İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL BİLDİRİMLERİNİN HAZIRLANMASI PROJESİ 6. ULUSAL BİLDİRİM EKOSİSTEM HİZMETLERİ BÖLÜMÜ

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİ ULUSAL BİLDİRİMLERİNİN HAZIRLANMASI PROJESİ 6. ULUSAL BİLDİRİM EKOSİSTEM HİZMETLERİ BÖLÜMÜ Dr. Arzu OLGUN TÜBİTAK MAM Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü 20 Kasım 2014 Ankara

Sunum Planı I. Ulusal Bildirim içeriği 1. UB - Değerlendirme Raporu 5. Ulusal Bildirim içeriği Raporlama kılavuzu, formatla ilgili bilgiler 6. Ulusal bildirimin içeriği Talep edilen veriler ve geri dönüşler Gelen veriler üzerine değerlendirme Gerekli veriler 2

İklim Değişikliği 1. Ulusal Bildirim (2007) 6.2 Etkilerin Değerlendirilmesi ve Uyum Tedbirleri 6.2.3 Deniz Ekosistemleri ve Balıkçılık Karadeniz sistemindeki değişiklikler Son yıllardaki ani soğuma ve ısınma olayları ve buna bağlı olarak hidrometeorolojik özelliklerdeki değişiklikler nedeniyle Karadeniz ekosisteminde 1980 li ve 1990 lı yıllarda büyük değişikliklerin oluştuğu bildirilmiş, Karadeniz ekosistemindeki iklim değişikliği nedeniyle meydana gelen değişiklikler diğer baskılarla birlikte sistemde bir rejim değişikliğine neden olduğu değerlendirilmiştir Oguz, T., Z. Kaymaz, J. W. Dippner (2005b), Climatic Regulation of the Black Sea hydro-meteorological and ecological properties at interannual-todecadal time scales. Submitted to J. Marine Systems. Oguz T.(2005), Long-term Reorganization and Regime Shift Events in the Black Sea. Working Paper. 2 ayrı çalışmada sunulan metodolojilere ve sonuçlara atıfta bulunulmuştur (Collie ve meslektaşları,2004; Sorokin (2002) ) 3

İklim Değişikliği 1. Ulusal Bildirim 6.2.4 Kara ve Tatlı Su Ekosistemleri, Sulak Alanlar ve Biyoçeşitlilik Kara Ekosistemine Etkiler Türkiye biyolojik çeşitliliğinin zenginliğine dair sayısal değerler; amfibiler, kuşlar, memeliler ve sürüngenlerden oluşan 737 tür, %3.5 i endemik, %6.2 si tehdit altındadır 850 damarlı bitki türünden %30.9 u endemik olup, % %0.7 si Uluslararası Doğa Koruma Birliği nin I-V.1 kategorileri uyarınca koruma altındadır. Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesine taraf olduğu bilgileri İklim değişiminin biyolojik çeşitlilik üzerine olan etkileri Thuiller ve meslektaşları (2005) küresel ısınmada 3.6 C lik bir artışın kuzey Akdeniz ve Akdeniz in dağlık bölgelerindeki bitki türlerinin %50 sinden fazlasının kaybolmasına neden olacağını ve türlerin ortadan kalkma oranının, kuzey orta İspanya, Fransa daki Cevennes ve Orta Massif te %80 in üzerine çıkmasının olası gözüktüğünü ortaya koymuştur. 4

İklim Değişikliği 1. Ulusal Bildirim Tatlı Su Ekosistemleri Kazancı N. Tarafından gerçekleştirilmiş olan İklim Değişikliğinin Büyük Menderes Nehri Ekosistemine Etkileri başlıklı çalışmaya ait bulgular değerlendirilmiştir, Çalışmada, çevre koşullarının değerlendirilmesinde indikatör tür olarak kullanılan Bentik makro-omurgasız topluluklar ile çevresel değişkenler arasındaki ilişki değerlendirilmiştir, Karaca ve ark,(2006) tarafından Türkiye için İklim Değişikliği Senaryoları: Ön Çalışmalar araştırmasına ait sonuçlar paylaşılmış ve ortalama yıllık sıcaklıkların yaz aylarında, Türkiye nin batı ve güney batı kesimlerinde önemli ölçüde arttığı bildirilmiştir, İklim değişikliğine bağlı olarak su sıcaklıklarındaki artışın, ekolojik süreçler ile akuatik türlerin coğrafi dağılımını etkileyerek biyoçeşitliliğin olumsuz olarak etkileneceği bildirilmiştir. 5

