Çalışma Yaşamı, Çevre, Toksik Etmenler ve Biyolojik İzlem Klinik Toksikoloji Kursu Alp Ergör alp.ergor@deu.edu.tr DEÜTF Halk Sağlığı AD Nisan 2010 Çalışma, çevre sağlık ilişkisi Tarihsel gelişim Koruma paradigması Biyolojik izlem ve koruma bağlamında özellikleri Örnekler 1
Çalışma Yaşamı ve Sağlık İlişkisi Çalışma İlişkileri Çalışma Ortamı Çalışma Koşulları SAĞLIK Yaşanan Çevre Bireysel Özellikler Toplumsal Özellikler Çalışma yaşamında sağlık irdelenirken 3 bileşen göz önünde tutulmalıdır Paul A. Landsbergis, JOEM 2003 Çevreleyen yapılar Örgütsel yapılar İşin yapısal özelliği 2
Sağlık Latent hastalık Klinik hastalık Ölüm Sosyoekonomik durum/sistem Çevresel etmenler Beslenme Alışkanlıklar Genetik etmenler Psikososyal, sosyakültürel özellikler Uyarlama: Aw, Gardiner & Harrington 2007 Muhammad ibn Zakariya al-razi 860-932, İran Yoksulların hekimi, etik kavramının uygulayıcısı, çalışanların hastalıkları 3
Agricola (1494-1555), Germany De re metallica E Yer bilimci Mineralojinin kurucusu De Morbis Artificum Diatriba Diseases of Workers - B.Ramazzini 1700 İş Sağlığının kurucusu Franco G. THE LANCET Vol 354(4); 1999 4
Alice Hamilton (1869-1970) Epidemiyolog, endüstriel toksikoloji ve hijyen the first American physician to devote her life to the practice of industrial medicine." http://www.cdc.gov/niosh/hamilton/hamhist.html ÇEVRESEL KİRLENME Risk değerlendirme, öykü, izlem Karşılaşma-Hastalık- Etkilenim Modeli KARŞILAŞMA UPTAKE Emilim, internal doz, dağılım, metabolizma, atılma HEDEF ORGAN Biyolojik etkin doz öykü, fiziksel, biyolojik izlem, ortam izlemi BİYOLOJİK DÖNÜŞÜM KLİNİK BULGU 5
Karşılaşma Değerlendirme Modelleri Birey-ortam ölçümü Kayıtlar-anketler vd VERİ Analitik Model Bağımlı-bağımız değişkenler arasındaki ilişki Tanımlayıcı Model Çevresel veri birey/toplum davranışı ilişkisi Olasılık Modeli Tanımlayıcı model ve değişkenlerin dağılımı arasındaki ilişki Olası bireysel sonuçların öngörülmesi Olası toplumsal sonuçların öngörülmesi 100 000 sanayide kullanılan kimyasal maddeler 3 000 hayvanlarda etkisi çalışılanlar 50 insanlarda üreme sağlığına etkisi yeterli düzeyde çalışılanlar 6
Jaga and Dharmani. Exposure to and public health implications of organophosphate pesticides Rev Panam Salud Publica/Pan Am J Public Health 14(3), 2003 McDiarmid MA, Gehle K. Preconception Brief: Occupational/Environmental Exposures Matern Child Health J (2006) 10:S123 S128 7
Johri, Jacquillet, Unwin. Biometals. DOI 10.1007/s10534-010-9328-y Yaşadığımız alanlar İş dışı uğraşlarımız Beslenme Kozmetikler İlaçlar http://www.dtc.dla.mil/sohtp/sohtppic33.gif 8
İş Sağlığında Sonuçların (kuramsal) Oluş Mekanizmaları ve Koruma Kavramı 9
İş Sağlığında En yalın Etkilenme Modeli etmen çalışan sonuç Zorunlu nedensellik (meslek hastalığı) etmen çalışan sonuç 10
Artırıcı, kolaylaştırıcı etmen (işle ilişkili hastalık) birey, çevre, genetik, etmen çalışan sonuç Zorunlu nedensellik (iş kazası) etmen çalışan sonuç 11
25000 Number of new cases of occupational diseases 20000 15000 10000 Belgium Finland Germany Italy Netherlands Norway Spain United Kingdom 5000 0 1970 1980 1990 2000 2010 Source: European health for all database (2007) Slide from Dr.Rokho KIM, WHO Euro Regional Office Hastanıza şu soruyu sorunuz: Ne iş yapıyorsun? B.Ramazzini BİLDİRİLEN Tanı konan Tıbbi bakım+, tanı yok BİLDİRİLMEYEN Bulgu +, Tıbbi bakım yok Etkilenim +, bulgu yok Levy-Wegman 1995 12
