Mehmedi İlmi İsyanovska Rozalinda MİKROBİYOLOJİ VE HASTA BAKIMI İLE ENFEKSİYON HASTALIKLARI III. SINIF Sağlık meslek bölümü HEMŞİRELİK
Raportörler : Prof. Dr. Violeta Grunevska Dr. Necmi Sela Dr. Lilyana Haci Petruşeva Dil okutmanı: Violeta Yovanovska Bilgisayar tasarımı: Argend Mehmeti Çevirmen: Dr. Taner Hasan Türkçe Çevirinin Okutmanı: Tülay Çako Türkçe Çevirinin Raportörü: Prof. Dr. Hamdi Hasan Yayıncı: Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı Basımevi: Grafiçki Centar Ltd., Üsküp Ulusal Kitap Komisyonunun 28.06.2011 tarihindeki 22-1182/1 sayılı kararı ile sağlık meslek liseleri, hemşirelik bölümü III. sınıflar Mikrobiyoloji ve Hasta Bakımı ile Enfeksiyon Hastalıkları dersi için hazırlanmıştır. CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека Св.Климент Охридски, Скопје АВТОР: Илми, Мехмеди - автор ОДГОВОРНОСТ: Исјановска, Розалинда - автор НАСЛОВ: Микробиологија и инфектологија со нега : III година здравствена струка медицинска сестра ИМПРЕСУМ: Скопје : Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2011 ФИЗИЧКИ ОПИС: 21 стр. : илустр. ; 29 см ISBN: 978-608-226-286-4 УДК: 616.9(075.3) ВИД ГРАЃА: монографска публикација, текстуална граѓа,печатена ИЗДАВАЊЕТО СЕ ПРЕДВИДУВА: 07.11.2011 COBISS.MK-ID: 89104650
1 Bölüm BULAŞICI HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİSİ Bulaşıcı hastalıkların epidemiyolojisini okuduğunda aşağıdakileri öğrenmiş olacaksın: Epidemiyolojinin temel kavramlarını tanımlamayı; Bulaşıcı hastalıkların oluşmasını ve yayılmasını sağlayan şartları açıklamayı; Enfeksiyon hastalıkların oluşması ve yayılmasını önlemek için alınacak tedbirleri bilinmeyi; Savaş araçlarından kaynaklanan enfeksiyon hastalıklarının askeri ve tıbbi özelliklerini tanımlamayı; Savaş şartlarında meydana gelen karantina hastalıkları için karantina hazırlanmasının önemini bilmeyi. İçindekiler: 1. EPİDEMİYOLOJİNİN TEMEL KAVRAMLARI 4-5 2. BULAŞICI HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ BULAŞICI HASTALIKLARA SEBEP OLAN ŞARTLAR 6-9 3. BULAŞICI HASALIKLARI ÖNLEMEK VE BERTARAF ETMEK 10-15 HASTALARA YÖNELİK ALINACAK TEDBİRLER HASTALARIN YAŞAM ÇEVRELERİNE YÖNELİK ALINACAK TEDBİRLER 4. BULAŞICI HASTALIKLARIN TIBBİ VE SAVAŞ AÇISINDAN ÖNEMİ 16-17 3
EPİDEMİYOLOJİNİN TEMEL KAVRAMLARI Morbidite Mortalite Letalite Epidemi Index case Epidemi Kaynağı Endemi Pandemi Sporadik Morbidite belli bir zaman aralığındaki (genelde bir yıl içerisinde) hastalananların sayısının, hastalığın görüldüğü popülasyona oranı. Mortalitebelli bir zaman aralığında ölenlerin, hastalığın görüldüğü popülasyona oranı. Letalite aynı hastalıktan ölenlerin hastalananlara oranı. Bulaşıcı hastalık epidemi şeklinde vuku bulabilir. Epidemi Hastalananların sayısının alışılmışın üstünde olması ve/veya beli bir zaman aralığında belli bir bölge veya toplulukta hastalananların sayısının beklenenden üstün olmasıdır. Epidemi olaylarının meydana gelişini açılamada, sıklıkla indeks vaka ve epidemi kaynağı kavramları kullanılmaktadır. İndeks vaka İndeks vaka (Index case), hastalığın yayılmasını başlatan ilk vakayı işaret etmektedir. Bu vakalar atipik, belirsiz veya gizli taşıyıcı olabilir. Bunun için indeks vakaya ulaşmak her zaman mümkün olmayabilir. İndeks vakadan sonra yeni, ikincil vakalar türemekte ve yeni olayların kaynağını oluşturabilmektedirler. Bazı hastalıklarda ve bazı hastalıkların yayılmasında indeks vaka bulunmamaktadır. Zoonozlar buna bir örnektir. Epidemi kaynağı herhangi bir hastalığın birbirine bağlı en az iki olayının tek bir infeksiyon ajanı ve çevresel faktörlerden meydana gelmesi ve yeni infeksiyonların oluşmasını ifade eder. Endemi Belli bir hastalığın belli bir bölgede yıllarca mevcut olması yani, hastalık mevcudiyetinin sık ve düzenli görülmesine işaret eder. Örnek: Manastır belediyesi, uzun yıllardan beri, tifo ve paratifonun karın tutlumu ile seyreden formları için endemik bölge oluşturmaktaydı. Brüselloz ise Akdeniz ülkelerinin endemik hastalıklar grubuna girmektedir. Pandemi Epidemik sürecin en girişimsel formunu oluşturmaktadır. Epideminin bütün özelliklerini ihtiva ettiği gibi geniş bölgelere ve kıtalara yayılabilmektedir. Geçmiş zamanlarda görülen veba salgını buna bir örnektir. Kolera Bangladeş ve Hindistan daki endemik bölgelere sınırlı kalmayarak zaman, zaman dünyanın diğer bölgelerine yayılabilmekte ve bugüne kadar yedi pandemiye sebebiyet vermiştir. Bunlardan sonuncusu halen devam etmektedir. Sporadik (tek tek) olaylar Hastalıkların sporadik olarak görülmesi onların tek tek, grup dışında, zaman ve mekandan bağımsız olarak görülmesini ifade eder. Bir topluluk veya yerleşim yerindeki hastalananların birbirleriyle bağlantılı olmaları esastır. Örnek: Bir ay içerisinde belli bir bölgede bulaşıcı sarılık hastalığına yakalanan iki vakanın 4