İklim Değişikliği 1. Ulusal Bildirim Göllere Etkiler Türkiye de bulunan toplam göl sayısı ve yüzey ölçümleri (9,000, 200 göl), Beklioğlu ve arkadaşları (2006a) tarafından sığ göllerde su bitkilerinin yok oluşu ve iklim değişikliği ilişkisi üzerine gerçekleştirilmiş olan çalışma değerlendirilmiş olup, Kurak zamanlarda göl suyu sediment etkileşimi nedeniyle sedimandan besleyici tuz salınımının besin tuzlarının (azot ve fosfor) artmasına neden olarak alg patlamalarına ve ötrofikasyonla sunuçlanarak su bitkileri, av balıkları ve kuşların azalmasına neden olduğu belirtilmiştir. Bu değişikliklerin zehirli alg çoğalmalarına veya suların tuzlanmasına neden olarak içme veya sulama suyu olarak kullanım değeri kalmayacağı değerlendirilmiştir. 6

İklim Değişikliği 1. Ulusal Bildirim Sulak Alanlar, Özel Koruma Alanları ve Biyoçeşitlilik Toplam sulak alan sayısı (200), 9 Ramsar Alanı ve geri kalanı ise muhtemel sulak alan, Türkiye, Sulak Alanlar Hakkındaki Ramsar Sözleşmesi ne 13 Kasım 1994 te taraf olduğu, Türkiye nin sıcak bölgelerinde yer alan bataklıklardaki sıtmaya neden olan sivrisineklerin insan hayatı için yarattığı tehdidi azaltmak için, 1960 lı yıllarda, bataklıklarda gerekli drenaj çalışmaları yürütülmüş ve bu çalışmalar sulak alanların kurumasına neden olduğu, 1955 ila 1970 yılları arasında, 100.000 ha dan fazla bataklık alanın kurutulduğu bildirilmiştir. Ramsar Sözleşmesi nin uygulanması için hazırlanmış ve yürürlüğe girmiş yönetmelik bilgisi verilmiştir. 7

İklim Değişikliği 1. Ulusal Bildirim Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün Genetik yapısı değiştirilmiş organizmalarla (GMO) ilgili Cartagena Biyo-Güvenlik Protokolü nün imzalanması, UNDP/GEF tarafından desteklenen genetik açıdan çeşitlilik gösteren alanların belirlenmesi ve bu alanların sürdürülebilir kullanımı için yönetim planları, Bern Sözleşmesi çerçevesinde, Türkiye, özel alanların etkili bir biçimde korunabilmesi için işbirliğinin geliştirilmesi amacıyla kurulan Zümrüt Ağının (Emerald Network) üç pilot ülkesinden biri olduğu raporlanmıştır. STK ların güçlü olduğu Özel koruma alanlarının sayısı verilmiştir. 8

1. UB Raporu Değerlendirme Raporu İklim değişiminin ana etkilerinden birinin biyolojik çeşitlilik kaybı olduğu ve gerçekleştirilen birkaç örnek çalışma ile değerlendirildiği, Ancak, açık bir sonuca varılamadığı bildirilmiştir. Ayrıca; Karasal ekosistemler, göller ve sulak alanlarda iklim değişiminin negatif etkileri ve bu sistemlerin hassaslığı tanımlanmakla birlikte, Bildirime uyumla ilgili raporlama yeterli bulunmamıştır. 9

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim 6.2.4. Ekosistem Hizmetleri 6.2.4.1.İç Su Ekosistemleri Göl, gölet ve gölcük sayısı, Akdeniz bölgesinde yer alan sucul ekosistemlerin küresel ısınmadan en fazla etkilenecek ekosistemler olduğu, Denenen çok sayıda iklim senaryolarından öngörüler verilmiştir; Akdeniz bölgesinde özellikle yaz aylarında, yüzey akışlarındaki düşünün %30 dan büyük olacağının öngörüldüğü, özellikle doğu Akdeniz bölgesinde nehirlerin akış debisi ve göllerin su seviyesinde önemli düşüşler beklendiği, sıcaklık artışının 3 C olması durumunda şiddetli kuraklık yaşanacağı, su sıcaklığındaki artış nedeni ile zehir üreten fitoplankton (siyanobakter) yoğunluğunda yükselme ve suda çözünmüş oksijen yoğunluğunda ani düşüşler ve biyolojik yapıda önemli değişimler ve özellikle balık ölümleri 10

