Su Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Suyu korumak ve suyun kirlenmesini önlemek bizim sorumluluğumuzdur. 7 ders saati Suyun gündelik yaşamdaki önemini fark eder. Su döngüsünü açıklar. Su kirliliğinin nasıl oluştuğunu fark eder. Su kirliliğinin önlenmesi için başvurulabilecek yöntemleri araştırır. Alışkanlıklarımızdaki basit değişikliklerin su tasarrufu sağlayabileceğini fark eder. Tahminde bulunma, akıl yürütme, karşılaştırma yapma, sorgulama, yorumlama, gözlem yapma, çıkarımda bulunma, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yansıtıcı düşünme Anlatım, deney, tartışma, beyin fırtınası Bir bardak içme suyu, küçük bir tepsi, kg kum, bir çay kaşığı kırmızı renkli gıda boyası, iki adet litrelik cam kap, huni,,5 litrelik pet şişe, bu pet şişenin yaklaşık yarısını dolduracak kadar çakıl taşı, keçe, deterjan, kahve telvesi, tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya, Yeşil Kutu CD ve DVD si
Su Giriş Dünya nın yaklaşık üçte ikisi sudur. Bu nedenle Dünyamız, Mavi Gezegen olarak da adlandırılır. Ancak bu suyun çoğu okyanus ve denizlerde bulunur, yani tuzludur. Dünyadaki suların ancak %,5 u tatlı sudur ve bu miktarın da yalnızca % kadarı içilmeye elverişlidir. Suyun yeryüzüyle atmosfer arasında sürekli hareket etmesi sonucunda oluşan döngüye su döngüsü denir. Yüzey ve yer altı suları, dünyadaki su döngüsünün önemli ögeleridir. Yüzey suları ırmaklar, göller, denizler, okyanuslar ve buzullardır. Yer altı sularıysa yağmur sularının yeryüzüne indikten sonra toprağın içinden süzülerek, su geçirmeyen bir tabakaya kadar ilerleyip orada birikmesi sonucunda oluşur. Su, tarımda sulamada, sanayide ısıtma ve soğutma sistemlerinde, evlerde yıkanmada, temizlikte ve içme suyu olarak kullanılır. Günümüzde, insan etkinlikleri sonucunda ortaya çıkan su kirliliği, önemli çevre sorunlarından biridir. Su, içindeki tehlikeli kimyasal maddelerden ve bakterilerden temizlenerek yeniden kullanılabilir. Dünyadaki su kaynakları çok sınırlıdır. Bunun nedeni, yüzey sularının ve yer altı sularının çok az bir kısmını içme suyu olarak kullanabilmemizdir. Ayrıca, su kaynaklarının dağılımı da coğrafi bakımdan eşit değildir. Çevre kirliliği, küresel ısınma, kentleşme, ormanların zarar görmesi gibi nedenler sonucunda su kaynakları giderek azalmaktadır. Bu kaynakların sürekliliğinin sağlanması, dolayısıyla tükenmemesi için suyun tasarruflu kullanılması ve korunması gerekir. Ülkemizde de çok sınırlı olan su kaynakları, bugünkü gereksinimi ancak karşılamaktadır. Su kaynaklarımızdan elde edilen kullanılabilir su miktarı, 0 milyar metre küptür. Bunun % 6 sı içme ve kullanım suyu olarak, % 7 si tarımsal sulamada ve % si sanayide kullanılmaktadır. Hızlı nüfus artışı, sanayileşme, su kirliliği ve ülkemizdeki yıllık yağış ortalamasının dünya ortalamasından düşük olması su kaynaklarımızı tehdit etmektedir. Bu nedenle, su kaynaklarının daha dikkatli kullanılması ve kirlenmemesi için gerekli önlemlerin bir an önce alınması gerekiyor. Etkinlikler Su döngüsü Bir bardak su alın ve bir öğrenciye tattırıp suyun Kaç yaşında? olduğunu tahmin etmesini isteyin. Sınıfa, suyun yaklaşık 4,5 milyar yıl yaşında (gezegenimizle aynı yaşta) olduğunu ve sürekli olarak yeryüzüyle atmosfer