olması, sporadik bir olayı göstermektedir. Aynı zamanda bu bölgede, 20 anjin vakasının aynı anda görülmesi yine bir sporadik olaya işaret etmektedir. Fakat, 20 bulaşıcı sarılık vakasının görülmesi ise bir epidemiye çağırışım yapmaktadır. Hayvanlardaki bulaşıcı hastalıkların analojik görülmesinin özel isimleri vardır: Epizooti, panzooti ve enzooti. İnsan ve hayvanlarda görülen ortak hastalıklara zoonoz veya antropozoonozlar denilmektedir. Toksemi (intoksikasyon) bakteri toksinleri ile zehirlenmiş organizmada meydana gelen hastalıklı durumdur. İnsan vücudunda (tetanüs) meydana gelebildiği gibi onun dışında (botulizm) da görülebilmektedir. Bu süreçte patolojik değişikliklere sebebiyet vermemektedir. Bulaşıcılık indeksi infeksiyonla karşılaşan 100 kişiden hastalığa yakalananların sayısını göstermektedir. Bakteriyemi dolaşımdaki bakterileri gösteren durumdur. Septisemi değişik bakteri ve toksinlerinin dolaşım ve dokularda oluşturduğu hastalıklı durumdur. Sepsis dolaşımdaki mikroorganizmaların çoğalma durumudur. Bakteriyemi Septisemi Sepsis Sorular 1. Morbidite nedir? 2. Mortalite nedir? 3. Letalite neyi temsil ediyor? 4. Emideminin tanımı nedir? 5. Pandemi nedir? 6. Endemi nedir? 7. Epizooti nedir? 8. Zoonoz nedir? 9. Bulaşıcılık indeksi nedir? 5
BULAŞICI HASTALIKLARIN EPİDEMİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ BULAŞICI HASTALIKLARA NEDEN OLAN ŞARTLAR 1. Kaynak 2. Yollar Kaynak 1. İnsan Vogralik 3. Giriş kapısı 2. Hayvan 4. Virulans 5. Dispozisyon 3. Tabiyat ve toprak Yayılma yolları 1. FEKAL ORAL 2. HAVA DAMLACIK mekanizma 3. TAŞIYICILIK yoldan 4. TEMAS Salgın hastalığın meydana gelmesi için birbiriyle bağlı çok sayıda faktöre ihtiyaç vardır. Bu faktörler ilk olarak Rus bilimci Vogralik tarafından tanımlanmış ve beş halkadan oluşan bir zincire benzetilmiştir. 1. İnfeksiyon kaynağı ve deposu; 2. Yayılma yolları; 3. Giriş kapısı; 4. Virulans ve yoğunluk; 5. İmmünite ve dispozisyon. Zincirdeki bir halkanın eksik olması salgın hastalığın oluşmasını engellemektedir. Bu metod bulaşıcı hastalıkların engellenmesinde kullanılmakta-dır. 1. Salgının kaynak ve deposu insan veya hayvan olabileceği gibi gizli taşıyıcı, latent infeksiyon, bakteri veya virüs taşıyıcısı olabilir. Bakteri taşıyıcılığı akut hastalık döneminde kısa vadeli, nekahet döneminde uzun vadeli veyahut ömür boyu yani kronik olabilir (barsak tifosu, paratifo, hepatit B virusü v.s). İnsan salgınındaki en büyük etkenler evcil, yabani hayvanlar, kuşlar ile zoonozlardır: antraks, veba, brüselloz, kuduz v.s. Tabiyat ile toprağı da salgının kaynağı ve yayılma yolları olarak görmemiz mümkündür. Her ikisi de tetanüs ve antraks sporları, leptospiralar, gazlı gangrene neden olan klostridiumlardan zengindirler. 2. Yayılma yolları değişik şekillerde olabilir. Bunun nedeni salgın hastalığa sebep olan etkenlerin ev sahibini değişik şekillerde terk edişinden kaynaklan-maktadır. Hastalığın bir ev sahibinden ötekine geçmesi için ajanın eski ev sahibini belirli bir çıkış kapısından terk etmesi gerekmektedir. Ajan geçici bir süre için dış ortamda bulunduktan sonra yeni bir giriş kapısı sayesinde başka bir ev sahibini kendine mesken eder. İnfeksiyon taşınmasında rol oynayan giriş ve çıkış kapılarına bağlı olarak infeksiyonlar dört ayrı mekanizmayla taşınmaktadırlar: FEKAL ORAL HAVA DAMLACIK TAŞIYICILIK TEMAS Taşımadaki bu dört mekanizma altı ayrı yoldan gerçekleşmektedir: 1. TEMAS YOLU 2. SİNDİRİM YOLU 3. HAVA DAMLACIK YOLU 4. TAŞIYICILIK YOLU 5. SUNİ YOL 6. SU YOLU 6
a) Temas ile taşıma. Çok sayıda hastalık, hastayla direkt temastan dolayı geçmektedir. Buna örnek olarak cinsel hastalıklar, antraks, barsak tifosu, dizanteri v.s. gösterilebilir. Bazı barsak ve başka bulaşıcı hastalıklar (difteri, döküntülü hastalıklar) dolaylı temas yoluyla yani, öncesinde hasta kişi tarafından kullanılmış araç ve gereçleri dokunmakla, elbiselerini giymek, nevresim ve yemek takımlarını kullanmakla geçebilmektedir. b) Enfeksiyonun kontamine besinle taşınması: Besinler enfeksiyon taşınmasındaki önemli yollardan biridir. Besinler çok sayıda barsak hastalık etkeni ve onların toksinlerinin (barsak tifosu, paratifo, salmonelloz, dizanteri, brüselloz, bulaşıcı sarılık v.s.) bulunduğu ve çoğaldığı ideal ortamlardır. Hayvan kaynaklı gıda ürünleri (kuru etler, salam ve sosisler, süt, yumurta v.s.) sıklıkla salmonella, strepto-stafilokoklar, klostridiumlar v.s. ile kontamine olabilmekte ve barsak enfeksiyonlarına sebebiyet