Bu proje, Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından finanse edilmektedir.
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ PROJESİ ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ MEHMETÇİK EL KİTABI Ankara, 2013 1 Bu çalışma, Mehmetçik İçin Yurttaşlık Eğitimi (MİYE) Projesi kapsamında Doç. Dr. Ercüment Erbay tarafından hazırlanmış metinden yola çıkılarak Prof. Dr. C. Hakan Aydın, Doç. Dr. Hasan Çalışkan, Doç. Dr. Alper Tolga Kumtepe, Yrd. Doç. Dr. Yasin Özarslan dan oluşan öğretim tasarımı ekibi ile Mu. Alb. Ömer Evran ve Ulş. Bnb. Mehmet Akif Sözüeroğlu tarafından tasarlanmış ve düzenlenmiştir.
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 2
Önsöz ve Giriş 1. Çocuk Haklarının Temel Kavramları 2. Çocukların Eğitimi ve Gelişimi 3. Katılım Hakkı 4. Çocuk Hakları İhlalleri Özet 4 6 12 20 25 37
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ ÖNSÖZ VE GİRİŞ İnsan hakları tüm insanların sadece insan olmalarından dolayı sahip oldukları haklardır. İnsan hakları, haklar piramidinin en üstünde yer almakta, altında daha özel hak sınıflamaları yapılmaktadır (engelli hakları, kadın hakları ve çocuk hakları gibi). Bu noktada şu sorular akla gelmektedir: İnsan hakları varken neden yeni hak sınıflamaları yapılmıştır? İnsan hakları içerisindeki temalar, çocuk hakları için de geçerli değil midir? Bu soru hem evet hem de hayır olarak yanıtlanabilir. Temel insan hakları (birinci kuşak haklar) tabiidir ki çocuklar için de geçerlidir. Bunun yanında çocuk kendine özgü bir birey olarak, yetişkin bir bireyden farklı ihtiyaçlara ve sorunlara sahiptir. Çocukluk döneminin bu farklı ihtiyaç ve sorunları, çocuğu doğal olarak yetişkin bireyin ilgi, koruma ve yönlendirme gücüne muhtaç bir konuma getirmektedir. Çocukluk döneminin farklı ihtiyaç ve sorunlarının yanı sıra yetişkinin, elindeki gücün kullanılmasından kaynaklanan ihmal ve istismar durumları, çocuk haklarının gerekliliğini ortaya koymaktadır. Çocuk hakları kavramı, 1989 yılında Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ile dünya gündemine gelmiştir ve bu bakımdan henüz çok yeni bir hak kavramsallaştırması olduğu ifade edilebilir. Çocuk hakları, insan hakları çatısı altında özel bir hak kavramsallaştırması olarak ve üçüncü kuşak haklar çerçevesinde doğmuştur. Bu doğuşta çocukluğun yetişkinlikten ayrı bir dönem olarak kabul edilmesinin ve bu dönemin insan yaşamında çok önemli olduğunun vurgulanmasının büyük bir etkisi vardır. Çocuk haklarının yerleştirilmesi ve gelişmesinde çocuğun büyüdüğü aile ortamı büyük önem taşımaktadır. Ana-baba ile çocuk arasındaki etkili iletişim, ana-banın çocuk yetiştirme tutumları, çocuğun katılımı, hakları ve hak ihlallerini bir bütün olarak değerlendirmek gerekir. Bu noktalardaki bilgi düzeyini artırmak, belki kendisi böyle yetişmemiş olan bireylerin, çocuk hakları 4
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ konusundaki farkındalığını artıracak, haklarının bilincinde nesillerin oluşmasına katkı sağlayacaktır. Mehmetçik İçin Yurttaşlık Eğitimi (MİYE)Projesi kapsamında planlanan eğitim etkinliklerinin bir parçası olan çocuk hakları konusunda düzenlenecek eğitimin kapsamı, aşağıdaki konu başlıklarından oluşacaktır: Çocuk Haklarının Temel Kavramları Yaşama-Gelişme Hakkı Eşitlik-Ayrım Gözetmeme Çocuğun Yüksek Yararı Korunma Hakkı Çocukların Eğitimi ve Gelişimi Çocukların Eğitim Hakkı Çocuğun Gelişiminde Oyunun Önemi Çocuk Yetiştirme Tutumları Katılım Hakkı Çocuğun Değeri Katılım Hakkı ve Demokrasi Ailede Katılım Okulda Katılım Kız Çocukların Eğitimi (Erken Evlilikler-Çocuk Gelinler) Çocuk Hakları İhlalleri Çocuğa Yönelik Şiddet Çocuk İşçiliği Engelli Çocuklar Suça Sürüklenen Çocuklar MEHMETÇİK EL KİTABI 5
