mekanizmalarının güçlenmesini sağlayarak uyumlu davranışlar geliştirmesini amaçlar. Hemşire eğitimin sonuçlarını anne adayının davranışlarını yeniden değerlendirerek saptar. Bu değerlendirmenin sonunda, anne adayı doğum korkusunun azaldığını ifade ederse, hemşire eğitiminin başarılı olduğunu kabul eder. Aksine anne adayı korkusunun azalmadığını ifade ederse, hemşire eğitiminin başarısız olduğunu, uyum sorununun devam ettiğini kabul eder ve yeni girişimler planlar.
65 Tablo 1: Hemşirelik Bakımında Roy un Uyum Model nin Kullanımına Örnek Davranış Odak Uyaran Etkileyen Uyaran Olası Uyaran Tanı Girişimler Değerlendirme Doğumdan Doğum Doğum hakkında sahip Doğum Doğum Bandura nın sosyal bilişsel Uyumlu Davranışlar: korktuğunu olunan bilgi hakkındaki Korkusu öğrenme kuramına dayalı Doğum korkusunun ifade etme Doğum ortamını inançlar olarak doğum korkusunu azaldığını ifade etme (Benlik Kavramı tanımama azaltmaya yönelik eğitim Doğumun üstesinden Alanı) Yetersiz eş desteği verme gelmede kendine Doğum konusunda (Bakınız Tablo 2) güvendiğini ifade etme olumsuz düşünceler Uyumsuz Davranışlar: Doğum yapabilecek güçte olmadığını düşünme
66 Doğum korkusunu azaltmaya yönelik olarak hazırlanan eğitim planında, sosyal bilişsel öğrenme kuramının nasıl kullanıldığı Tablo 2 de açıklanmıştır. Eğitim, sosyal bilişsel öğrenme kuramının kavramları dikkate alınarak hazırlanmıştır. Tablo 2: Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramının Doğum Konusunun Eğitim Planında Kullanımı Eğitim Planı Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramının Kavramları Anne adaylarının doğuma yönelik duygularının paylaşımı Dikkat etme Doğumda nefes tekniklerinin, etkili ıkınmanın doğuracağı olumlu sonuçları tartışma Dikkat etme Doğum salonunda doğru nefes alma ve etkili ıkınmayı gösterme Dikkat etme Doğumda uygulanacak olan nefes alma egzersizlerini yapmaları için cesaretlendirme Başarı performansını etkileyerek öz yeterliliğin artması Hatırda tutma Eşin koçluğundan yaralanarak her bir egzersizi uygulama Başarı performansını etkileyerek öz yeterliliğin artması Hatırda tutma Anne adaylarını evde nefes egzersizlerini tekrarlamaları için cesaretlendirme, Egzersizleri tekrarlayan anne adaylarını ödüllendirme Başarı performansını etkileyerek öz yeterliliğin artması Motivasyonu arttırma
67 Doğum videosu izletme Daha önce eğitime katılmış, başarılı şekilde doğum yapmış olan anne ve eşlerinin davet edilip, grubun duygu ve düşüncelerini paylaşmasını sağlama Dolaylı yaşantılar ile öğrenme Doğumda nefes egzersizleri ve ıkınmaya yönelik rol yaptırma Hatırda tutma Normal doğum yapabileceklerine yönelik olumlu sözler söyleme Sosyal ikna ile öz yeterliliğin artması Rahat bir çevre oluşturarak, doğuma yönelik düşüncelerin paylaşımını sağlama Doğum sırasında öğrendikleri teknikleri uygulamaları için doğum personeli tarafından destekleneceklerini anlatma Annenin psikolojik yönden rahatlamasını sağlayarak öz yeterliliğin artması Sonuç Bu makalede uygulamada birden fazla kuramın birlikte kullanılmasına ilişkin bir örnek verilmiştir. Hemşirelik kuramcılarından Roy un uyum modeli ile eğitim kuramcılarından Bandura nın sosyal bilişsel öğrenme kuramının doğum öncesi eğitimde nasıl kullanılabileceği açıklanmıştır. Hemşire eğitim verirken, kendisine yol gösterebilecek bir hemşirelik kuramını ve/veya öğrenme kuramını kullanabilir. Roy un uyum modeli, bireye hangi hemşirelik girişiminin neden yapılması gerektiği ve girişimin sonuçlarının nasıl izleneceğinin belirlenmesini sağlar. Modelin doğum öncesi eğitimde kullanımı; eğitimin gerekli olduğu alanları belirleme, eğitim planı yapma, eğitim sonuçlarını değerlendirmede (bireyin uyumlu veya uyumsuz davranışlarının yorumlanmasında) hemşireye yol gösterir. Bandura nın sosyal bilişsel öğrenme kuramı ise eğitimin nasıl daha etkin verilebileceği sorusuna ışık tutar. Eğitim planının oluşturulması, eğitim yöntemlerinin seçilmesine yön verir, böylece öğrenmeyi kolaylaştırarak verilen eğitimin etkinliğini arttırır. Hemşirelikte kuramların kullanımı, hemşirenin mesleğine odaklanmasını sağlar ve mesleğin gelişmesine katkı verir. Bu nedenle kuram kullanımına yönelik örneklerin arttırılması ve uygulamada kullanımın yaygınlaşması önemlidir.
68 Kaynaklar Alligood, M. R., & Tomey, A. M. (2006). Nursing theory: utilization & application. (3rd ed., pp. 307-333). America: Mosby Company. Bandura, A. (1989a). Human agency in social cognitive theory. American Psychologist, 44 (9), 1175-1184. Bandura, A. (1989b). Social cognitive theory. In R. Vasta (Ed.), Annals of child development (pp. 1-60), Greenwich, CT: JAI Press. Bandura, A. (1994). Self- efficacy. Enclopedia of Human Behavior, 4, 71-81. Bandura, A. (1999). Social cognitive theory: an agentic perspective. Asian Journal of Social Psychology, 2 (1), 21-41. Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: an agentic perspective. Annual Review of Psychology, 52, 1-26. Boeree, G. (02.10.2007). Alberth Bandura. Erişim: 06.01.2009. http://webspace.ship.edu/cgboer/bandura.html Fawcett, J. (2005). Contemporary nursing knowledge analysis and evoulation of nursing models and theories. (2th ed., pp. 364-437). Philadelphia: Fa Davis Company. Gigliotti, E. (2008). The value of nursing models in practice. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi, 1 (1), 42-50. Roy, C. (2009). The Roy adaptation model. (3rd ed., pp. 35-50). New Jersey Upper Saddle River: Pearson Prentice Hall Health. Tomey, A. M., & Alligood M. R. (1998). Nursing theorists and their work. (4th ed., pp. 407-422). America: Mosby Company.