arasında dolaştığını açıklayarak su döngüsünü anlatın. Güneş ve rüzgâr; suyun, topraktan, bitkilerin yapraklarından, hayvanların bedenlerinden, ırmak, göl ve okyanus yüzeylerinden buharlaşmasına neden olur. Buharlaşma sırasında su, sıvı hâlden gaz hâline geçer. Suyun gaz hâline su buharı denir. Su buharı, hava akımları nedeniyle yukarı doğru yükselir. Ancak yükseklere çıktıkça hava soğuduğu için, su buharı çok küçük damlacıklar hâlinde yoğunlaşır. Bu damlacıklar, bulutları oluşturur. Su damlacıklarının ağırlıkları, içinde bulundukları hava tarafından taşınabildikleri ölçüde artar. Sonra, öyle bir an gelir ki damlacıklar büyür, hava artık bu damlacıkları taşıyamaz. İşte o zaman bunlar, yağmur, sulu kar ya da kar olarak yere düşer. Yağışlar, akarsuları, gölleri, denizleri, okyanusları ve yer altı sularını besler. Ardından, buharlaşmayla su döngüsü yeniden başlar. Öğrencilere CD nin Su bölümünde bulunan Su döngüsü başlıklı bilgileri aktarın ve buradaki görüntüleri izletin. 4
Su her yerde Deniz Suyu ve Tatlı Su bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın ve sayfadaki soruları yanıtlamalarını isteyin. Yanıtlar. % 97,5. %,5. Okyanuslar, denizler ve bazı göller 4. Yer altı suları, buzullar, akarsular ve bazı göller 5. Nil ırmağı, 6695 km 6. Kızılırmak, 55 km 7. Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu 8. Karadeniz, Akdeniz, Ege ve Marmara Denizi 9. Suyun içine pişmemiş bir yumurta bırakılır. Yumurta yüzüyorsa su tuzludur; batıyorsa tatlıdır. Tuzlu suyun yoğunluğu tatlı suyunkinden daha fazladır. Bu nedenle yumurta tuzlu suda yüzer. Denizde havuzdakine göre daha kolay yüzmemizin nedeni de tuzlu suyun yoğunluğunun daha fazla olmasıdır. Bir sıvının yoğunluğu arttıkça, içine konan maddelerin yüzmesi de kolaylaşır. 0. Tuzlu suyu güneşte bekletirsek su buharlaşır ve geriye tuz kristalleri kalır.. Tatlı su, sulama amacıyla tarımda, soğutma ve ısıtma amacıyla sanayide ve içme, temizlik, yıkama vb. amaçlarla ev yaşamında kullanılır.. Deniz suyu madencilikte, sanayide ve termoelektrik santrallerinde kullanılır. Su Susuz yaşayamayız Öğrencilere Giriş bölümündeki bilgileri aktarın ve dünyanın küresel bir su kriziyle karşı karşıya olduğunu anlatın. Ardından aşağıdaki bilgileri verin: Dünya üzerindeki milyardan fazla insan, temiz içme suyuna erişemiyor. Dünya üzerindeki,4 milyardan fazla insan, kanalizasyon ve evsel atık suları arıtma tesislerinin bulunmadığı, sağlıksız ortamlarda yaşıyor. 05 yılında dünya nüfusunun üçte ikisinin su kıtlığı çekeceği tahmin ediliyor. Bu tarihte su sıkıntısı çekmeye başlayacak ülkeler arasında Türkiye de yer alıyor. Türkiye de kişi başına düşen yıllık su miktarı, 600 metre küp; bu miktarın 00 yılında 000 metre küpe düşeceği tahmin ediliyor. Öğrencilere, Öğrencilerin, 4 Öğrencilere, DVD deki Tatlı Su adlı filmi izlettirin. Ardından onlara şu soruları sorarak verdikleri yanıtlar üzerinde konuşun: Yetişkin bir erkek bir günde kaç litre su tüketir? (Yaklaşık 80 litre) Bir günde kaç kişi kirlenmiş içme suyu nedeniyle yaşamını kaybediyor? (Çoğu çocuk, yaklaşık 5.000 kişi) filmin sonunda sorulan soruların yanıtları üzerinde düşünmelerini sağlayın. Su kaynaklarının uygun bir şekilde işletilmesi neden önemli? Suların kirlenmesi, hangi sorunlara yol açar? Su kaynaklarını nasıl koruyabiliriz? Su kaynaklarının korunması için biz neler yapabiliriz? (Öğrencilere, Su Tasarrufu Nasıl Yapılır? başlıklı metindeki bilgileri aktarın.) CD nin Su bölümünde bulunan Avrupa nın su kaynakları başlığı altındaki etkileşimli haritayı gösterin. 5
