Ayhan AYDIN Makina Mühendisi HIZLANDIRILMIÞ TREN YETMEDÝ SIRA HIZLANDIRIMIÞ MUAYENEDE 2918 sayýlý Karayollarý Trafik Kanunu nun 34. maddesine göre trafiðe çýkarýlacak motorlu araçlar, teknik þartlara uyup uymadýðý ekonomik yapýlarý da dikkate alýnmak suretiyle belirli zamanlarda muayene edilerek tespit edilir. Aþaðýdaki grafikten de görüldüðü gibi Türkiye de yük ve yolcu taþýmacýlýðýnda %95 oranýnda karayolu kullanýldýðýndan, trafikteki araçlarýn fenni muayeneleri kamu can ve mal güvenliði açýsýndan son derece dikkat edilmesi gereken bir konudur. Fenni muayene trafik güvenliði açýsýndan yapýlan /yapýlmasý gereken bir kontrol olduðundan Türkiye de yapýlan fenni muayenelerde ülkenin ulaþým politikasýzlýðýndan kendi payýna düþeni almaktadýr. Oysa ulaþým ciddi bir devlet politikasý gerektirir. Bir çok alanda dýþa baðýmlýlýðý devam eden ülkemizde, yük ve yolcu taþýmacýlýðý karayolu eksenli yapýldýðýndan dünya petrol ve otomotiv Araçlarýn trafiðe çýkmalarýnda can ve mal güvenliði yönünden sakýnca bulunup bulunmadýðýný kontrol etmek amacýyla kurulan araç muayene istasyonlarý yukarýda açýklanan hatalý ulaþým politikalarý nedeniyle alt yapý ve eðitilmiþ eleman açýsýndan son derece yetersiz kalmýþ ve amacýndan uzaklaþmýþtýr. 100 95 Karayolu % 90 Demiryolu % 80 70 Denizyolu % Havayolu % 60 58.2 50 40 38.3 30 27.2 24 22.5 20 10 0 A.B.D. 10.5 12 Almanya 7.3 4 0.8 TÜRK YE 0.2 Yük ve Yolcu Taþýmacýlýðýnda Kullanýlan Yollar mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 59
YIL TOPLAM OTOMOBÝL MÝNÝBÜS OTOBÜS KAMYONET KAMYON MOTORSÝKLET ÖZEL AMAÇLI YOL VE ÝÞ TAÞITLAR MAKÝNALARI 2000 7 161 379 4 422 180 235 885 118 454 794 459 394 283 1 011 284 55 677 129 157 2001 7 342 888 4 534 803 239 381 119 306 833 175 396 493 1 031 221 57 490 131 019 2002 7 475 043 4 600 140 241 700 120 097 875 381 399 025 1 046 907 58 790 133 003 2003 7 719 587 4 700 343 245 394 123 500 973 457 405 034 1 073 415 60 511 137 933 2004 7 864 068 4 750 975 248 244 125 740 1 037 595 410 517 1 088 404 61 602 140 991 Yýllara Göre Motorlu Kara Taþýtý Sayýlarý devlerine raðmen kamusal bir ulaþým planlamasý yapmak ve uygulamak çok zordur. Zaten Demiryolu komünist iþidir diyen anlayýþlarýn, bu çokuluslu tekellerin aleyhine bir ulaþým politikasý uygulamasý beklenemez. Ulaþým konusunda temel yaklaþým böyle olunca yük ve yolcu taþýmacýlýðýnda motorlu kara taþýtlarýnýn fazla oluþunu yadýrgamamak gerekir. zaman motor numarasý da görülmez) bu muayene yöntemiyle trafik güvenliði açýsýndan ciddi hiçbir sonucun alýnamayacaðý açýktýr. 1986 yýlýnda Ýstanbul Merdivenköy de Almanya ile iþbirliði yapýlarak örnek bir muayene istasyonu kurulmuþtu. Nevarki bu istasyonun muayene kriterlerine göre; aðýr vasýtalarýn ve üretimi Türkiye de üretilen yeni model otomobillerin bir DÝE verilerine göre ise Nisan ayý sonu itibariyle ülkemizde trafiðe 7 864 064 araç kayýtlýdýr bu araçlardan yaklaþýk % 25 i otobüs, kamyon, kamyonet ve minibüs gibi aðýr ve hafif ticari araçlardan oluþmaktadýr. Yük ve yolcu taþýmacýlýðýnda kara taþýtlarýnýn