vermekteler. Sebze ve meyveler, işlemleri ve başka yerlere nakilleri sırasında barsak enfeksiyonlarına neden olan patojenlerle kontamine olabilmektedirler. c) Hava damlacık yoluyla yayılma sıklıkla virüslerin neden olduğu hastalıklarda gözlenmektedir. Solunum yollarının virüs veya bakteriyel orijinli enfeksiyonlarında sıklıkla gözlenen öksürük, hapşırma ve sesli konuşma sırasında yaklaşık 1 m lik mesafeye savrulan ve içinde patojen ajanlar barındıran çok sayıda gözle görünmeyen Flige nin damlacıkları olarak adlandırılan damlacıklar saçılmaktadır. Bu yolla yayılan hastalıklar arasında grip, solunum yolları hastalıkları, boğmaca, kabakulak, tüberküloz ve çok sayıda döküntülü hastalıklar yer almaktadır. d) Bulaşıcı hastalıkların vektörler (böcekler) tarafından taşınması sıklıkla malarya, kala azar, sarı humma v.s. hastalıklarda rastlanmaktadır. Burada taşıyıcı olarak sivrisinek ve flebotomusları görmekteyiz. Bunlar hasta bir kişinin veya hayvanın kanını emdikten sonra hastalık kendilerine bulaşmakta ve daha sonra sağlıklı bir kişinin cildini sokarak hastalığı kişiye nakletmektedir. Diğer vektörler arasında bitler tifo ve hummanın yayılmasında, fareler vebanın yayılmasında, keneler ensefalit ve Kanamalı Kırım Kongo Ateşinin yayılmasında rol oynamaktadırlar. Ev sinekleri de mekaniksel yolla barsak hastalık salgınlarının etkenlerini taşımaktadırlar. e) Suni (artefisyal) yolla enfeksiyonların taşınması sıklıkla steril olmayan iğne, enjektör, kateterlerin insanlara takılması ve kan ürünlerinin verilmesiyle oluşmaktadır. Bu yolla hepatit B, AIDS, malarya v.s. hastalıklar geçmektedir. f) Bulaşıcı hastalıkların su ile taşınması. Su insan, hayvan ve bitkilerin hayatı için vazgeçilmezdir. Irmak, kaynak veya yağmur sarnıçlarındaki suyun kullanılması bulaşıcı hastalıkları için risk oluşturmaktadır. Bu sular, çoğunlukla barsak bakteri ve virüslerinden zengin atık sular ve lağım suları ile kontamine Su Fligenin Флигеови damlacıkları капки Suni besin храна Taşınabilir трансмисивни hastalıklar болести 7
Giriş kapısı 3. Deri veya mukoza 2. Solunum yolları 1. Sindirim sistemi olduğu için tehlikelidir. Su ile en çok barsak tifosu, paratifo, kolera, dizanteri, leptospiroz ve bulaşıcı hepatit A hastalıkları taşınmaktadır. Su şebekesinin kontamine olması ile h i d r o epidemiler ve çok sayıda salgın hastalığı meydana gelmektedir. Savaş dönemlerinde sular biyolojik ve kimyasal ajanlarla aynı zamanda radyoaktif maddelerle kontamine olabileceği gibi aynısı biyolojik silah olarak da kullanılabiliyor. 3. Giriş kapısı: Bulaşıcı hastalıklara neden olan mikroorganizmalar, bulundukları ortam ve sebep oldukları hastalığın doğasına bağlı olarak değişik giriş kapıları kullanabilmekteler. Sindirim sistemi barsak salgın hastalık etkenlerinin girişine olanak vermektedir. Solunum yolları mukozası, solunum yolları hastalık etkenlerinin giriş kapısını oluşturmaktadır. Deri veya mukoza bütünlüğü bozulduğunda çok sayıda patojen etkenin buralarda birikmekte ve bütünlüğü bozulan yeri giriş kapısı olarak kullanmaktadır. 1. Enfeksiyon kaynağı; 2. Yayılım Yolları; 3.Giriş kapısı 4.Virulans ve yoğunluk; 5.İmmünite ve dispozisyon Resim 1. Bulaşıcı hastalığını oluşturan şartların Vogralik tarafından tanımlanması. Enfeksiyon Patojenite Virülanslık 4.Virulans ve yoğunluk mikroorganizmaların patojenik etkisini gösteren önemli faktörlerdir. Bu faktörler, mikroorganizmaların sağlıklı bir organizmaya girme, orada çoğalma ve taşıdıkları patojen miktarına (infektif doz) bağlıdırlar. Enfeksiyon, enfektif ajanın duyarlı bir organizmada hastalık belirtileri oluşturma yetisidir. Patojenite, bir ajan veya mikroorganizmanın doğuştan kazanılmış hastalık yapma yetisidir. Virülanslık, patojenitenin derecesini göstermektedir. Patojenite süreklilik, virülans ise değişkenlik göstermektedir. Virülans, patojenitenin niceliğini (kvantitesini) yansıtmaktadır. Belirli bir biyolojik ajanın duyarlı bireylere taşınma ve onlarda hastalık yapma yetisi bulaşıcılık olarak nitlenmektedir. Yüksek virülanslık + zayıf infektivite = Ölümcül küçük epidemi. Yüksek virülanslık ve zayıf infektivitenin bir arada olması, küçük epidemilere ve yüksek ölüm sayısına yol açar (kuduz ve antraks). 8