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 1. ÇOCUK HAKLARININ TEMEL KAVRAMLARI Önem Yaşama-gelişme, temel bir özgürlük ve haktır. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 17. maddesi de Herkes yaşama hakkına sahiptir. demektedir. Yaşama hakkı, temel insan hakları içerisinde diğer bütün hakların olmazsa olmazı olarak yer almaktadır. Çocuk hakları alanında atılan ilk adım beş maddeden oluşan Çocuk Hakları Bildirgesi dir. Birinci Dünya Savaşı sonunda Avrupa da çocukların korunması sorunu, her zamankinden daha fazla önem kazanmıştır. Çocukları kurtarın çağrısı, o dönemde arzu edilen ilgiyi görmüş ve 1920 de Cenevre de Uluslararası Çocuklara Yardım Birliği adında bir örgüt kurulmuştur ve bu örgüt, Çocuk Hakları Bildirgesi ni yayınlamıştır. 26 Eylül 1924 yılında kabul edilen ve Türkiye adına Gazi Mustafa Kemal Atatürk ün imzaladığı Bildirge nin maddeleri şu şekildedir: 1. Çocuk, bedenen ve ruhen doğal biçimde gelişmesine olanak sağlayan şartlar içinde bulundurulmalıdır. 2. Acıkan çocuk beslenmeli, hasta çocuk tedavi edilmeli, fikren geri kalmış çocuk eğitilmeli, yoldan çıkmış çocuk doğru yola getirilmeli, terk edilmiş çocuk korunmalıdır. 6
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ 3. Herhangi bir felaket anında yardım öncelikle çocuğa yapılmalıdır. 4. Çocuk, hayatını kazanabilecek hale getirilmeli ve her türlü istismara karşı korunmalıdır. 5. Çocuk, yeteneklerini hemcinslerinin hizmetine adayacak bir ruh ve düşünce içerisinde yetiştirilmelidir. Mustafa Kemal Atatürk, bildirgeyi imzalayarak çocuk haklarına verdiği önemi göstermiştir. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi de çocuk haklarını düzenleyen en önemli uluslararası belgedir. Sözleşme, tüm dünya çocuklarının çağdaş ve kaliteli bir yaşam sürmesini amaçlamaktadır. Sözleşme, şu an 193 ülke tarafından imzalanmış durumdadır ve bu sayı diğer tüm insan hakları belgelerine atılan imzalardan daha fazladır. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme nin konuyla ilgili 6. maddesi şu şekildedir: 1. Taraf Devletler, her çocuğun temel yaşama hakkına sahip olduğunu kabul ederler. 2. Taraf Devletler, çocuğun hayatta kalması ve gelişmesi için mümkün olan azami çabayı gösterirler. Ayrıca T.C. Anayasası nın 10. maddesine göre herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Çocuklar da bu eşitlik hakkına sahiptir. Bununla birlikte çocuklarla ilgili tüm süreçlerde çocuğun yüksek yararının öncelikli olarak dikkate alınması çocukluk dönemi açısından temel bir öneme sahiptir. Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme de çocuğun yüksek yararı ile ilgili hüküm yer almaktadır. Ayrıca Sözleşme nin diğer maddelerinin çoğunda çocuğun yüksek yararına vurgu yapıldığı görülmektedir. Çocuğun yüksek yararı, bir haktan ziyade çocuk haklarının tümünün yaşama geçirilmesinde bir kılavuzdur. Çocuğun yararının gözetilmesi, menfaat çatışmalarında çocuğun tarafının tutulması demektir. Çocuğun yüksek yararı, yetiş- MEHMETÇİK EL KİTABI 7
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ kinlerin yararıyla özdeşleştirilip yozlaştırılmamalı, Çocuk için neyin yararlı olduğunu biz biliriz diyen yetişkinlerin büyüklenmeleriyle geçiştirilmemeli ve önce ön kapıdan içeriye alınan çocuk hakları, sonuçta böyle kılıflarla arka kapıdan dışarıya kaçırılmamalıdır. Son olarak 2828 Sayılı Sosyal Hizmetler Kurumu Kanunu ve 5295 Sayılı Çocuk Koruma Kanunu gereği ülkemizdeki tüm çocuklar hem aileleri hem de devlet tarafından her türlü ihmal ve istismara karşı korunmak zorundadır. Sorunlar Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre, Türkiye de 2009 da dünyaya gelen bebeklerin 17 bin 388 i bir yaşına gelmeden yaşamını yitirdi. Sağlık Bakanlığı nın bu konudaki farkındalık çalışmalarının da etkisiyle yaşamını yitiren bebek sayısı 2010 da 15 bin 85 a, 2011 yılında 14 bin 511 e geriledi. Son yıllarda bebek ölüm sayılarında yakalanan gerileme trendi, geçen yıl yerini yeniden artışa bıraktı. 2012 de Türkiye de 14 bin 845 bebek, henüz bir yaşını doldurmadan hayatını kaybetti. Türkiye İstatistik Kurumu 2012 Kadın İstatistikleri verilerine göre akraba evliliği yapanların oranı yüzde 23 tür. Yani yaklaşık her dört evlilikten biri akraba evliliğidir. Akraba evliliği yapan nüfusta engelli çocuk doğma riski diğer nüfusa göre iki kat artarak % 8-9 olmaktadır. Yenidoğan taramalarında önemli bir yer tutan fenilketonuri, (Almanya da 1/9000, İngiltere de 1/ 10000, Fransa da 1/18000 ve Japonya da 1/60000, ülkemizde 1/ 4000) her bin bebekten 1-3 ünde izlenen ileri derece işitme kaybı (yenidoğan döneminde işitme kaybına neden olan etmenlerin dağılımında % 7,7 oranıyla birinci sırada akraba evliliği tespit edilmiştir) ve talasemi (Türkiye de 1.300.000 taşıyıcı, 4.000 hasta bulunmaktadır) akraba evliliklerine bağlı sık görülen hastalıklardır. 8