bu kadar yoðun kullanýlýþý can ve mal güvenliði açýsýndan Trafik Güvenliðini ve dolayýsýyla araçlarda yapýlan Fenni Muayenenin önemini artýrmaktadýr. Araçlarýn trafiðe çýkmalarýnda can ve mal güvenliði yönünden sakýnca bulunup bulunmadýðýný kontrol etmek amacýyla kurulan araç muayene istasyonlarý yukarýda açýklanan hatalý Þimdiki Haliyle Araç Muayene Ýstasyonu ulaþým politikalarý nedeniyle alt yapý ve eðitilmiþ eleman açýsýndan son derece yetersiz kalmýþ ve amacýndan uzaklaþmýþtýr. Karayollarý Genel Müdürlüðü tarafýndan yapýlan fenni muayenede hiçbir araç gereç kullanýlmadan sadece gözle muayene yapýlmaktadýr. hemen hemen motor ve þasi numaralarýnýn kontrolüyle sýnýrlý kalan (çoðu Örnek Bir Fenni Muayene Ýstasyonu Kanalý 60 mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
çoðuna trafiðe çýkamaz raporu verilir. Özellikle yeni model otomobillerin bu istasyondan trafiðe çýkamaz raporu almasý sonucunda otomobil pazarýný elinde bulunduran sermaye ve deðiþik rant gruplarýnýn baskýsýyla Göztepe deki bu modern muayene istasyonu kapatýldý. Halen sadece gözle yapýlan fenni muayene bir çok araç sürücüsü için olasý tehlikelerin erken tespit edilerek önlenmesinden çok trafik denetlemelerinde herhangi bir sorunla karþýlaþmamak için yaptýrýlmaktadýr. Gereksiz bir kontrolmüþ gibi görülen fenni muayene ye istasyonlardaki alt yapý eleman vb. yetersizlikler eklenince sahte fenni muayene yaptýran dolandýrýcýlarýn ortaya çýkmasýný kaçýnýlmaz olmaktadýr. Karayollarý Genel Müdürlüðü nün 2002 yýlýnýn baþýndaki verilerine göre muayene edilmesi gereken araç sayýsý 6 200 000 iken muayene edilen araç sayýsý 2 340 000 olmuþtur. Görüldüðü gibi muayene edilmesi gereken motorlu taþýtlarýn sadece 1/3 Karayollarý Araç Muayene istasyonlarýna getirilerek muayenesi yaptýrýlmaktadýr. 26 Kasým 1998 tarih ve 23535 sayýlý Resmi Gazetede Yayýmlanarak yürürlüðe giren bir yönetmeliðe göre alternatif yakýt olarak LPG / CNG kullanan araçlarýn fenni muayene öncesi Makina Mühendisleri Odasý ndan Gaz Sýzdýrmazlýk Raporu almalarý bir zorunluluk haline getirilmiþtir. Ancak yönetmeliðin yürürlüðe girdiði tarihten bu güne kadar fenni muayenede olduðu gibi LPG / CNG kullanan araçlarýn Gaz Sýzdýrmazlýk kontrolünde de %100 e varan kaçaklar yaþanmaktadýr. Bu araçlardaki denetimlerin kamu güvenliði açýsýndan önemine defalarca dikkat çekilerek Karayollarý yetkilileri uyarýldýðý halde Makina Mühendisleri Odasý ile koordineli çalýþmayý reddetmiþlerdir. Diðer kamusal denetim alanlarýnda olduðu gibi fenni muayenede de yaþanan denetimsizliklerle trafik ve kamu can ve mal güvenliði açýsýndan son derece önemli olan fenni muayene denetimi birileri için rant kapýsý haline getirilmek istenmektedir. Özellikle Ýstanbul daki fenni muayene istasyonlarýnýn içerisinde sýrada beklemeden iþlen yaptýran simsarlar dolaþmaktadýr. Trafik iþlemlerine aracýlýk yapan bir çok büro tabelasýna çok rahat bir þekilde Trafik, Kasko, Muayene yazabilmektedirler. Araçlarýn fenni muayenesinin bu tür aracýlar tarafýndan nasýl yapýldýðý birçok