Su Evde su tasarrufu yapalım Herkesin, günlük alışkanlıklarında bazı küçük değişiklikler yaparak su tasarrufu yapabileceğini sınıfa açıklayın. Diş fırçalarken Öğrencilere dişlerini hangi sıklıkta fırçaladıklarını sorun. Sonra bir öğrenciden, dişlerini nasıl fırçaladığını canlandırarak anlatmasını isteyin. Bu öğrencinin, canlandırma sırasında dişini fırçalarken yaptıklarını adım adım göstermesini sağlayın. Daha sonra, canlandırma sırasında suyu tasarruflu kullanıp kullanmadığını sınıfla birlikte sorgulayın. Öğrencileri, diş fırçalarken suyu daha tasarruflu kullanmanın yolları üzerinde düşünmeye yönlendirin. Bu konudaki önerilerden bazıları, musluğun yalnızca diş fırçasını yıkarken ve ağız çalkalarken açılması ya da ağız çalkalamak için bir bardak su kullanılması olabilir. Onlara, bu yollarla ne kadar su tasarrufu yapılabileceğini sorun. Tıraş olurken Sınıftaki bir erkek öğrenciden nasıl tıraş olunduğunu canlandırmasını isteyin. Öğrenci, canlandırma yaparken suyu açık bırakıyormuş gibi yapıyorsa diğer öğrencilere, su tasarrufu sağlamaya yönelik önerilerinin olup olmadığını sorun. Öğrencilerden, tıraş olurken su tasarrufu yapmanın başka yollarını düşünmelerini isteyin ve bu konuda önerilerde bulunmalarını sağlayın. Önerilerden bazıları fırçayı ıslatmak ve tıraş bıçağını yıkamak için bir kap su kullanmak olabilir. Öğrencilere, yakınları arasında suyu tasarruflu kullanarak tıraş olan biri olup olmadığını sorun. Damlatan musluklar Öğrencilerden, damlatan bir musluktan, bir saatte ne kadar suyun boşa akacağını tahmin etmelerini isteyin. Ardından, onlara bir musluğun damlatmasını nasıl engelleyebileceklerini sorun. Öğrencilerle yanıtları üzerinde konuşun ve damlatan muslukları onarmanın önemini vurgulayın. Biraz da hesap yapalım Sınıfa, yukarıda ele aldığınız üç örneğin, ilk bakışta su tasarrufu için çok etkili birer yöntem gibi görünmeyebileceğini anlatın. Ancak, aynı anda herkes tarafından yapılırsa bu küçük değişikliklerin etkisinin de büyük olacağını belirtin. Öğrencilere, Evde Su Tasarrufu başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve bu sayfadaki problemleri çözmelerini isteyin. Bu etkinliği bir yarışmaya dönüştürerek eğlenceli hâle getirebilirsiniz. Yanıtlar Diş fırçalarken ne kadar su harcanır? A. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: 6 litre su tüketir. Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: x 6 = litre su tüketir. Bir günde, 0.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 0.000 x = 60.000 litre su tüketir. Bir yılda, 0.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 65 x 60.000 =.400.000 litre su tüketir. B. Bir günde, bir kişi, bir kez diş fırçalamada: litre su tüketir. Bir günde, bir kişi, iki kez diş fırçalamada: x = litre su tüketir. Bir günde, 0.000 kişi, iki kez diş fırçalamada: 0.000 x = 60.000 litre su tüketir. Bir yılda, 0.000 kişi, günde iki kez diş fırçalamada: 65 x 60.000 =.900.000 litre su tüketir. C. Su tasarrufu =.400.000 -.900.000 = 09.500.000 litre 6