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ Ülkemizde 2013 yılı Haziran ayı verilerine göre 11.979 çocuğun Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı tarafından korunma altına alınmış olduğunu biliyor muydunuz? Çözüm Çocuk bakımının ve yetiştirmenin zor bir süreç olduğu ve sorumluluk gerektirdiği akıldan çıkarılmamalıdır. Ebeveynlerin ilk olarak çocuğun bakımının ne kadar önemli ve bilgi gerektiren bir konu olduğunu bilmesi gerekmektedir. Anne karnından başlamak üzere ebeveynler, çocukların gelişim dönemlerini ve bu dönemlerde ne gibi ihtiyaçları olduğu konusunda bilgi edinmelidir. Ebeveynler çocuklarının karşılaştığı sağlık problemlerinde hangi kuruluşlara nasıl başvuracağı konusunda önceden hazırlıklı olmalıdır. Aile, çocuğunun temel yaşam ihtiyaçlarını karşılayamadığı durumda, bu durumun çocuğun haklarını ihlal etmemesi için, hangi kuruluşlardan nasıl yardım talep edeceği konusunda bilgi sahibi olmalıdır. Örneğin: Ailenin bağlı olduğu Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı nerede?, Aile Hekimi kim? ve Aile Sağlığı Merkezinden nasıl yararlanabilir?, gibi önemli soruların yanıtlarının ebeveynlerce bilinmesi gerekmektedir. Akraba evliliğinin sakıncaları konusunda hem çekirdek ailenin hem de akrabaların sorumlu davranması gerekmektedir. Eğer akraba evliliği yapılmışsa çocuk sahibi olma sürecinde sürekli olarak tıbbi destek alınması çocuğun sağlıklı gelişmesi için olmazsa olmazlardandır. Sonuç Çocukların yaşama hakkı hem ulusal hem de uluslararası metinlerde yer bulmaktadır. Ülkemizdeki bebek ölüm oranları ve akraba evlilikleri incelendiğinde, çocuğun yaşama ve gelişme hakkı konusunda belirli sorunlar olduğu açıktır. Ebeveynlerin, çocuklarının sağlıklı yaşama ve gelişmesi konusunda yeterli bilgi ve eğitime sahip olmaması; toplumdaki sosyal, kültürel ve ekono- MEHMETÇİK EL KİTABI 9
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ mik alt yapı çocuğun yaşama hakkının önünde engel oluşturabilmektedir. Bu noktada ailelerin çocuklarının sağlıklı yaşama ve gelişme hakları için hem kendilerini eğitimle geliştirmelerinin hem de toplum kaynakları konusunda bilinçlenmelerinin önemi ortadadır. Dünya üzerindeki her çocuk eşit haklara sahiptir. Çocuklar arasında eşitliğin olması ve ayrım gözetilmemesi temel bir kabuldür. Bununla birlikte ülkemizde özellikle kız çocuklarının aile içerisinde erkek çocuklar kadar değer görmemesi eşitsizliğe sebep olmaktadır. Bu noktada ailelerin hem kız hem de erkek çocuklarını eşitlikçi bir tutum içerisinde büyütmelerinin ve çocuklarının da böyle bir kültürle yetişmelerinin önemi vurgulanmalıdır. 10
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ Çocuklarla ilgili tüm süreçlerde çocuğun yararının en yüksek seviyede tutulması oldukça önemlidir. Çocuk haklarını ve çocuğun değerini ön plana çıkarmak için çocuğa sağlanacak faydanın süreklilik göstermesi gereklidir. Aile her türlü tutum, davranış ya da kararında çocuğunun yararına hareket edip etmediğini gözden geçirmelidir. Çocuğun, bulunduğu her ortamda ihmal ve istismara açık olduğu, savunmasız olduğu bilinen bir gerçektir. Çocuk, kimi zaman kendi ailesinden kimi zaman da aile dışından bu olumsuzluklara maruz kalabilmektedir. Ebeveynler çocuğ devlet devreye girecektir. Devlet bu noktada çocuğun yasal olarak koruma altına alınması, evlat edindirilmesi, koruyucu aileye yerleştirilmesi veya ayni-nakdi yardımlarla desteklenmesi gibi hizmetler ve uygulamalarla çocuğu korumaktadır. MEHMETÇİK EL KİTABI 11