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim İç su ekosistemleri başlığı altında verilmiş olan diğer öngörüler; Arazi kullanımı (özellikle tarım) ve tarım amaçlı su alınması ve/veya rezervuarlarda depolanması nedeniyle akarsuların debileri ile göllerin su seviyeleri ve su kaliteleri değiştiren en önemli iki faktördür. GÖLLERDE DEĞİŞİM Türkiye sığ göllerindeki ekolojik yapının belirlenmesinde, iklim ve iklim değişiminin neden olduğu hidrolojik değişimlerin önemli olduğu, hidrolojik değişimlerin göllerin biyolojik çeşitliliği üzerindeki önemli etkileri, 3 göle ait (Tuz, İznik ve Uluabat Göllerinde) su seviyesi değişimi ile NAO (Kuzey Atlantik Salınımı) arasında ilişkinin değerlendirildiği çalışmalara ait sonuçlar, Eymir ve Mogan Gölleri nde özellikle 2002 yılı itibariyle sürekli düşen su seviyesi ve artan su bekleme süresi, her iki gölde de tuzlanmanın çok kısa sürede 2-2,5 katına çıktığı bilgisi, Göllerde artan sıcaklık ve besin tuzları miktarı nedeni ile zehirli siyanobakter çoğalması yaşandığı ve bunun da kuraklığın ve sıcaklık artışının bir sonucu olduğu belirtilmiştir. Türkiye nin kuzey enleminde yer alan 12 gölün ve güney enlemlerde yer alan 11 gölün plankton ve omurgasız fauna zenginlikleri kıyaslandığında, güneyde yer alan daha tuzlu ve ötrofik göllerde, zooplankton ve omurgasız fauna biyoçeşitliliğinin kuzey göllerine göre daha az olduğu raporlanmıştır 11

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim Akarsularda Değişim Öngörülen ve Gözlemsel değişimler olmak üzere 2 başlık altında değerlendirilmiştir. Gözlemsel Değişimler; 1995-2000 yılları arasında 25 su toplama havzasında yer alan 38 nehir ve kollarında yapılan araştırma sonucunda nehir debilerinde yıllık 4 m3 s 1 azalma hızı olmak üzere %16 azalma, akarsularda su sıcaklığının yıllık 0,2 C arttığı Fırat ve Dicle Nehirlerinin debisindeki değişimlerin Kuzey Atlantik Salınımı ile doğrudan ilgili olduğu gözlenmiştir Öngörülen Değişimler Yeşilırmak havzasında nitrat yoğunluğunda artış Akarsu debilerinin azalmasıyla omurgasız fauna ve balık çeşitliliğinde azalma, işgalci tür sayısında artma.. 12

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim Tatlısu ekosistemleri uyum tedbirleri Eymir gölünde Biyomanüpülasyon uygulaması; Dip çamuru ile beslenerek su bulanıklığı ve besin tuzları miktarını artıran sazan ve kadife balıkları stoğunun Eymir gölünde %50 düşürülerek su berraklığını artırması ve besin tuzlarını azaltması yoluyla kurak dönemlerde siyanobakter artışının kontrol altına alınması. Ayrıca tuzlanma, ötrofikasyon ve biyolojik çeşitlilik kaybı ile ilgili önlemler tablolanmıştır (Beklioglu ve diğerleri, 2003; Beklioğlu ve Tan, 2008) 13

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim 6.2.4.2. Karasal Ekosistemler; Türkiye deki karasal ekosistemlerin başında, ülke genelinin %28 sini kaplayan doğal çayır ve meralar gelmektedir. Bunu %30,2 ile orman, funda ve çalılıklar izlemektedir. Turba ve bataklıklardan oluşan sulak alanların payı ise %0,3 tür. (Kaynak: TÜGEM, 2008.) Doğal Çayır ve Mera Ekosistemleri Orman Ekosistemleri Türkiye Orman Varlığı ve Zaman İçindeki Değişimi Sulak Alan (Bataklık ve Turbalık) Ekosistemleri başlıkları altında genel bilgiler verilmiştir. 14

Doğal Çayır ve Mera Ekosistemleri Doğu Anadolu nun yüksek kesimlerinde bulunan ve iklim haritasında soğuk-kuru ve soğuk-nemli alanlar içinde yer alan bu çayırlıkların büyük bir bölümünün, ortalama sıcaklığın yükselmesi halinde orman ekosistemine dahil olacağı öngörüsü değerlendirilmiştir. Orman Ekosistemleri İklim, topoğrafya, ağaç türleri ve yayılışları esas alındığında, Türkiye de 8 değişik yapıda orman ekosistemi bulunduğu görülür 15

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim Orman varlığında artış Orman varlığındaki artış Türkiye ormanlarında biriken karbon stoklarına da yansımış ve 1990 yılında 12,023 Milyon ton olan yıllık net karbon stok birikimi, 2009 yılında 15,644 Milyon ton a yükseldiği 16