defa basýna da yansýmýþtýr. Fenni muayenede yaþanan bu denetimsizliðin sonucunda Karayollarý araç muayene istasyonlarýna bir yýlda muayene için gelmesi gereken araçlarýn sadece üçte birinin geliyor olmasý geri kalan üçte iki çoðunluðun sahte fenni muayene ile dolaþtýðý anlamýna gelir. Bu yanýyla bakýldýðýnda fenni muayenenin bu oranda özelleþtiði söylenebilir. Dolayýsýyla araç muayene istasyonlarýnýn özelleþtirilmesiyle hükümet yaþanan sahtekarlýða yasal zemin hazýrlama peþindedir. Her özelleþtirmede olduðu gibi fenni muayeneden belli bir yýlda elde edilen gelirin çok daha altýnda bir bedelle muayene istasyonlarý özelleþtirilecek ve bu rant savaþý arenasýnda yine insan hayatý hiçe sayýlacaktýr. 6 Araç Muayene istasyonlarýnda yaþanan denetimsizlik ve yolsuzluklar Araç muayene istasyonlarýna fenni muayene için gelen araç tiplerine ve sayýsýna bakýldýðýnda büyük bir çoðunluðunun özel araç otomobil olduðu görülmektedir. Ticari taksi veya dolmuþ, kamyon, otobüs gibi diðer ticari araçlarýn fenni muayene istasyonlarýnda muayene yaptýrdýklarý pek görülmez. Özellikle Ýstanbul da Dolmuþ adýyla ticari faaliyette kullanýlan minibüsleri araç muayene istasyonlarýnda fenni muayene yapýlýrken görmek pek mümkün deðildir.beklide bu tür araçlarýn büyük bir çoðunluðunun ruhsatlarýnda muayenelerinin yapýlmýþ olduðu görülüyordur fakat bu tür ticari araçlarýn istasyonlarýna gitmeden nasýl muayene yaptýrdýklarý ise ciddi bir soruþturma konusudur. Zaman zaman araç muayene istasyonlarýnda operasyon yapýlsa da gelinen sonuç ortadadýr. Yük ve yolcu taþýmacýlýðýnda karayolu kullanýmýnýn yüksek olmasý aðýr vasýta sayýsýný, ve genel olarak trafik kazalarýnýn artmasýna neden olmaktadýr. Dolayýsýyla kazaya karýþan aðýr vasýta sayýsý ve aðýr vasýta kazalarýndaki ölü ve yaralý sayýlarý da artmaktadýr. Eski tarihli olmasýna raðmen aþaðýdaki grafik, trafik kazalarýna karýþan aðýr vasýta ve ölümler hakkýnda önemli fikir vermektedir. Türkiye de meydana gelen trafik kazalarýnýn büyük çoðunluðu aðýr vasýtalarýn karýþtýðý trafik kazalarýdýr. Oysa yukarýda deðinildiði gibi bu aðýr araçlarýn büyük bir çoðunluðunun fenni muayenesi ya yapýlmamakta yada sahte muayene ile trafikte seyretmektedirler. Muayenesiz ve mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 61
62 mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
Yýllar 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Araç Sayýsý 1.684.019 1.785.758 1.887.878 2.018.608 2.186.515 2.375.141 2.653.715 2.987.215 3.313.005 3.655.090 4.091.888 4.487.259 5.055.968 5.799.718 6.228.016 6.635.938 7.109.926 7.539.728 8.359.636 8.837.403 Kaza Sayýsý 36.914 40.953 46.249 55.208 60.840 65.831 92.625 110.207 107.651 103.758 115.295 142.145 171.741 208.823 233.803 279.663 344.641 387.533 440.149 441.693 Ölü 4.199 4.441 4.884 5.201 5.731 5.680 7.315 7.530 6.846 6.332 6.286 6.231 6.214 6.457 5.942 6.004 5.428 5.181 4.935 4.606 Yýllara göre kayýtlý araç sayýsý ve trafik kaza sonuçlarý Yaralý 24.608 29.744 35.976 44.769 50.521 51.586 71.264 80.321 79.174 