Tıraş olurken ne kadar su tüketilir? A. Erkek sayısı: 40.000 : = 0.000 Tıraş olan erkek sayısı: 0.000 : = 0.000 Bir günde, bir kişi, bir tıraşta: 6 x = litre su tüketir. Bir günde, 0.000 kişi, bir tıraşta: 0.000 x = 0.000 litre su tüketir. Bir yılda, 0.000 kişi, bir tıraşta: 65 x 0.000 = 4.800.000 litre su tüketir. B. Bir günde, bir kişi, bir tıraşta litre su tüketir. Bir günde, 0.000 kişi, bir tıraşta: 0.000 x = 0.000 litre su tüketir. Bir yılda, 0.000 kişi, bir tıraşta: 65 x 0.000 =.650.000 litre su tüketir. C. Su tasarrufu: 4.800.000 -.650.000 = 40.50.000 litre Su Hesaplamalardan Öğrencilere, 4 Öğrencilere 5 Öğrencileri, Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasına neden olur? A. Bir musluktan, saatte, litre su boşa akar. Bir musluktan, günde, x 4 = 4 litre su boşa akar. Bir musluktan, ayda, 4 x 0 = 70 litre su boşa akar. B. Bir musluktan ayda, 70 x = 60 litre su boşa akar. Yedi musluktan ayda, 60 x 7 = 5.0 litre su boşa akar. sonra yorum ya da gözlemlerini birbirleriyle paylaşmaları için öğrencilere zaman verin. Mavi Tombul un Yolculuğu bilgi sayfasını dağıtın. Ardından, evde suyun daha tasarruflu kullanılabilmesini sağlayacak farklı yollar konusunda bir beyin fırtınası yaptırın. Evde Suyu Tasarruflu Kullanalım başlıklı önerileri öğrencilerle paylaşın ve hep birlikte bunların üzerinde düşünün. Tüm önerileri tahtaya yazıp hangilerinin daha gerçekçi olduğunu ve evde su tasarrufu için kullanılabileceğini kararlaştırın. DVD deki Su Tasarrufu Nasıl Yapılır? adlı çizgi filmi izlettirin. Bu çizgi filmde, suyu tasarruflu kullanmanın hangi yolunun gösterildiğini sorun. su tasarrufu yapmak üzere aileleriyle birlikte bir plan hazırlamaya ve bu planı sınıfta arkadaşlarıyla paylaşmaya yönlendirin. Suları kirlenmekten koruyalım Dersten bir hafta önce, öğrencilerden, evlerinde kullanılan çeşitli temizlik ürünlerine ait boş kutu ya da şişeleri (etiketlerini çıkarmadan) biriktirmelerini isteyin. Derste, öğrencilerin sınıfa getirdikleri temizlik ürünlerinin kutularını, şişelerini ve bunların etiketlerini incelemelerini sağlayın. Onlara bu kutuların ve şişelerin içindeki ürünlerin kullanıldıktan sonra nereye gittiğini sorun. Öğrencilere, elma kabuğu, maydanoz sapları, marul yaprakları gibi organik atıkların doğa için büyük bir tehdit oluşturmadığını açıklayın. Çeşitli mikroorganizmalar, bu organik atıkları ayrıştırabilir. Aslında temel sorun, evdeki temizlik işlerinde kullanılan kimyasal maddelerden kaynaklanır. Bu tip kimyasal maddeler doğada birikir, organik atıkları ayrıştıran mikroorganizmalara ve diğer canlılara zarar verir. Temizlik bittikten sonra içinde bulunduğu suyla birlikte tuvalete ya da lavaboya dökülen bu kimyasal maddeler, atık su şebekesine (foseptik çukuru ya da kanalizasyon sistemi) geçer. Çoğu yerde buradan da denizlere, göllere ya da yer altı sularına karışır. Doğaya hiç zarar vermeyen bir deterjan üretmenin zor olduğunu belirtin. Temizlikte kullanılan kimyasal maddelerin her biri, kirliliğe farklı düzeylerde katkıda bulunur. Yapabileceğimiz en iyi şey, bu ürünleri doğru şekilde kullanmak ve satın alırken etiketlerinde güvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olanları seçmektir. Bir başka seçenek de, günümüzde unutulmuş bazı çevre dostu temizlik uygulamalarına daha sık başvurmaktır (Bkz. Suyu Kirlenmekten Koruyalım başlıklı metin). Öğrencilere, getirdikleri ürünlerin üzerinde güvenilir ve çevre dostu olduklarına ilişkin bilgiler olup olmadığını sorun. 7