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 2. ÇOCUKLARIN EĞİTİMİ VE GELİŞİMİ Önem Eğitim hakkı, herkesin doğuştan sahip olduğu ve devlet tarafından herkese eşit bir biçimde sunulması gereken önemli bir haktır. Temelde bireylerin insan onuruna yaraşır bir şekilde yaşamasıyla doğrudan bağlantılı bulunan eğitim hakkı, devlete eğitim hizmetleri sağlama hususunda önemli sorumluluklar yüklemektedir. Temel hak ve hürriyetlere ilişkin sınıflandırılmada ikinci kuşak ya da sosyal ve ekonomik haklar içerisinde yer alan eğitim hakkı pek çok anayasada devletlere, bu husustaki sorumlulukları bir anayasal ödev olarak yüklenmiştir. Kimsenin eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamayacağı Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Çocuk hakları bağlamında eğitim hakkı, çocuğun temel haklarından biri olarak belirtilmektedir. Çocuğun en temel hakkı olan yaşam hakkı ile eğitim hakkı arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Yaşam hakkının yanı sıra, çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlâk gelişimi için eğitime gereksinimi vardır. İnsanın doğuştan getirdiği yetenekleri geliştiren en önemli araç eğitimdir. Eğitim olmadan insanlar üretken biçimde çalışamazlar, sağlıklarına özen gösteremezler, kendilerini ve ailelerini gereği gibi koruyamazlar ve kültürel açıdan zengin bir yaşam sürdüremezler. Okuma yazma bilmemek, insanların yaşadıkları toplumlarda, bütün halklar ve gruplar arasında anlayışı, barışı ve hoşgörüyü, iki cinsiyet grubu arasında eşitliği öngören bir ruhla yer almalarını güçleştirir. Konu toplumun bütünü açısından ele alındığında, eğitim hakkının gerçekleştirilmemesi, demokrasi ve toplumsal ilerlemeye, böylece uluslararası barışa ve güvenliğe zarar verecektir. Çocukların eğitiminin önemli bir parçası olan oyun, pek çok yetişkinin algısında olduğu gibi, sadece eğlenmek ya da boş zamanı doldurmak için yapılan, amacı olmayan faaliyetler değildir. Oyun, çocuğun toplumsallaş- 12
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ masında da önemli bir etkiye sahiptir. Doğumundan itibaren hep ailenin odağında olmaya ve sürekli kendisiyle ilgilenilmesine alışmış olan çocuk, oyun oynadıkça başka çocukların da istekleri olduğunu, hep kendi isteklerini gerçekleştiremeyeceğini anlar, toplumsallaşma sürecinde bu önemli değişimi fark eder ve buna uyum sağlar. Problem çözme, karar verme, yaratıcı düşünme, gözlem, eşgüdümleme, denge gibi pek çok fiziksel ve bilişsel becerinin gelişiminde oyun oldukça önemlidir. Sorunlar TÜİK verilerine göre Türkiye de 2012 yılında ilköğretimde okullaşma oranı %99, ortaöğretimde ise %68 olarak görünmektedir. Bu oranlar bütün çocukların eğitim hakkından eşit şekilde yararlanamadığını göstermektedir. Bir çocuğun eğitiminde hem okul hem de aile önemli yer tutmaktadır ancak çocuklar eğitim haklarından mahrum kalabildikleri gibi aile içerisinde anne ve babalarıyla kaliteli vakit geçirmeleri konusunda sorunlar yaşayabilmektedirler. Zaman yetersizliği, günlük koşuşturmacalar, iş durumları gibi sebeplerle ebeveynler günümüz toplum düzeninde çocuklarıyla vakit geçirmekte zorlanmaktadırlar. Oyun, çocukların eğitimi ve çocuklarla kaliteli vakit geçirmek açısından en önemli araçlardan biri olmasına rağmen ebeveynler tarafından gereken önemi görememektedir. Çocuklara alınan oyuncaklara da aileler tarafından yeterli önem verilmemektedir. Ebeveynler yaratıcı, eğitici, geliştirici ve çocuğun hayal dünyasını zenginleştiren oyuncaklar yerine yaygın bir şekilde çocukları kız ise bebek, erkek ise tabanca ya da araba almaktadırlar. Bu gibi sorunların yaşanmasında ebeveynlerin çocuk yetiştirmedeki tutumları oldukça etkilidir. Türkiye de aşırı otoriter baskıcı tutum ve aşırı kollayıcı koruyucu tutumun yaygın olduğunu söylemek mümkündür. Bu durum aile MEHMETÇİK EL KİTABI 13