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim Beklenen Etkiler ve Etkilenebilirlik Bitki türlerinin sıcaklık ve iklime göre yayılış gösterdiğini ve seçiciliklerini, Kuzey Anadolu nun Karadeniz e bakan kesimlerinde artan sıcaklık ve yağışa bağlı olarak 1000 m nin altındaki yapraklı orman kuşağında, sıcaklık ve rutubet isteği fazla olan kayın, gürgen, kestane, karaağaç ve kızılağaç gibi türlerin oranı değişecek ve bu kuşağın üst sınırının 1300 m ye yükselecektir. Halen 1000-1300 m arasında görülen yapraklı ve ibreli karışık orman kuşağı da buna bağlı olarak 1600 m ye çıkarken, ibrelilerin oluşturduğu karışık ormanlar, 300 m yukarı kayıp mevcut üst orman zonunun 2700 m ye ulaşacağı, Karadeniz e paralel uzanan sıradağların güneye bakan kesimlerinde üst orman sınırının 2800m ye çıkacağı, 17

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim Doğu Anadolu daki ibreli orman kuşağının daha yukarıdaki Alpin çayırların içine gireceği, Akdeniz Bölgesi nin sahilleri ve alçak yükselti basamaklarında Maki kuşağından başlayan kızılçam ormanlarının 1.300-1.500 m yüksekliklere, sedir ve karaçam ormanları ise 2.500 m yükseltilere ulaşacağı, özellikle Tuz Gölü nü çevreleyen geniş bir alanını çöl ekosistemine dönüşeceği, göl yüzey alanlarında daralma gözleneceği, Ege, Akdeniz ve Marmara Bölgesinde orman yangınlarının sayısında, böcek ve mantar afetlerinin miktar ve şiddetinde artmalar görüleceği karasal ekosistemlerde fauna olarak bugün amfibiler, kuşlar, memeliler ve sürüngenlerden oluşan 737 Bunlardan %3-5 i endemik tür olduğu, fauna türlerinden %6,2 sinin tehdit altında olduğu 8650 bitki türü bulunduğu, %30,9 u endemik %0,7 sinin, IUCN nin koyduğu koruma kategorileri uyarınca koruma altında olduğu ve bu zenginliğin iklim değişiminden etkileneceği ifade edilmiştir. 18

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim Bu kapsamda Karasal Ekosistemler ile ilgili raporda bildirilen uyum tedbirleri; Türkiye Ulusal Ormancılık Programı (2004-2023) Çölleşme ile Mücadele Türkiye Ulusal Eylem Programı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem Planı (2008-2012) Kurumsal yapılanma 19

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim 6.2.4.3. DENİZ EKOSİSTEMİ denizlerindeki iklimsel olayların etkisini, aşırı kirlilik ve aşırı balık avcılığı ile işgalci türlerin etkileri gibi diğer faktörlerin etkisinden soyutlayarak ele almak zordur. Etki ve Etkilenebilirlik Analizi Gözlenen fiziksel değişimler Sıcaklık, su seviyesi ve net tatlı su girdisi bilgileri; Karadeniz ve Akdeniz de yaşanan sıcaklık artışları ile ilgili yaşanan değişimler, Karadeniz için yıllık yağış miktarı ve nehir girdileri ile buharlaşmanın farkını gösteren net tatlı su girdisi değişimleri, su seviyesi değişimlerine uygun olarak genel bir artış eğilimi gösterdiği ve bu artışın, nehir ve yağışlardaki artış ve buharlaşmadaki düşüş ile orantılı olduğu (2001) Gözlenen fiziksel değişimler ile iklim değişimleri arasındaki ilişki, İklim değişikliğinin deniz ekosistemlerine etkileri Bölgesel iklim koşullarının gelecekteki olası değişimleri 20