Su 4 Çeşitli petrol ürünlerinin (otomobil yağları, yakıtları) çevre açısından çok tehlikeli olduğunu sınıfa anlatın. Bu ürünlerin kanalizasyona atılmaları hiç doğru değildir. Bu ürünler, yalnızca toplama, taşıma ve arıtma işlemlerinin sıkı kurallara bağlı olduğu özel yerlerde (araç servis merkezleri ve yağlama istasyonları gibi) elden çıkarılmalıdır. Suyu kim kirletiyor? Hangi insan etkinliklerinin, su havzalarını nasıl kirlettiğine ilişkin bir beyin fırtınası yaptırın. İlk akla gelecek etkinlikler şunlar olabilir: Tarım, sanayi, inşaat, atıklar ve tehlikeli madde sızıntıları, kazalar, evsel atıkların denetimsiz olarak atılması vb. Tüm yanıtları tahtaya yazın. Öğrencilerden, tahtaya yazılanlardan hangilerinin su havzalarının kirlenmesine neden olabileceğini bulmalarını isteyin. İnsanoğlunun çok eski zamanlardan bu yana atıklarını toprağın altında depoladığını anlatın. Bu çöp alanlarının, yer altındaki ve yeryüzündeki suları etkileyen kirlilik kaynaklarına dönüşebileceğini belirtin. Bu etkiyi örneklemek için öğrencilerle birlikte aşağıdaki deneyi yapın: Plastik bir tepsiye - cm kalınlığında kuru kum koyun. Tepsinin kenarına yakın bir bölümünde kuma küçük bir delik açın ve içine bir çay kaşığı gıda boyası doldurun. Öğrencilere, basit bir yer altı atık depolama alanı yaptığınızı anlatın. Böyle bir atık depolama alanının, kirlilik kaynağı oluşturduğunu belirtin. Tepsinin, atıkların bulunduğu tarafını daha yukarıda tutun ve yağmur etkisi oluşturmak için kumun üzerine su püskürtün. Suyun, toprak altında her zaman dikey bir yol izlemediğini açıklayın. Çevre 4 Öğrencilerden, 5 Öğrencilere, Öğrencilerden, kumun rengindeki değişimi gözlemlemelerini isteyin. Onlara, bu gözlemlerden nasıl bir sonuç çıkarılabileceğini sorun. kirliliğinin de bu deneydeki gibi oluştuğunu belirtin. Kirliliğe yol açan maddeler, toprakta yol alan suyla yer altı sularına, kuyulara, ırmaklara, göllere ve içme suyu elde ettiğimiz diğer kaynaklara taşınır. bu etkinlik sırasında öğrendiklerini aileleriyle paylaşmalarını isteyin. Ayrıca evlerinde bulunan eskimiş ya da kullanılmayan kimyasal maddeleri nasıl elden çıkarabileceklerini düşünmelerini sağlayın. CD nin Su bölümünde bulunan Su kirliliği kaynakları başlıklı bilgileri aktarın. Evsel atık sular nasıl oluşur? Öğrencilere, evsel atık suların nasıl oluştuğunu gözlemlemek amacıyla bir deney yapacağınızı anlatın. litrelik bir cam kaba, litre musluk suyu koyun. Bu suya farklı temizlik maddeleri, deterjanlar, kahve telvesi, tuvalet kâğıdı parçaları, suluboya vb. maddelerden az miktarlarda ekleyerek bir karışım hazırlayın. Evsel atık suların içinde de bu tür maddeler bulunduğunu anlatın. Çizimdekine benzer bir filtre hazırlamak üzere ilk olarak,5 litrelik bir pet şişenin dibini kesip çıkarın. Kalan kısmını, yani şişenin ağız kısmını ters çevirip bir huniye dönüştürün. Huninin içine sırasıyla tabakalar halinde çakıl taşları, keçe parçaları ve son olarak da bir miktar kum koyarak bir filtre yapın. Huniyi, litrelik ikinci bir kabın ağzına çizimdeki gibi yerleştirin. Birinci litrelik kabın içinde bulunan evsel atık suyu, hazırladığınız filtre kabına yavaşça dökün. Bu yolla suyun mekanik olarak arıtıldığını söyleyin. Son olarak, arıttığınız suyun rengini musluk suyununkiyle karşılaştırın. 8