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ içerisinde sevgi saygı ilişkisini zedeleyebildiği gibi çocuğun özgüvenini, kendilik değerini, sorun çözme becerilerini, girişimciliğini ve özeleştiri yeteneğini olumsuz yönde etkilemektedir. Çocuk yetiştirmek oldukça karmaşık ve özveri gerektiren bir süreçtir. Hem çocuk haklarının yerleşmesi hem de çocuğun sağlıklı gelişimi doğrultusunda en uygun ebeveyn tutumu demokratik çocuk yetiştirme tutumudur. Demokratik çocuk yetiştirme tutumu çocuğun gelişiminde oldukça önemlidir. Demokratik çocuk yetiştirme tutumunda çocuğun evde alınan kararlara katılımı söz konusudur ve aile içerisinde çocuk bir birey olarak değer görmektedir. Türkiye de çocuğun eğitiminde ve gelişiminde karşılaşılan en önemli problemlerden biri de erken yaşta evliliklerdir. Resmi ya da resmi olmayan yollarla 18 yaşından önce yapılan evlilikler erken evlilik ve 18 yaşından önce evlenen kız çocukları da çocuk gelin olarak adlandırılmaktadır. Erken evliliklerin temelinde sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel gerekçeler, gelenekler ve dini inanışlar, eğitimsizlik, çocuk ve çocukluk dönemi algısındaki yanlış ve eksik bilgiler ile toplumsal cinsiyet eşitsizliği gibi konular yer almaktadır. Erken evlilikler özellikle kız çocuklarının eğitiminin önünde ciddi bir engeldir. Ülkemizde kanun dışı yollarla pek çok çocuğun erken ya da zorla evlilik yaşaması ve kız çocuklarının çocuk gelin olmak zorunda bırakılması, hem onların eğitim hayatını etkilemektedir hem de ciddi bir çocuk hakları ihlalidir. 18 yaşından önce yapılan evlilikler erken evlilik ve 18 yaşından önce evlenen kız çocukları da çocuk gelin olarak adlandırılmaktadır. 2008 Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması sonuçlarına göre Türkiye deki ilk evliliklerin %30 una yakınını 12-19 yaş arası evlilikler oluşturmaktadır. 14
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ Çözüm Çocukların eğitim haklarının önündeki tüm engeller kaldırılmalıdır. Örneğin bir çocuk cinsiyetinden dolayı eğitimden uzaklaştırılmamalı veya ekonomik sebepler çocuğu okula göndermemek için bir neden olarak görülmemelidir. Çocukların eğitiminin anayasal güvence altında olduğu ve çocukları eğitimden uzaklaştırmanın bir suç olduğu unutulmamalıdır. Türkiye deki bütün Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla Şartlı Eğitim Yardımı kapsamında karşılıksız eğitim yardımları yapılmaktadır. Çocuğun hayatında eğitim kadar önemli bir diğer konu da oyundur. Oyun çocukların dünyalarını tanımalarına, diğerleriyle sosyal etkileşim kurmalarına, duygularını açıklama ve kontrol etmelerine olanak tanır. Çocuklar oyun oynarken fiziksel gelişimlerine ek olarak pek çok bilişsel ve duygusal beceriyi kullanır: Gözlem yapar, tahmin eder, karşılaştırma yapar, sorun çözer, hatalarından ders çıkarır, sırasını bekler, sorumluluk alır, dertlerini ifade eder ve başkalarına yardım eder. Tüm çocukların gönüllü olarak katıldığı ve zevk aldığı oyunları oynaması için uygun ortamlar yaratılmalıdır. Oyun oynama isteğinin ebeveynler tarafından doğru algılanması ve desteklenmesi gerekmektedir. Örneğin, yetişkinler kendi aralarında hobilerini paylaşırlar ve birlikte güzel vakit MEHMETÇİK EL KİTABI 15
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ geçirerek etkili bir iletişim kurarlar. Çocuklarla benzer iletişimi oyun yoluyla kurmak gerekir. Çocuklara yaratıcı, eğitici, geliştirici oyuncaklar alınmalıdır. Silah gibi şiddet içerikli oyuncaklar tercih edilmemelidir. Ayrıca çocuklarla geçirilen zamanın fazlalığı kadar önemli bir diğer konu da bu zamanın nasıl geçirildiğidir. Çocuklarla çok değil, kaliteli vakit geçirmenin önemi unutulmamalıdır. Birlikte olunan zamanda diğer işlerimizden koparak sadece çocuğa odaklanmalı, onu dinlemeli, soru sormasına izin vermeli, sorularını yanıtlamalı ve yeniden birlikte olmasını isteyecek bir ortam yaratmalıyız. Ebeveynler çocuğun özgüvenini, benlik değerini, sorun çözme becerilerini, girişimciliğini ve özeleştiri yeteneğini geliştirici demokratik bir çocuk yetiştirme tutumu içinde olmalıdırlar. Ebeveynler geleneksel öğelerin kız çocuklarının eğitimine engel