Zayıf virülanslık + zayıf enfektivite = önemsiz küçük epidemi Zayıf virülanslık ve zayıf enfektivitenin bir arada olması tehlikesiz küçük epidemilere yol açar (erezipel). Zayıf virulanslık + Yüksek enfektivite = Önemsiz büyük epidemi. Zayıf virülanslık ve yüksek enfektivitenin bir arada olması ağır seyretmeyen klinik şekilleri olan büyük epidemilere yol açar (variçela). Yüksek virülanslık + yüksek enfektivite = ölümcül büyük epidemiler. Yüksek virülanslık ve yüksek enfektivitenin bir arada olması yüksek ölümcüllük oranına sahip çok sayıda hastalığa yol açar (veba, kolera, tifo). Bulaşıcılık 5. Dispozisyon veya hastalığa karşı savunmasız olma: Kişinin herhangi bir patojen bakteriye karşı direnç gösterememe ve hastalıkla yüz yüze (ekspoze) olma durumudur. Dispozisyon ve ekspozisyon hastalığın çeşidine ve değişik ekolojik şartlara (psikofizik durum, yaş, cinsiyet, iklim, coğrafi, toplumsal ve iktisadi) bağlıdır. Dispoziyon: Hastalık oluşturmaya eğilim göstermeyi ifade etmektedir. Bazı hastalıkların dispozisyonu bulaşıcılık indeksi veya bir hastalığın aşikar hale gelme indeksi ile ölçülüp değerlendirilmektedir. Bulaşıcılık indeksi, hastalanan sayısının hastalığa maruz kalanlara oranını göstermektedir. Enfeksiyon veya salgın hastalığı kabul ediş derecesi yüzde ile ölçülmekte ve ulaşıcılık indeksi olarak adlandırılmaktadır. Bulaşıcılık indeksi, enfeksiyona maruz kalan 100 kişiden hastalığa yakalananların sayısını göstermektedir. Örneğin,zorunlu (obligativ) grubunda bulunan hastalıkların (grip,kızamık, su çiçeği, çiçek v.s) bulaşıcılık indeksi yüksek (90-95%), şartlı (fakültativ) hastalık grubundaki hastalıkların (difteri 20%, kızıl 35%, poliomiyelit ve epidemik menenjit 0.5-1%) bulaşıcılık indeksi ise düşüktür. Dispozisyon Bulaşıcılık indeksi Yeni doğanlar ve süt emen çocukların yaşamlarının ilk aylarında anneden koruyucu antikorlar aldıkları için kızamık (morbili) hastalığına yakalanma oranları düşüktür. İnsanlar yaşam şartlarına, iklim şartlarına, suya, gıdaya ve hava kirliğine bağlı olarak çok sayıda hastalığa (grip, barsak tifosu, dizanteri v.s.) maruz kalabiliyorlar. Veterinerler, kasaplar ve hayvancılık sektöründe çalışanların meslek hastalıklarına yakalanma riskleri vardır. Coğrafi şartlara maruz kalmak da malarya, şistozomi v.s. hastalıkların yayılmasına olanak sağlamaktadır. Bilgilerini teyit et: 1. Vogralik e göre, enfeksiyonun oluşabilmesi için kaç halkaya ihtiyaç duyulur? 2. Salgının kaynağı neyi temsil ediyor? 9
3. Enfeksiyonun taşınma yollarını tanımlayın? 4. Su ile taşınabilir salgın hastalığı hangi epidemiye neden olabilir? 5. İnsan organizmasına suni yolla herhangi bir enfeksiyonun taşınması neyin aracılığıyla olur? 6. Enfeksiyonun muhtemel giriş kapısı nedir? 7. Virülanslık ve patojeniteden neyi anlıyorsun? 8. Dispozisyon dan neyi anlıyorsun? 9. Ekspozisyon dan neyi anlıyorsun? 10. En yüksek bulaşıcılık indeksine sahip hastalıkları sayın? 1.3 ENFEKSİYON HASTALIKLARIN ÖNLENME VE BERTARAF EDİLMESİ Önlem Bertaraf etme Enfeksiyon hastalıkların önlenme ve bertaraf edilmesi toplumsal ve tıbbi öneme sahip olup, bir tıp kolu olarak enfeksiyon hastalıkların sınırlarını aşmaktadır. Ülkemizde, bu hastalıkların bertaraf edilmesini kolaylaştıran yasal düzenlemeler vardır. Bu yasal düzenlemenin adı: Halkı bulaşıcı hastalıklardan koruma yasasıdır. Bu yasayla halk, bulaşıcı hastalıkların oluşma ve yayılmasından korunmaktadır. Önlem, hastalığı engellemek için alınacak önlemler topluluğudur. Hastalığın o anda olup olmadığına bakılmaksızın ona karşı topluca bir savaş halidir. Bu önlemler sayesinde hastalık insidansı, prevalansı azalmakta ve hatta yok olmaktadır. Bertaraf etme, bir hastalık vuku bulduğunda onu sınırlamak ve yayılmasını önlemek için alınan önlemlerin toplamını ifade eder. Salgın hastalıkları önleme ve bertaraf etmek için alınan tıbbi ve teknik önlemler iki gruba ayrılırlar: Hastalara göre alınacak önlemler ve hastaların çevrelerine göre alınacak önlemler. HASTALARA GÖRE ALINACAK ÖNLEMLER ÖNLEMLER (Rastanin) Hastalara göre alınacak önlemeler: Hastalığın erken teşhisi, Hastalığın zorunlu bildirimi, Hastanın tecrit edilmesi, Hastanın tedavisi, Dezenfeksiyon, dezinseksiyon ve deratizasyon, Taşıyıcı denetimi Bulaşıcı hastalıkların zorunlu bildirimi 10
Bulaşıcı hastalıklardan koruma yasasına göre her hekim, klinik veya epidemiyolojik verilere dayanarak herhangi bir bulaşıcı hastalık şüphesi duyduğunda, hastalığın yayılmasını önlemek için yasayla belirlenmiş önlemleri almakla yükümlüdür. Bildirimi zorunlu olan 48 hastalık vardır. Bu hastalıklar aşağıdakilerdir: 1. Şarbon (antraks) 2. Sindirim sisteminin bakteriyel infeksiyonları (Toxiinfectio alimentaris) 3. Brüselloz (Brucellosis) 4. Kuduz (Rabies) 5. AIDS (acquired immunodeficiency sindrome) 6. Botulizm (Botulismus) 7. Hepatit A virüsü (Hepatitis virosa A) 8. Hepatit B virüsü (Hepatitis virosa B) 9. Hepatit C virüsü (Hepatitis virosa C) 10. Diğer hepatit virüsleri (Hepatitis virosa) 11. Hepatit virüsleri (Hepatitis virosa) 12. Virütik ensefalit (encephalitis virosa) 13. Virütik menenjitler (Meningitis virosa) 14. Boğmaca (Pertussis) 15. Gonore (Gonorrhoea) 16. Grip (Influenza) 17. Çocuk felci (poliomyelitis) 18. Difteri (Diphteria) 19. Enterokolitler (Enterocolitis) 20. Ehinokoksi (Echinococcosis) 21. Kaba kulak (Parotitis) 22. İnfeksiyöz mononükleoz (Mononucleosis infectiva) 23. Kolera (Cholera) 24. Laym borelioz (Lyme borelliosis) 25. Layşmanyaz (Leishmaniosis) 26. Lejionella (Legionellosis) 27. Leptospiroz (Leptospirosis) 28. Malarya (malaria) 29. Kızamık (Morbili) 30. Meningokoksik hastalık (Meningitis epidermica) 31. Su çiçeği (Varicella) 32. Prion hastalığı (Prion disease) 33. Salmonelloz (salmonellosis) 34. Sifilis (Siphilis) 35. Kızıl (scarlatina) 36. Tetanüs (tetanus) 37. Tifo ve paratifo (Typhus abdominalis, paratyphus) 38. Toksoplazmoz (Toxoplasmosis) 11
39. Trişinoz (trichenellosis) 40. Tüberküloz (Tubercullosis) 41. Tularemi (Tularemia) 42. Kırım Kongo Hemorajik Ateşi (Crimae haemorrhagia fever) 43. Böbrek sendromu ile giden kanamalı ateş (Haemorrhagic fever with renal syndroms) 44. Kanamalı virütik ateşler (haemorragic fevers) diğer 45. Kızamıkçık (Rubeola) 46. Veba (Pestis) 47. Şigelloz (Dysenteria bacillaris) 48. Uyuz (Scabies) Bildirimler, iki nüshadan oluşan formlar yardımcılığıyla yapılmaktadır. Hazırlanan bildirim formları il sağlık başkanlıklarına ulaştırılır. Nüshaların bir tanesi il sağlık başkanlıkların epidemiyoloji bölümünde kalmakta ikincisi de, sağlık bakanlığı halk sağlığını koruma şubesine iletilmektedir. Karantina hastalıkları aynı zamanda telefon, belgegeçer v.s. iletişim araçları ile de bildirilebilir. Zamanında ve hızlı bir şekilde yapılan ihbarlar, epidemilerinin önlenmesine ve epidemiye sebep olan faktörlerin bertaraf edilmesine yardımcı olmaktadır. Tanı Tanı Erken ve doğru tanı ile beraber verilecek etkin tedavi, bulaşıcı hastalığın yayılmasını önleyecek temel faktörlerdir. Tecrit (İzolosayon) Tecrit ve nakil Hastaların salgın bölgesinin dışında tutulmasına tecrit (izolasyon) denmektedir. Tecrit, hastane veya ev şartlarında yapılmaktadır. Tecrit edilen hastalara uygulanacak etkin tedavi salgının yayılmasını önleyecektir. a. Hastane şartlarında tecrit. Hastanedeki tedavi intaniye bölümlerinde yapılmaktadır. Barsak tifosu, paratifo, brüselloz, malarya, çocuk felci, difteri, tifo, kuduz, tetanüs, şarbon, lejionella, meningokoksik menenjit v.s. salgın hastalıkları intaniye bölümlerinde zorunlu olarak tedavi edilmelidirler. Kara humma, çiçek, kanamalı ateş hastalıklarına yakalanma şüpheleri olan hastalar da hastane şartlarında tecrit edilerek takip edilmelidirler. b. İntaniye bölümü hastane binasının dışında olması tercih edilir. Hastane binası içinde bulunuyorsa giriş kısmı ve merdivenleri hastanenin diğer bölümlerinden ayrı tutulmalıdır. Bunun için intaniye bölümü inşa olunurken mimariye ve fiziki şartlara azami dikkat gösterilmelidir. Ev şartlarında tecrit Bulaşıcılık indeksi düşük olan salgın hastalıkların bazı hafif klinik formları ev şartlarında tecrit edilerek tedavi edilebilmektedir- 12
ler. Hastalar temiz, güneş alan ve havalandırılmış odalarda tutulmalıdırlar. Hastaların bakımı, beslenmesi ve ilaçların verilmesi aynı kişi tarafından yapılmalıdır. Hastanın bulunduğu odada dezenfeksiyon maddeleri bulundurulmalıdır. Hastanın temasta bulunduğu bütün araç ve gereçler her gün düzenli olarak dezenfekte edilmelidir. Tedavinin gidişatı bir hekim tarafından takip edilmeli ve gerektiğinde ilave önlemler alınmalıdır. Hasta nakli yapılırken iki şeye dikkat edilmelidir: Nakil, hasta için zararlı olmamalıdır. Nakil sırasında hastalığın yayılmasını önlemek için önlemlerin alınması. Dezenfeksiyon Dezenfeksiyon, mikroorganizmaların insan vücudu dışında öldürülmesi metodudur. Dezenfeksiyon, hastane şartlarında hijyeni sağlamaktaki temel prensiptir. Günlük olarak eller, cilt, yara bölgesi, aletler v.s. dezenfekte edilmektedir. Dezenfeksiyon aynı zamanda duvarlara, zemine, tavana, havaya, elbiselere, hastane odalarına, çalışma odalarına v.s. uygulanmaktadır. Dezenfeksiyon sürecine, laboratuarda bakterileri izole eden personelden, tıbbi ve yardımcı tıbbi personele kadar herkes dahil olmaktadır. Dezenfeksiyonun kaidelere uygun olarak yapılması için günlük hijyenin tutulması ve kantaminasyona sebep olan mikroorganizmaların bertaraf edilmesi şarttır. Duvar ve zeminlerin temizlenmesi için dezenfeksiyon sıvısı içinde ıslatılmış bezlerin kullanılması en doğru olanıdır. Hastane şartlarında süpürge gibi kuru temizleme araçlarını kullanmak doğru değildir. Dezenfeksiyon çeşitleri. Dezenfeksiyon, hastaların hastaneye yattırıldıktan hemen sonra başlamalı ve bütün hastane tedavi süreci içinde devam etmelidir. Ayrıca hasta, hastaneden taburcu edildikten sonra bile süreç sekteye uğramamalıdır. Bundan hareket ederek dezenfeksiyonun üç safhası olduğunu görebiliriz. 