İklim Değişikliği 5. Ulusal Bildirim Türkiye den araştırmacıların yer aldığı projelerden bazıları; Akdenizde İklim Değişikliğinin Tahmin Edilmesi (Med CLIVAR): Avrupa Bilim Vakfı tarafından desteklenen Proje, Akdeniz de olası iklim değişimleri konusundaki çalışmaları yönlendirmek ve desteklemek amacı ile uygulanmıştır. Güney Avrupa Denizlerinde Ekosistem Değişimlerinin Modellenmesi ve Değerlendirilmesi (SESAME): Avrupa Birliği Altıncı Çerçeve Projesi olan SESAME ile olası iklim değişimlerinin Akdeniz ve Karadeniz ekosistemleri üzerindeki etkileri ile bu etkilerin turizm, balıkçılık, biyolojik çeşitlilik ve üretim gibi konulara ve sektörlere olan yansımaları incelenmiştir. Değişen Çevrede Deniz Ekosisteminin Evrimi (MEECE): Avrupa Birliği Altıncı Çerçeve Programı Projesi olan MEECE Projesi ile iklim değişimleri ve diğer insan kaynaklı etkiler sonucunda deniz ekosistemlerinde ortaya çıkabilecek değişimler bütünsel olarak araştırılmaktadır. Akdeniz Ekosistemine İklim Değişikliğinin Etkileri: Araştırma Sonuçları ve Halkın Algısı (CLAMER): Avrupa Birliği Yedinci Çerçeve Projesi olan CLAMER, iklim değişimleri konusunda Avrupa Birliği içinde Avrupa denizlerinde yapılan çalışmaları özetlemekte ve yorumlamaktadır. İklim Değişikliğine Karadeniz ve Ege Denizinin Tepkisi: TÜBİTAK tarafından desteklenen bu proje ile Karadeniz ve Ege Denizi ekosistemlerinde iklimsel etkileri incelemek için gerekli bulgu ve veriler derlenmiş ve yorumlanmıştır. 21

BMİDÇS Ulusal Bildirim Raporlama Kılavuzu Vulnerability Assessment, Climate Change Impacts and Adaptation Measures Başlığı altında; İklim değişiminin beklenen etkileri ile ilgili bilgi ve değerlendirmeler, Taraflar, hassaslık değerlendirme ve uyum üzerine yapılan bilimsel çalışmaları raporlayabilirler olarak tanımlanmıştır.. 22

İklim Değişikliği 6. Ulusal Bildirim 6.2.4. Ekosistem Hizmetleri 6.2.4.1. Sucul Ekosistemler 6.2.4.1.1 İç Su Ekosistemleri Göller Akarsular 6.2.4.1.1.. Deniz Ekosistemi 6.2.4.2. Karasal Ekosistemler Doğal Çayır, Mera, Bozkır Ekosistemleri Orman Ekosistemleri Sulak Alan (Bataklık ve Turbalık) Ekosistemleri 23

İklim Değişikliği 6. Ulusal Bildirim Ekosistem Hizmetleri Bu bölümde yer alması gerektiği görüşülen ana konular şunlardır: Karasal Ekosistemlere bozkır ekosistemleri eklenmelidir. Sucul ekosistemler ve karasal ekosistemler olarak iki başlık halinde olabilir. Genel arazi kullanımı değişikliği olarak ele alınmalıdır (Tarım a ilaveten yerleşim amaçlı ve ormancılık alanındaki değişiklikler topraktaki vasıf değişimi). Kıyı Sınıflandırma Projesi (TÜBİTAK MAM) ve Deniz Strateji Çerçeve Direktifi ne (OSİB) yer verilmelidir. Ormancılık ile ilgili bilgilerin OGM den temini, İklim Değişikliği Eylem Planı başlıkları ile kontrol edilmelidir (Uyum bölümü ve genel olarak). Doğa koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nün uyum ve azaltım ile ilgili çalışmaları 24

Bilgi Talebi Veri istenilen kurumlar; ÇŞB OSİB GTHB Geri Dönüş; T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Yenimahalle ve Polatlı ilçelerinde tarım alanlarının amaç dışı kullanımının belirlenmesi (2003) Ulusal mera kullanım ve Yönetim projesi çalışma verileri 25

Veri Değerlendirme Yenimahalle ve Polatlı ilçelerinde tarım alanlarının amaç dışı kullanımının belirlenmesi Projesi sonucuna göre; Yenimahalle ilçesinde 2000-2010 yılları arasında yerleşim alanına dönüşen (toplam = 5638,12 ha.) arazi örtüsü sınıflarından en fazla dönüşümün mera alanlarında (314,87 ha.) olduğu, bu alanın toplam alanın % 55,73 ünü oluşturduğu, Polatlı ilçesinde ise 2000-2010 yılları arasında yerleşim alanına dönüşen (toplam = 6532,72 ha.) arazi örtüsü sınıflarına bakıldığı zaman en fazla dönüşümün mera alanından (3188,85 ha.) olduğu, bu alanın toplam alanın % 48,81 ini oluşturduğu görülmektedir. 26

Veri İhtiyaçları Karasal ve Sucul ekosistemlere ait 2012 yılı ve sonrası veriler mevcut durum, tespit edilen değişimler 27

Teşekkür Ederim TÜBİTAK MAM Çevre ve Temiz Üretim Enstitüsü PK. 21, 41470 GEBZE-KOCAELİ Tel: +90-262-677 29 45 ; E-posta: arzu.olgun@tubitak.gov.tr