olmasına izin vermemeli ve çocuklarını erken yaşta evlendirerek çocuklarına zarar verdiklerini unutmamalıdır. Eğitim yoluyla kız çocukların kendi ayakları üzerinde durmasının sağlandığı unutulmamalıdır. Eğitim hakkını ekonomik gerekçelerle kullanamayan çocuklar için Şartlı Eğitim Yardımı: Türkiye deki bütün Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla Şartlı Eğitim Yardımı kapsamında karşılıksız eğitim yardımları yapılmaktadır. Bu kapsamda ihtiyaç sahibi ailelere, çocuklarını düzenli olarak okula göndermeleri şartıyla her ay eğitim yardımı verilmektedir. Bu uygulama, Milli Eğitim Bakanlığı ile yapılan protokol çerçevesinde yürütülmektedir. Kız çocuklarının okullaşma oranları ile ilköğretimden ortaöğretime geçiş oranlarını artırmak amacıyla, kız çocuklarına ve ortaöğretime devam eden öğrencilere verilen yardım miktarları daha yüksek tutulmuştur. 2013 yılı verilerine göre yardım miktarları aşağıdaki gibidir; İlköğretime devam eden erkek/ay İlköğretime devam eden kız/ay Ortaöğretime devam eden erkek/ay Ortaöğretime devam eden kız/ay 30 TL 35 TL 45 TL 55 TL Kadının aile ve toplum içindeki konumunun güçlendirilmesi amacıyla ödemeler doğrudan annelere yapılmaktadır. 16
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ Çocuk Gelinler ile İlgili Kampanyalar: Gelin Göndermeyelim Kampanyası: Çocuklara Yönelik Ticari Sömürüyle Mücadele Ağı tarafından yürütülen bu kampanya, çocuk gelinler konusunda ulusal ve uluslararası duyarlılık geliştirmek amacıyla yürütülmektedir. Afişler ve internet sitesi yoluyla geniş bir kitleye yayılan kampanya, çocuk gelinler konusunda önemli duyarlılık kampanyalarından biri haline gelmiştir. Kaynak: http://ctcs-mucadele.net Küçük Yaşta Evlilik Büyük Geliyor-Çocuk Gelinler Kampanyası: Uçan Süpürge Derneği nin Sabancı Vakfı nın desteğiyle 54 ilde yürüttüğü proje, çocuk gelinler konusunda ciddi ses getiren kampanyalardan biri olmuştur. Kaynak: http://www.sabancivakfi.org/sayfa/cocuk-gelinler-3 Haklarının bilincinde olan çocukların yetişmesinde ebeveynlerin çocuk yetiştirme tutumları oldukça belirleyicidir. Hem çocuk haklarının yerleşmesi hem de çocuğun sağlıklı gelişimi doğrultusunda en uygun ebeveyn tutumu demokratik çocuk yetiştirme tutumudur. Demokratik çocuk yetiştirme tutumu ve diğer çocuk yetiştirme tutumları aşağıda belirtilmiştir. Ailelerin bu konuya gerekli önemi vermeleri çocuk açısından oldukça önemlidir. Ebeveynlerin sergilediği çocuk yetiştirme tutumları genel olarak şu şekilde sınıflandırılır: 1-Demokratik çocuk yetiştirme tutumu: Örnek: Evin duvarları boyanırken çocuğa duvarın hangi renge boyanabileceğine ilişkin görüşü sorulabilir. Çocuk duvarların siyaha boyanmasını isteyebilir. Ebeveynler aynı fikirde değilse bunun nedenini ayrıntılı olarak anlatmalıdır ( Siyah renk bizi bunaltabilir. gibi) Bu durum evde demokratik bir ilişkinin olduğunu gösterir. En doğru çocuk yetiştirme tutumu, demokratik çocuk yetiştirmedir. MEHMETÇİK EL KİTABI 17
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 2-İzin verici tutum/çocukerkil çocuk yetiştirme tutumu: Örnek: Çocuk, yemek saatinde oyun oynamak isteyebilir. Anne baba, Tamam sonra yersin. der ise kuralların olmadığı ve çocuğun her isteğinin yapıldığı bir ortam oluşur. Bu gibi örnekler çoğalırsa, çocuğun yararına ve sağlıklı gelişimine yönelik kurallar işlemez hale gelir. 3-Aşırı koruyucu-kollayıcı tutum: Örnek: Pek çok anne baba düşecekleri endişesiyle çocuğun koşmasına dahi izin vermez. Oysa çocuğun özgüveni ve bağımsızlığı desteklenirse anne babanın yanında olmayacağı günlerde dahi çocuğun kendi ayakları üzerinde durması sağlanmış olur. 4-Aşırı otoriter ve baskıcı tutum: Örnek: Demokratik tutumun tam aksine anne baba hiçbir sebep olmadan çocuğa kurallar koyup onu cezalandırmaktadır. Örneğin, çocuk oyun oynarken çok ses yapıyor diye oyuncağının elinden alınması ve hiçbir sebep sunulmadan oyun oynamasının yasaklanması, aşırı otoriter ve baskıcı bir tutumdur. Bu tutum, çocuğun sağlıklı gelişiminin önünde ciddi bir engeldir. Sonuç Çocukların fiziksel, sosyal ve ruhsal yönlerden sağlıklı gelişiminde eğitim hakkı olmazsa olmazlardandır. Eğitim hakkı, herkesin doğuştan sahip olduğu ve devlet tarafından herkese eşit bir biçimde sunulması gereken önemli bir haktır. Çocukların eğitim hakkı, aile ve devletin ortak sorumluluğudur. Eğitim hakkı hem ulusal hem uluslararası mevzuat içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Oyun, çocuğun yetişkinliğe hazırlanmasında son derece etkili bir faktördür. Oyun, çocuğun beceri gelişimi, toplumsallaşması, öğrenme süreçleri 18