1.başlangıç; 2.bitiş ve 3.tedavi sırasındaki dezenfeksiyon. Dezenfeksiyon şekilleri hasta, ortam ve mobilyanın özelliğine göre kimyasal, fiziki veya germisid (mikrop öldürücü) lambası v.s. ile yapılabilmektedir (pratikler kısmına bakınız). Dezenfeksiyonun başlangıç safhası, hastanın salgın hastalıkları ünitesine kabulüyle başlar. Hasta ilk önce sanitasyon çekirdeğinden geçerek elbiseleri, ayakkabıları ve sahip olduğu diğer gereçler işlemlere tabi tutularak dezenfekte edilmektedirler. Tedavi sürecindeki dezenfeksiyon, hastaların hastanede kaldığı süre içerisinde yapılmaktadır. Bu süreç hasta salgılarının, nesnelerin ve mobilyanın dezenfeksiyonunu kapsamaktadır. Bitiş dezenfeksiyonu, hastanın taburcu edilmesinden veya vefat etmesinden sonra yapılmaktadır. Bu süreç, hastanın temasta bulunduğu malzeme ve ortamların dezenfeksiyonundan ibarettir. Dezenfeksiyon Dezenfeksiyon Çeşitleri 1. Başlangıç 2. Tedavi Süreci 3. Bitiş 13
Primer taşıyıcılık Primer taşıyıcılığın denetimi Barsak tifosu, paratifo, şigelloz, difteri, kızıl ve salmonella ile besin zehirlenmesi görülen hastalar taburcu edilmeden önce taşıyıcılık açısından negatif olup olmadıklarını kontrol etmek, yasal olarak zorunludur. Bu yasal zorunluluk yerine getirilmeden hasta taburcu edilmemelidir. Taşıyıcılığın negatif olup olmaması değişik metotlarla kontrol edilebilir. Barsak tifosu ve paratifo için tedavi bitiminden yedi gün sonra en az iki gaita ve idrar örneği incelemeye gönderilmeli ve sonucun negatif olması gerekmektedir. Kızılda, tedavi bitiminden hemen sonra veya çocuk okula başladığında alınacak boğaz kültürünün negatif olması gerekmektedir. Dizanteride ise tedavi bitiminden bir gün sonra ve birer hafta ara ile alınacak gaita kültürlerinin negatif olması gerekmektedir. ÇEVRE VE Önlemler HASTA ÇEVRESİNE GÖRE ALINACAK ÖNLEMLER Bulaşıcı hastalığa yakalanan hastaların çevrelerine göre alınacak önlemler: Yeni hasta ve primer taşıyıcıların epidemiyolojik olarak araştırılması; Hasta ile temasta bulunan kişilerin sağlık kontrolü ve takipleri; Karantina hastalıklarından hasta olduğunu şüphe eden ve bu kişilerle temasta olan kişiler için karantina yapılması; Aşılama, seroprofilaksi ve hemoprofilaksi; Hijyenik, sanitasyon, teknik ve diğer önlemler. Yeni hasta ve primer taşıyıcıların epidemiyolojik olarak araştırılması: Bu araştırma ile tipik ve atipik klinik tabloya sahip yeni hastalar, konvelasan dönemdeki hastalar, sağlıklı taşıyıcılar ve daha önce hastalanmış taşıyıcıları keşfetmek mümkün olur. Yeni keşfedilen vakalar için bütün önlemler alınarak, hastalığın yayılması önlenmelidir. Yeni vakalar hasta öyküsü, muayene, mikrobiyolojik incelemeler, gaita, kan, idrar ve boğaz kültürleri sayesinde keşfedilebilirler. Sağlık kontrolü ve takibi: Hasta kişilerle temasta bulunan veya infeksiyon hastalığı ile yüz yüze gelen kişilerin sağlık kontrolü ve bunların olası bir hastalık açısından takibini kapsar. Bu kişilerin hürriyetleri kısıtlanmamalı ancak, hastalığın kuluçka dönemi ve hastalık başlangıç dönemleri göz önünde bulundurularak hastanın periodik olarak bir sağlık kuruluşuna başvurması önerilmelidir. Bu şekilde kişiler hastalık açısından emniyete alınabilmekteler. 14
Karantina: Karantinaya alınan kişilerin dolaşım olanakları kısıtlanmalıdır. Bu şekilde hasta ile temasta bulunan kişilerin kontrolleri ve sağlık takipleri daha kolay yapılmaktadır. Karantinaya alınan kişiler daha çok veba, çiçek ve virütik hemorajik ateşli hastalıklar ile yüz yüze gelmiş kişilerdir. Karantina süreci, kişinin hastalıkla son temas gününden başlayarak hastalığın kuluçka (inkübasyon) dönemi kadar devam etmektedir. Karantina olarak oteller, moteller, misafirhaneler v.s. mekanlar kullanılabilir. Bu mekanlardaki tıbbi ve yardımcı tıbbi personel hastaların kontrol ve takipleri ile ilgilenmektedirler. Aşılama, seroprofilaksi ve hemoprifilaksi. Bkz.bölüm 2. Hijyenik, sanitasyon ve teknik önlemler Bazen, salgın hastalıkların önlenmesi için hijyenik, sanitasyon ve teknik önlemler alınmaktadır. Bu önlemler içerisinde kişisel hijyen (yıkanma, tıraş olma, maske takma, tırnak kesme), toplu korunma: halkın besin kaynaklarının kontrol edilmesi (özellikle hayvan kökenli olanlar), su, fosseptikler, tuvaletler, çöplüklerin, kanalizasyon şebekelerinin, sokakların, restoranların, kasapların, kahvehanelerin, dükkanların v.s. kontrolü yer almaktadır. Diğer önlemler Diğer önlemler epideminin büyüklüğüne ve çevre faktörlerine göre alınmaktadır. Diğer önlemler arasında belirli bölgelere gitme yasağı, sınır geçişlerinin kapatılması veya kontrollerin artırılması, hayvan satışlarının durdurulması v.s. yer almaktadır. Bilgilerini teyit et 1. Önleme ve bertaraf etme tabirlerinden ne anlıyorsun? 