80.013 87.693 90.520 94.824 104.330 104.717 114.319 104.599 106.146 114.552 113.656 kontrolsüz bir þekilde trafikte seyreden bu tür taþýtlarýn yol açtýðý ölümler diðer nedenlerden kaynaklanan ölümlerle karþýlaþtýrýldýðýnda adeta bir trafik savaþýnýn yaþandýðý görülmektedir. Bu verilere göre Türkiye de trafik kazalarýnda günde ortalama olarak 16 kiþi yaþamýný yitirmektedir. Buna bir de resmi kayýtlara geçmemiþ trafik kazalarý ve bunlara baðlý ölümler dahil deðildir. Fenni muayene harçlarý son beþ yýlda 7.000.000 TL den 23.000.000 TL 35.000.000 TL 56.000.000 TL ve 72.000.000. TL ye çýkarak 14 kat artmýþtýr. Araç muayenesinden elde edilen gelirler fenni muayene istasyonlarýnýn modernizasyonu yada trafik ve karayolu ulaþýmýnýn iyileþtirilmesinde kullanýlmamýþ olacak ki bu son beþ yýldaki trafik kazalarýna baktýðýmýzda hiçbir azalma görülmemektedir. Ne yazýk ki mevcut hükümetler araç fenni muayenesini sadece hazineye gelir getirici bir iþlem olarak görmüþ ve iyileþtirilmesi için ciddi hiçbir giriþimde bulunmamýþlardýr. 11.07.2002 tarih ve 24812 sayýlý Resmi Gazete de Araç Muayene Ýstasyonlarýnýn Açýlmasý ve Ýþletilmesi hakkýnda Yönetmelik yayýmlanarak bu istasyonlarýn özelleþtirilmesi süreci baþlatýlmýþtýr. Daha sonra iptal edilen özelleþtirme ihalesi mevcut hükümet tarafýndan hýzlandýrýlarak 2004 ün sonunda bitirilmek istenmektedir. Araç Muayene Ýstasyonlarýnýn Açýlmasý ve Ýþletilmesi hakkýnda yayýmlanan yönetmeliklerde yeralan kontrollere bakýldýðýnda fenni muayene istasyonlarý özelleþtirilirse teknik açýdan ayrýntýlý bir kontrol öngörülmektedir. Eðer hazýrladýklarý bu özelleþtirme þartnamesinde yeralan kontrollerin trafik güvenliði açýsýndan faydalý olacaðýný biliyorlarsa bunca yýldýr Karayollarý Araç Muayene Ýstasyonlarýnda neden kendileri muayeneyi bu þekilde yapmýyorlar? Eðer altyapý vb. eksiklikler gerekçe gösteriliyorsa beþ yýlda on mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 63
16 14.8 14 13.3 13.5 12 10 8 6 4 8.7 8.8 4.4 3.1 3.4 3.5 3.5 2.9 3.1 3.2 3.8 9.3 Almanya Fransa ngiltere spanya TÜRK YE 2 0 1994 1995 1996 1994-1996 Yýllarý Arasý Aðýr Vasýta Kazalarýndaki Ölümlerin Toplam Ölümlere Oraný (%) kat artan fenni muayene ücretinin nereye harcandýðýný sormak gerekir. Fenni muayeneden elde edilen gelir araç muayene istasyonlarýnýn alt yapýsýný iyileþtirme, personel sayýsýný ve niteliðini iyileþtirmeye harcandýðýnda olmasý gereken bir fenni muayene yapýlabilir. Anlaþýlan odur ki buradan elde edilen gelir hortumlanan bankalar ve sermaye kesiminden tahsil edilemeyen vergilerin neden olduðu bütçe açýklarýný kapatmaya harcanmaktadýr. Özelleþtirilen bir çok kamu kurumu uzun yýllar bakýmsýz býrakýlýr, alt yapýsý ve teknolojisi yenilenmez, parti çýkarlarý önde tutularak kadrolaþma ve ihtiyaç fazlasý istihdam yapýlýr. Böylece kurum giderek zarar edecek duruma gelir. Israrla bu kurumlarýn devletin sýrtýnda yük olduðu manþetlere, ekranlara taþýnarak özelleþtirme adý altýnda birilerine peþkeþ çekilmesinin zemini hazýrlanýr. Araç muayene Ýstasyonlarýnda da