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ gibi konularda büyük önem taşımaktadır. Pek çok yetişkinin algısında olduğu gibi, oyun sadece eğlenmek ya da boş zamanı doldurmak için yapılan, amacı olmayan faaliyetlerden daha fazla anlam içermektedir. Oyun, bebeklikten ergenliğe kadar çocukluk döneminin önemli ve vazgeçilmez bir parçası olan dinamik, aktif ve yapıcı bir davranıştır. Oyun çocuğun gönüllü olarak katıldığı, aktif olarak rol aldığı ve yapmaktan zevk aldığı bir iştir. Ebeveynler, çocukların oyun oynama isteğini doğal karşılamalı ve desteklemelidir. Oyun, çocukla etkili iletişim kurmak ve kaliteli vakit geçirmek açısından oldukça önemli bir fırsattır. Ebeveynlerin doğru çocuk yetiştirme tutumu içerisinde olmaları çocukların sağlıklı gelişimlerini desteklemekte olup haklarının bilincinde çocukların yetişmesinde oldukça belirleyicidir. Ebeveynler çocuğun özgüvenini, kendilik değerini, sorun çözme becerilerini, girişimciliğini ve özeleştiri yeteneğini geliştirici, demokratik bir çocuk yetiştirme tutumu içinde olmalıdırlar. Hem çocuk haklarının yerleşmesi hem de çocuğun sağlıklı gelişimi doğrultusunda en uygun ebeveyn tutumu demokratik çocuk yetiştirme tutumudur. Kanun dışı yollarla pek çok çocuğun erken ya da zorla evlilik yaşaması ve çocuk gelin olmak zorunda bırakılması ciddi bir çocuk hakları ihlalidir. Erken evlilikler ve çocuk gelin olmak zorunda bırakılmak özellikle kız çocuklarının haklarını ihlal etmektedir. Kız çocuklarının eğitimlerinin hem ebeveynleri hem de devlet tarafından desteklenmesi ve geliştirilmesi, yaşadıkları hak ihlallerinin önüne geçilmesi açısından oldukça önemlidir. MEHMETÇİK EL KİTABI 19
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ 3. KATILIM HAKKI Önem Katılım, çocuğun kendini etkileyecek kararlara dahil olması için güçlendirilmesini ve kapasitesinin artırılmasını teşvik eden bir süreçtir. Katılım ayrıca kendini ve düşüncelerini ifade etme özgürlüğünü ve temel sivil hakları içerir. Çocuğun katılım hakkı, Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme nin 12. maddesinde aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir. Madde 12 Her çocuk, kendisini ilgilendiren herhangi bir konu ya da işlem sırasında görüşlerini serbestçe ifade etme, görüşlerinin dikkate alınmasını isteme ve katılma hakkına sahiptir. Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi de çocuğun katılım hakkının özellikle aşağıdaki durumlarda teşvik edilmesi gerektiğini belirtmektedir: Genel politikaların belirlenmesinde Aile ortamında Çevrenin korunması ve sürdürülebilir kalkınmada Medyada Okul ortamında 20
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ Aile temel sosyalleşme kurumudur. Ailedeki tutumlar, sosyal öğrenme yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılır. Katılım hakkı da bu süreçte aktarılanlardan biridir. Buna karşılık ülkemizde, ailede katılım hakkının iyi bir noktada olduğu söylenemez. Çocukların aile içerisinde kararlara etki edebilme gücü çok yüksek değildir. Okul, çocuğun aileden sonra ikincil sosyalleşme kurumu olması sebebiyle katılım hakkının yerleşmesinde önemli bir konumdadır. Aileden sonra çocuğun en çok zaman geçirdiği sosyalleşme kurumu okuldur. Ailedeki ebeveynler ne kadar önemli ise, okuldaki eğitmenler de o kadar önemlidir. Okullarda çocukların konumu, genellikle edilgen olmaktadır. Öğretmenin aktif, öğrencinin edilgen olduğu ortamlarda çocuğun katılım haklarını