4 Suyun 5 Öğrencilere, mekanik olarak arıtılmasını gözlemledikten sonra, öğrencilere bu suyun ne ölçüde temizlenmiş olabileceğini sorun. CD nin Su bölümünde bulunan Evlerde kullanılan su başlıklı bilgileri aktarın. Evsel atık sular nasıl işlenir? Boru hatlarıyla evlerimize gelen içme suyunun, çok aşamalı su arıtma tesislerinde işlendiğini anlatın. Bu arıtma süreci, suların kumdan geçilerek süzülmesini ve ardından dezenfekte edilmesini (örneğin klorlanmasını) içerir. Bu aşamalardan sonra su, tüketicilere gönderilmeye hazır olur. Atık Suların İşlenme Aşamaları bilgi sayfasını öğrencilere dağıtın. Kasabalarda ve kırsal kesimlerde, evsel atık suların foseptik çukurlarında toplandığını açıklayın. Yer altı sularının kirlenmesini önlemek için, bu çukurların, düzenli olarak uzman kuruluşlar tarafından boşaltılıp temizlenmesi gerektiğini anlatın. Öğrencilere, CD nin Su bölümünde bulunan Atık su arıtma merkezi başlıklı bilgileri aktarın. Su Aşağıdaki Dünyanın tüm ülkelerinde, atık suların işlenmesiyle ilgili çeşitli girişimler olduğunu vurgulayın. Örneğin, Avrupa Birliği ne üye olan ülkelerde, nüfusu 0.000 i aşan tüm yerleşim yerlerinde çağdaş atık su arıtma tesislerinin kurulmasının bir zorunluluk olduğunu söyleyin. konuları sınıfta ele alın: Yaşadığınız yere içme suyu nereden geliyor? Nasıl arıtılıyor? Yaşadığınız yerde kanalizasyon sistemi ve atık su arıtma tesisleri var mı? Yaşadığınız yerde bir atık su arıtma tesisi yoksa bunun kurulması yönünde planlar var mı? Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD nin Su bölümünden yararlanabilirsiniz. 9
Su Tamamlayıcı Çalışmalar Yaşadığınız yerde içme suyu ve atık su arıtma tesisleri varsa buralara geziler düzenleyin. İçme suyunun arıtılması, evlere ulaştırılması ve su kirliliğinin önlenmesinden sorumlu belediye görevlileriyle bir görüşme planlayın. Görevlilerden, belediyenin, içme suyunun niteliğini artırma ve kirliliği önleme yöntemlerini geliştirme planlarıyla ilgili bilgi alın. Yaşadığınız bölgedeki kirlilik kaynaklarının neler olduğunu araştırın ve yerel yöneticilerin bunlara karşı hangi önlemleri aldıklarını öğrenin. Okulunuzda, öğrencilerin görebilecekleri bir yere bilgi aktarımı amacıyla bir yeşil duvar hazırlayın. Su kaynaklarını korumanın ve tasarruflu kullanmanın gerekliliğini vurgulamak üzere okulunuzda su günü ya da su haftası düzenleyin. Nasıl Su Tasarrufu Yapılır? Bilim insanlarına göre, modern teknolojiler kullanıldığında su tüketimi evlerde /, tarımda % 50 ve sanayide % 90 oranında azalır. Su tasarrufu için yapılması gerekenler: Taşıma sırasında su kaybını en aza indirmek için borular tamir edilmelidir. Tarımsal sulamada buharlaşmadan kaynaklanan kayıpları en aza indirip suyun daha verimli kullanılmasını sağlamak için damla sulama (suyun toprak yüzeyine damlalar halinde verilmesi) yöntemine geçilmelidir. Uygun olan her yere atık su arıtma tesisleri kurulmalıdır. Sanayide