2. Enfeksiyon hastalıkların önleme ve bertaraf edilmesi için hangi önlemler alınmaktadır? 3. Enfeksiyon hastalıklarının önleme ve bertaraf edilmesi nasıl düzenlenir? 4. Hastalar için alınan önlemler nelerdir? 5. Bildirimi zorunlu olan kaç infeksiyon hastalığı vardır? Birkaç tane sayabilir misiniz? 6. Hastaların salgın hastalıklardan tecrit edilmesinden ne anlıyorsun? 7. Bulaşıcı hastalığa yakalanan hastaların tedavi görecekleri bölüm, nerede konumlandırılmalıdır? 15
8. Dezenfeksiyondan ne anlıyorsun? 9. Dezenfeksiyon safhaları hangiledir? 10. Sağlık takibinden ne anlıyorsun? 11. Salgın hastalıkların önlenmesinde çevreye yönelik alınan önlemler hangileridir? 12. Yeni hasta ve primer taşıyıcıların epidemiyolojik açıdan araştırılması neyi ifade ediyor? 13. Sağlık takibine tabi olan kişiler hangileridir? 14. Karantinayı tanımla. 15. Karantina nerede hazırlanabilir? 16. Karantinanın uzunluğu nekadardır? 17. Karantina hastalıklarından birkaçını say. 18. Hijyen, sanitasyon ve teknik önlemlerden birkaçını say. 19. Bulaşıcı hastalıklardan korunmak için alınan diğer önlemler hangileridir? 1.4 BULAŞICI HASTALIKLARIN TIBBİ VE SAVAŞ AÇISINDAN ÖNEMİ Biyolojik savaş Tanım: Savaş durumlarında düşman gücünün faydalandığı bitki ve hayvanların mikroorganizma veya onların toksinleri ile yok edilmesine Biyolojik savaş denir. Epideminin oluşması, ülkenin savunma gücünü kırmakta ve halkta korku ve panik yaratmaktadır. Savaşlar tarihinde maalesef bu tarz örnekleri görmek mümkündür. 1912-1918 tarihleri arasındaki savaşlarda ve İkinci Dünya Savaşı nda dizanteri, kolera, tifo, tetanüs, hepatit v.s hastalıklara sebep olan salgın hastalık etkenleri kullanıldığı bilinmektedir. Biyolojik savaş, Birinci Dünya Savaşı nda ve İkinci Dünya savaşı nda olduğu gibi yakın tarihte Kore ve Vietnam savaşlarında da yürütüldüğü bilinmektedir. 1925 yılında Cenevre de düzenlenen kongrenin sonuç bildirisinde biyolojik silahların kullanılması yasaklanmasına rağmen sonraki tarihlerde yapılan savaşlarda, ne yazık ki bu anlaşmaya sadık kalınmamıştır. Gelecekteki savaşlarda daha çok nükleer başlıklar, kimyasal ve biyolojik silahların kullanılacağı tahmin edilmektedir. Bunların kullanılması insan kayıplarını artıracağı gibi toprak, su ve havanın da kontamine olmasına neden olacaktır. Sonuçta, salgın hastalıkları önlemek ve insanları güvenli bölgelere nakletmek için yeni ve çok daha geniş önlemlerin alınması gerekecektir. Olağanüstü savaş hallerinde büyük yıkımların olması, hijyenin olmaması, insanların sürekli göç halinde olmaları yaşam şartlarını zorlaştırmaktadır. Bu şartlar yeni endemik bölgelerin ve yeni salgın hastalıkların oluşmasına olanak sağlamaktadır. Bunların oluşmasındaki en büyük etken biyolojik silahların kullanılmasıdır. 16
Biyolojik ajanlar Biyolojik ajanın sahip olması gereken özellikler: Virülans yeteneğine sahip olmak Dış ortamlara dirençli olmak Güç izole edilebilir olması Büyük miktarlarda üretilebilir olması Kullanım süresinin uzun olması Sık kullanılan biyolojik ajanlar şunlardır: 1. Patojen bakteriler: Pastorela pestis, Bacilus antracis, Bacilus mallei, Pseudomonas pseudomallei, Tularemi basili, Brüsella basili, Vibrio Colera. Riketsiyalar: R.Provaseki, R.riketsii, R.barneti v.s. Virüsler: Çiçek, psitakoz, ARBO virüsü v.s. Mantarlar: Cocidioides, Histoplazma capsulatum. Toksinler: Cl.botulinum ve tetani. Likit ve sıvı ürünler şeklinde olan biyolojik ajanlar uçaklardaki püskürtme cihazları tarafından veya bomba ile paraşüt balonları tarafından atılabilmektedir. Biyolojik silah kullanımı sırasında, salgın hastalıklardan korunmak için özel önlemler alınmaktadır. Bu önlemler arasında kişisel ve toplumsal hijyenin sağlanması için eğitim vermek, halkın salgın hastalıklara karşı direncini artırmak, mikrobiyolojik takip ve haberleşme, hastaların kademeli olarak naklini yapmak, hastaların sahra hastanelerine yatırılması veya karantinada tecrit edilmeleri v.s. yer almaktadır. Alınacak önlemler arasında acil tedavi ve profilaksi de yer almaktadır. Profilaksi biyolojik ajanları tespit etme, izole etme ve onların arındırılmasından oluşmaktadır. Biyolojik arındırma (dekontaminasyon), dezenfeksiyon ile eş önlemler arasında bulunmakta ve biyolojik ajanın vücuda girmeden yok edilmesini açıklar. Arındırma doğal ve suni yollardan