kullanması çok fazla mümkün olamamaktadır. Sorunlar Yukarıda da belirtildiği gibi, ülkemizde çocukların aile içerisinde kararlara etki edebilme gücü çok yüksek değildir. Aileler alınacak kararlara çocukları dahil etmemektedir. Konu doğrudan çocuğu ilgilendiren bir konu dahi olsa (örneğin çocuğun odasının duvarının hangi renge boyanacağı gibi) yine de çocuğun görüşü sorulmamakta, sorulsa da dikkate alınmamaktadır. Doç. Dr. Ercüment Erbay tarafından gerçekleştirilen araştırmada çocukların belirttiği görüşler, çocukların katılım hakkı konusundaki durumumuzu çok iyi özetlemektedir: Bence yetişkinler çocukları dinlemiyorlar. Hep kendi bildiklerini okuyorlar bence. Çünkü anneyle baba bir konu hakkında konuşuyor, çocuk bir şey söyleyince hemen susturuyorlar onu, yani Seni ilgilendirmez. Sen niye konuşuyorsun? deyip odasına yolluyorlar (Ahmet, 12 yaş). Çocukların ifadeleri dinlenmiyor, önemsenmiyor bence. En ufak bir şeyde çocuk haklı çıktı diyelim, çocuktan al haberi diye soruyorlar ama hiç de önemsemiyorlar. Aman canım, o çocuk ne bilir ki deyip geçiyorlar (Fatma, 14 yaş). MEHMETÇİK EL KİTABI 21
MEHMETÇİK İÇİN YURTTAŞLIK EĞİTİMİ Çocuk işte. Bacak kadar velet laflarını hepimiz duyuyoruz. Tecrübeye çok önem veriyorlar. Akıl yaşta değil baştadır sözü sadece söyleniyor. Hiçbir uygulama yok yani. Her şeyi biz daha iyi biliriz, onların iyiliği için biz karar almalıyız diye bilinç var. Söylese de biz bildiğimizi okuyacağız diyorlar, okuyorlar da zaten (Füsun, 13 yaş). Yetişkinlerin bir özelliği vardır: Uzun zamandır yaşıyorum, o yüzden daha bilgiliyim. Daha çok şey öğrendim. derler. Biraz kendilerini üstün görüyorlar Şunu bilmiyorlar. Bazı konularda çocuklar daha bilgili oluyor, daha yaratıcı fikirlerde bulunabiliyor. Bir yetişkinin sözünü, bir çocuğun sözüne tercih ederler (Hasan,12 yaş). Çözüm Katılım hakkı bağlamında çocukların görüşlerini ifade etmeleri yeterli değildir, bunun yanında bu görüşlerin dikkate alınması da gereklidir. Katılım hakkı da ciddiye alınıp uygulanmazsa bu kültürün yerleşmesi mümkün olmaz. Bu yüzden katılım hakkı uygulamalarla desteklenmelidir. Ailedeki demokratik tutumlar ve çocuğun değerinin artması, katılım hakkının da yerleşmesi anlamına gelir. Karar süreçlerine katılımı sağlanan ve desteklenen çocuklar, hayatlarının her aşamasında bu ihtiyacı hisseder. Bu da haklarını bilen ve koruyan bireylerin yetişmesini sağlar. Ailede katılım sadece aile içerisindeki katılım süreçlerini kapsamaz. Çocuğun bulunduğu ya da bulunacağı birçok ortamda katılım hakkının nasıl kullanılacağına ilişkin ipuçları da çocuğa aktarılmalıdır. Katılım hakkının yerleşmesi, öncelikle ailede başlar. Aile temel sosyalleşme kurumudur. Ailedeki tutumlar, sosyal öğrenme yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılır. Katılım hakkı da bu süreçte aktarılanlardan birisidir. 22
ÇOCUK HAKLARI EĞİTİM MODÜLÜ Aile ve toplumda çocuğun değeri, ekonomik bir eğilimden psikolojik bir eğilime doğru yön değiştirmiştir. Çocuklar artık ekonomik olarak aileye katkı sağlayacak değerler olarak görülmemektedir. Zorunlu eğitim süresinin ve toplumda eğitime olan eğilimin artması, okumuş çocuğa sahip olmanın artık aileler için bir gurur kaynağı olması çocuğa verilen değerdeki dönüşümün çok temel bir göstergesidir. Hem çocuğun değerinin artması hem de çocuk hakları kültürünün yerleşmesinde ebeveynlerin aile içerisinde bir katılım ortamı oluşturmaları gerekmektedir. Ailedeki demokratik tutumlar ve çocuğun değerinin artması, katılım hakkının da yerleşmesi anlamına gelir. Karar alma süreçlerine katılımı sağlanan ve desteklenen çocuklar hayatlarının her aşamasında bu ihtiyacı hisseder. Bu da haklarını bilen ve koruyan bireylerin yetişmesini sağlar. Aile ve okul, çocuk katılımının yerleşmesi açısından temel kurumlar olmakla birlikte çocuğun bulunduğu her ortamda katılım hakkının uygulanabilmesi önemlidir. Örneğin belediyelerin katılımcı demokrasiyi benimseyebilecekleri çocuk meclisleri, son derece önemli bir yapılanmadır. MEHMETÇİK EL KİTABI 23