YAPISAL ÖĞELER Sosyal ekonomik demografik durum KARŞILAŞMA Ç.ortamı Toplumsal alan Ev sonuç ilişki SAĞLIK SONUÇLARI İyilik durumu Mortalite Morbidite EYLEM Koruyucu eylemler İyileştirici Yaşanan çevre Sağlık çıktıları Bireyin sağlık durumu Mesleksel karşılaşmalar İşyeri Uyarlama: Aw, Gardiner & Harrington 2007 13
İş Sağlığında Koruma Modeli ve Girişim Noktaları Birincil Koruma Zararsız etmen Yalıtım Havalandırma vd İkincil Koruma Kişisel koruyucular, maske, eldiven, baret vd İşe giriş bakısı, periyodik bakı Üçüncül Koruma Sağaltım, esenlendirme RİSK ETMENİ Akut ya da kronik ETKİLENEN Birey-Çalışan - TOPLUM SONUÇ Zehirlenme, ölüm, iş kazası, meslek hast., ÇEVRESEL ETKİ Groneberg-Kloft B et al. Analysing the causes of chronic cough: relation to diesel exhaust, ozone, nitrogen oxides, sulphur oxides and other environmental Factors. Journal of Occupational Medicine and Toxicology 2006, 1:6 14
GİRİŞ Solunum, deri, GİS,... KAYNAK Etkilenme Yolu Yoğunluk ÇEVRE Ortam yoğunluğu, toz, toprak, yiyecekleri su, hava, ürünler... Bireysel Toplumsal Sağlığın Bozulması Org. alınma UPTAKE DOZ Biyolojik etki TOKSİK SONUÇ Uyarlama: Sexton et al, 1995 Control of Risk (COR) SIG A Hygienist s Guide to Biological Monitoring in 2007 15
Brouwer E, Exposure to manufactured nanoparticles in different workplaces. Toxicology 269 (2010) 120 127 J. Angerer et al. / Int. J. Hyg. Environ.-Health 210 (2007) 201 228 16
ÖYKÜ nasıl? ne? nerede? süre ne kadar? ne? nereden? EMİLİM BİRİKİM ATILIM Solunum Sindirim Dermal Kemik doku Yumuşak KAN doku Karaciğer Deri Böbrek Dışkı Künk üretimi Özel sektör İşyeri hekimi çalışıyor ve işyeri sağlık birimi var 17
Küçük sanayi sitesinde bir mobilya boya-cila atölyesi, sipariş üzerine çalışıyorlar Çırak da içinde olmak üzere 4 çalışan var Atölye 4. katta, 120 metre karelik bir alan, penceresi yok, tuvalet vb olanaklar yok Genellikle korsan boya ve çözücüler kullanıyorlar Ölçütler göstergeler - araçlar Epidemiyoloji ve ölçütleri Risk analiz yöntemleri HAZOP, Fault Tree,... JEM, TEM Eşik değerler Biyolojik izlem, ortam izlemi Kayıt, surveyans Veri 18
Doz Yanıt ile ilgili risk değerlendirme ölçütleri NOEL (No observed effect level) NOAEL (No observed adverse effect level) LOEL (Lowest observed effect level) LOAEL (Lowest observed adverse effect level) FEL (Frank effect level) TLV (Treshold limit value) MOS (Margin of safety) İşyerinde Önlem - Koruma 19
Çalışan Sağlığına Yönelik Korumanın Basamakları 1. Durum saptama - Risklerin belirlenmesi 2. Risk sağlık ilişkisinin tanımlanması (Etkilenim, doz, yol, sınırlar vb.) 3. Risk altındaki grupların belirlenmesi 4. Korunma sistemlerinin, yöntemlerinin ve araçlarının değerlendirilmesi 5. Çözümleme - değerlendirme 6. Sürecin izlenmesi 5 temel soru: Korunma: Risk etmenine mi yönelmiş? Birincil koruma! Etkilenene mi yönelmiş? İkincil koruma! Sonuçlara mı yönelmiş? Üçüncül koruma! Koruma izlenebiliyor mu? Koruma paylaşılıyor mu? 20
İşyerinde İzlem 3 temel soru: Bu ortamda sağlığı etkileyebilecek etmenler nelerdir? Etkileşmeler nasıl önlenebilir? Risk etmeni sağlık ilişkisi nasıl izlenebilir? 21
Araçlar Kayıtlar Ortam izlemi İşyeri gezileri, durum saptama, ölçümler Biyolojik izlem Tıbbi izlem İşe giriş Periyodik İşyerinde İzlem Yöntemleri Duyarlı mı? Özgün mü? Uygulanabilir mi? Güvenli mi? Ucuz mu? Doğru kişi - grup Doğru risk Doğru yer Gizlilik - etik Değerlendirme 22
Manini P, et al. / Toxicology Letters 168 (2007) 210 218 Olgular - Örnekler 23
Duffus & Worth, IUPAC Acute Toxicity, 2001 Duffus & Worth, IUPAC Acute Toxicity, 2001 24