yapılabilir. Biyolojik ajanların iklim şartları, su, güneş, nem, rüzgar v.s. doğal etkenlerle yok edilmesine doğal arındırma denmektedir. Aynı ajanların fiziki ve kimyasal metodlarla yok edilmesine ise suni arındırma denmektedir. İnsan vücudunun açıkta kalan kısımlarının arındırılması için özel maddeler kullanılarak yapılmaktadır. İnsanların, nesnelerin ve teknik gereçlerin nihai arındırması özel sanitasyon merkezlerinde ve özel sanitasyon personeli tarafından yapılmaktadır. Biyolojik ajanlardan kaynaklanan bulaşıcı hastalıklardan korunma metotları, olağan şartlardakilerle aynı olmalıdır. Olağanüstü şartlarda laboratuarların yeterli olmaması nedeniyle etiyolojik tanıyı koymak zor olacağı için, hastaların Biyolojik ajanlar Özel önlemler 17
klinik belirtileri ön planda tutulmalıdır. Bu belirtiler arasında solunum sistemi, sindirim sistemi, santral sinir sistemi belirtileri aynı zamanda, lokal değişiklikler de yer almaktadır. Bulaşıcı hastalığı olan hastaların nakli, özel sanitasyon araçları ile yapılmalıdır. Bu araçlar ve eğitilmiş personel, sahra hastaneleri veya karantina bölgeleri tarafından temin edilmelidirler. Sorular 1. Biyolojik savaştan neyi anlıyorsun? 2. Biyolojik savaşın amacı nedir? 3. Biyolojik ajanın sahip olması gereken özellikler nelerdir? 4. Sık kullanılan biyolojik ajanlar hangileridir? 5. Biyolojik ajanların dağıtımı nasıl yapılır? 6. Biyolojik silahlardan korunmak için hangi önlemler alınır? 7. Biyolojik silahlardan kaynaklanan hastalıkların ve hastalarının bakımı nasıl yapılır? 8. Biyolojik silahlardan kaynaklanan bulaşıcı hastalıklara yakalanan hastaların triyajı nasıl yapılır? 18
2 Bölüm BULAŞICI HASTALIKLAR VE ENFEKSİYON HASTALIKLARI Bulaşıcı hastalıklar ve enfeksiyon hastalıklarını okurken aşağıdakileri öğreneceksin: Enfeksiyon hastalık belirtilerini tarif etmeyi; Ateş eğrisi ve döküntü çeşitlerini tanıma ve sınıflandırmayı; Enfeksiyonu, enfeksiyon hastalığından ayırt etmeyi; Tedavi ve immünizasyonu, enfeksiyon hastalığın klinik şekillerine bağlamayı; İçindekiler: 1. Enfeksiyon Hastalık Belirtileri 20-20 2. Ateş Eğrileri 21-22 3. Döküntüler 23-24 4. Enfeksiyon Hastalığı Enflamasyonu 25-26 5. Enfeksiyon Hastalığının Klinik Şekilleri 27-30 6. Enfeksiyon Hastalığında Tedavi ve Bağışıklık 31-34 19
BULAŞICI HASTALIKLARIN KLİNİK ÖZELLİKLERİ 1. BULAŞICI HASTALIKLARIN KARAKTERİSTİK BELİRTİLERİ Bulaşıcı hastalıkların çok sayıda sübjektif ve objektif belirtiler, süre ve formlar, netice ve komplikasyonları vardır. Belirtilerin bir kısmı bütün bulaşıcı hastalıklarında görüldüğü için bunlara genel belirtiler denir. Geride kalan belirtiler, hastalığa özgü olduğu için bunlara spesifik belirtiler denmektedir. Farklı etiyolojiden birden çok hastalığa ait olan çok sayıdaki belirtiler sendromu oluşturmaktadır. Bu sendromlar arasında meningial, hepatorenal v.s. yer almaktadır. Genel belirtiler (semptomlar), organizmanın bir enfeksiyon süreci veya yıkıma uğramış dokulara (Santral sinir sistemi. SSS) karşı gösterdiği spesifik olmayan cevabını göstermektedir. Sıklıkla görülen genel belirtiler arasında intoksikasyon, ateş, sindirim ve dolaşım sistemi belirtileri, herpes simpleks, kan, idrar ve metabolik değişiklikler ile giden belirtiler yer almaktadır. Genel durum bozukluğu (intoksikasyon) sübjektif belirtiler ile kendini gösterir. Bu belirtiler arasında halsizlik, bitkinlik, baş ağrısı, vücut ağrıları (kas ve kemik), uykusuzluk, uyku hali, iştah kaybı, adinami, bilinç bozukluğu v.s. yer almaktadır. Genel belirtilerin oluşturduğu duruma infeksiyon sendromu denir. Ateş yükselmesi (f e b r i s ateş), salgın hastalıkların en sık oluşturduğu belirtidir. Aynı zamanda, organizmanın spesifik olmayan bir savunma mekanizmasıdır. Yüksek ateş, mikroorganizmaların toksin ve yıkım ürünlerinin hipotalamustaki sıcaklık merkezinde yaptığı tahribat neticesinde oluşmaktadır. Ateş üzerinde etkisi olan diğer faktörler arasında alerji mekanizması ve hızlandırılmış metabolizma yer almaktadır. Yüksek ateşin tanısal değeri vardır. Hastalığın başından itibaren ateş takibi yapılmalı, hangi saatlerde yükseldiği veya düştüğü ve ne kadar süre devam ettiği kaydedilmelidir. Ateş günde iki veya daha fazla kez ölçülmelidir. Koltuk altı ölçüldüğünde 10 dk, ağız veya rektal bölgede ise 5-10 dk süre ile ölçülmelidir. Bilgilerini teyit et 1. Genel belirti neyi ifade ediyor? 2. Genel belirtilerden birkaçını say. 3. Genel belirtiler neyin sonucu olarak oluşurlar? 4. Yüksek ateş (febris) nasıl bir belirtidir? 5. Spesifik belirti neyi ifade ediyor? 6. Enfeksiyon sendromundan ne anlıyorsun? 7. Enfeksiyon hastalıkları sendromlardan birkaçını say. 20