benzer bir süreç yaþanmaktadýr. Yýlda bir iki defa gazete ve televizyonlarda muayene istasyonlarýnda uzayan kuyruklar gündeme getirilir. Araç sürücülerinin büyük zorluklarla karþýlaþtýklarý, muayene istasyonlarýnýn kötü hizmet verdiði empoze edilerek özelleþtirme giriþimleri meþrulaþtýrýlmaya çalýþýlýr. Bu istasyonlarýn nasýl olmasý gerektiðine iliþkin çözüm önerileri görmezden gelinerek özelleþtirme tek çözüm olarak sunulur. Araç muayene istasyonlarýnýn özelleþtirilmesiyle araç muayene ücretleri aþýrý derecede artacak ve fatura her özelleþtirmede olduðu gibi yine vatandaþa çýkarýlacaktýr. Her türlü çalýntý vb. aracýn fenni muayene yöntemiyle tescil edilmesinin önü açýlacaktýr. Hiçbir teknik inceleme yapýlmadan sahte muayeneyle trafiðe çýkan araçlarýn neden olacaðý trafik kazalarý ve bunlara baðlý ölümler artacaktýr. Araç muayene istasyonlarýný özelleþtirmek yerine trafik güvenliði temelinde bütünlüklü bir ulaþým politikasýyla ele alýnarak yeniden yapýlandýrýlmalýdýr. Kamu can ve mal güvenliðini yakýndan ilgilendiren bu hizmet Karayollarý yada baþka bir kurum ama mutlaka bir kamu kurumu tarafýndan yapýlmalýdýr. Trafik kazalarýndan elde edilen veriler bilimsel bir incelemeyle deðerlendirilmeli, buradan elde edilecek sonuçlar ýþýðýnda fenni muayene sýrasýnda, kazaya neden olabilecek bütün fren sistemleri, lastik, far, ve diðer mekanik aksamlar uzman makina mühendisleri tarafýndan kontrol edilmelidir. Varolan muayene yönteminde hiçbir araç sürücüsünün fenni muayeneden böyle bir beklentisi yoktur. Bu gün bir çok araç sürücüsü, fenni muayeneyi, trafikte yapýlan denetimlerde engelle karþýlaþmamak için yaptýrmaktadýr. 64 mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü
Meydana gelen her trafik kazasýnda ilgili birimler en yakýn yerdeki Makina Mühendisleri Odasý ile iletiþime geçerek AÝTM konusunda uzman bir makina mühendisi ile kaza yapan aracý inceletmeli ve daha önce araç üzerinde yapýlmýþ tadilatlarýn kazadaki payýný ve diðer teknik hatalarý tespit ettirmelidirler. Merkezi Yayýn No:2 3-2. Uluslararasý Trafik ve Yol Güvenliði kongresi bildirileri 4- DÝE Aylýk Ýstatistik Bültenleri Yol þartlarý, trafik eðitimi, sürücü profili vb. etkenlerin yanýnda Türkiye deki araç sahiplerinin ekonomik durumu göz önüne alýndýðýnda, trafikteki araçlarýn yaþý oldukça fazladýr. Kötü yol þartlarý da bunlara eklendiðinde araçlar daha çabuk yýpranmakta ve giderek daha fazla bakým onarým gerektirmektedir. Bir çok aracýn bu fazla yaþýna raðmen ekonomik nedenlerle gerekli periyodik bakýmlarý yapýlmamaktadýr. Her araçtan alýnan motorlu taþýt vergisinden belirli bir miktar ayrýlarak fenni Muayene Fonu vb. bir bütçe oluþturulmalý, gideri bu fondan karþýlanmak kaydýyla her aracýn fenni muayene öncesi yetkili bir serviste kapsamlý kontrolden geçirilmesi için gerekli yasal düzenlemeler yapýlmalýdýr. Yararlanýlan Kaynaklar 1- TMMOB Makina Mühendisleri Odasý IV. Ulaþým ve Trafik Kongresi Bildirileri 2- Emniyet Genel Müdürlüðü Trafik Araþtýrma mühendislikte, mimarlýkta ve planlamada ölçü 65