Toksik süreçlerle ilgili kitlesel olgular - epidemiler!? Minamata Bay - Hg Itai Itai - Cd Bophal Urfa HCB (1955-1958) Çernobil Bikini Atolü (1946 1958) 25
DİOKSİN Geniş bir toksik madde grubu! Yüzlerce Klorin! Yanma-yakma, endüstriyel süreçler TCDD (tetrachlorodibenzodioxin) Doğada uzun süre kalım Adipoz dokuda depolanma uzun erimli etkiler! Klorakne! Karsinojen (meme) Figure 1. Clinical picture of Patient 1 one year after the diagnosis of chloracne. Multiple cysts were present ( A) on the face and ( B) in the auricular areas, which normally are not affected in patients with common acne. Only a few cysts were present on the patient s back in summer 1998 ( C), whereas 1 year later ( D) the patient s back was covered with many severely inflamed cysts. Geusau et al. Environmental Health Perspectives VOLUME 109 NUMBER 8 August 2001 26
Emery RJ, Delclos GL. Occup. Environ. Med.2005;62;200-204 27
BOPHAL Felaketi - 1984 Union Carbide Plant MIC salınımı Toplam 6000 akut ölüm Yaklaşık 50 000 kronik etkilenim Ekzotermik reaksiyon (su) MIC + HCN + CO + NOx Fotoraflar: DHARA, GASSERT. The Bhopal Syndrome: Persistent Questions about Acute Toxicity and Management of Gas Victims. INT J OCCUP ENVIRON HEALTH 8:380 386; 2002. 28
http://www.akropol.com.tr/muhendislik/uzal/depremtupras.htm 29
Başvuru Kaynaklarından Örnekler İlaç ve Zehir Danışma Merkezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Farmakoloji AD., Klinik toksikoloji Bilim Dalı. http://web.deu.edu.tr/zdm/ Ulusal Zehir Danışma Merkezi, Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı. http://uzem.rshm.gov.tr/ Agency for Toxic Substances and Disease Registry (ATSDR), Center for Disease Control & Prevention, USA. http://www.atsdr.cdc.gov/ International Chemical Safety Cards (ICSC), International Occupational Safety and Health Information Centre (CIS), International Labour Organization. http://www.ilo.org/legacy/english/protection/safework/cis/products/icsc/dt asht/ International Hazard Datasheets on Occupation, ILO. http://www.ilo.org/legacy/english/protection/safework/cis/products/hdo/ht m/index.htm International Agency for Research on Cancer (IARC) Monographs On The Evaluation Of Carcinogenic Risks To Humans. http://www.iarc.fr/en/publications/list/monographs/index.php 30
İş sağlığı ile ilgili kaynaklardan bir seçki: -Bülent Piyal. İş Sağlığı ve Güvenliğinde Türkiye nin Avrupa Birliği ne Uyum Sorunu. Belediye-İş Sendikası, AB ye Sosyal Uyum Dizisi, Temmuz 2009, Ankara. - Nazmi Bilir, A Naci Yıldız. İş Sağlığı ve Güvenliği. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2004 Ankara. - TC Aw, K Gardiner, LM Harrington. Pocket Consultant Occupational Health. 5th Edition. Blackwell Publishing, 2007. - J Smedley, F Dick, S Shadra. Oxford Handbook of Occupational Health. Oxford University Pres, 2007. -African Newsletter on Occupational Health and Safety (Asian Passific Newsletter on OHS) http://www.ttl.fi/africannewsletter ya da http://www.ttl.fi/asianpassificnewsletter -Çalışma Ortamı (www.fisek.org.tr) - TTB Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi (www.ttb.org.tr/isak) - Önlem Dergisi bizler basımevi işçileriyiz kurşun akar kanımızda çıban çıkar canımızda işler gibi kör testere meyveli dalımızda işler zaman paslı puslu etlerimizde gece çökmüş üstümüze kurşun kalıplar gibi mevsim nerde aylardan ne günler bize ne söyler biz biliriz bir akşamı sabahı bir de Hasan Hüseyin 31