kullanılan su, geri kazanım yöntemleriyle tekrar tekrar kullanılmalıdır. Çevre temizlik vergisi örneğinde olduğu gibi, suyun taşınması, işletilmesi ve arıtılmasıyla ilgili giderleri karşılayacak uygun vergilendirmeler yapılmalıdır. Evde Suyu Tasarruflu Kullanalım Bulaşık yıkamadan önce tabaklardaki yemek artıklarını iyice temizleyin. Bulaşıklarınızı, musluktan akan suyun altında değil, lavaboya doldurduğunuz ya da bulaşık leğenindeki suyun içinde yıkayın. Bu sayede yarı yarıya su tasarrufu sağlanır. Meyve ve sebzeleri, lavaboya doldurduğunuz ya da bir leğenin içindeki suda yıkayın. Sıcak nesneleri musluktan akan suyun altında soğutmayın. Bu, savurganlık olur. Çamaşır makinenizi yalnızca tam dolduğunda çalıştırın. Çok kirli çamaşırları makinede yıkamadan önce ayrı bir kapta deterjanlı suya bastırın. Otomobil yıkarken başta yalnızca sabun ve bir kova su kullanın. Yalnızca son durulamayı hortumdan akan suyla yapın. Bahçede birikmiş yaprakları hortumla su püskürterek temizlemek yerine, bir tırmıkla toplayın. Bahçe sulamasında içme suyu kullanmayın. Kuyu suyu ya da biriktirilmiş yağmur suyu kullanın. Kuvvetli rüzgârda ya da Güneş altında sulama yapmayın. Böyle durumlarda su çok çabuk buharlaşır. 0
Suyu Kirlenmekten Koruyalım Su Bulaşık deterjanı yerine sabun, su ve bir miktar sirkeden oluşan bir çözelti kullanılabilir. Cam temizleyiciler yerine ılık su ve sirke karışımı daha güvenli olur. (4 litre ılık suya yarım bardak sirke katılması önerilir.) Tıkanmış lavaboları açmak için kimyasal maddeler yerine sirke ve karbonat karışımı kullanılabilir. Bu yöntemde, çeyrek bardak sirkeyle çeyrek bardak karbonat karıştırıldıktan sonra lavaboya boşaltılıp ardından sıcak su dökülür. Bir başka yöntem de boruyu açmak için pompa ya da tel kullanmaktır. Ağartıcılar yerine yarım bardak sirke ya da karbonat kullanılabilir. Ocak temizleme jelleri ya da tozları yerine karbonat kullanın. Ocağı düzenli aralıklarla bu maddeyle silin.
Su Öğrenci bilgi sayfası Deniz Suyu ve Tatlı Su Aşağıdaki soruları yanıtlayın 4 5 6 7 8 Dünya daki suların % kaçını deniz suyu oluşturur? Dünya daki suların % kaçını tatlı su oluşturur? Dünya daki tuzlu su kaynakları nelerdir? Dünya daki tatlı su kaynakları nelerdir? Dünya daki en uzun ırmak hangisidir? Türkiye deki en uzun ırmak hangisidir? Dünya daki okyanuslar hangileridir? Türkiye nin çevresinde hangi denizler yer alır? 9 Bir bardaktaki suyun tuzlu mu, tatlı mı olduğu tadına bakmadan nasıl anlaşılır? 0 Tuzlu sudan tuz nasıl elde edilir? Tatlı su hangi işler için kullanılır? Deniz suyu hangi işler için kullanılır?
Su Evde Su Tasarrufu Diş fırçalarken ne kadar su tüketilir? Diyelim ki yaşadığınız kentte 0.000 kişi bulunuyor. Bu insanlar, dişlerini ortalama dakikada fırçalıyorlar. Dişlerini fırçalama süresince musluğu açık bırakırsa bir kişi dakikada litre su tüketiyor. Oysa bu sırada musluk yalnızca ağız çalkalamak ve diş fırçasını temizlemek için açılıp kapanırsa, üç dakikalık tek bir diş fırçalamada toplam litre su kullanılır. Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın. A. Bu kentte yaşayanların her biri günde iki kez dişlerini fırçalıyor. Peki, herkes diş fırçalarken musluğu sürekli açık bırakırsa kentte bu iş için yılda ne kadar su tüketilir? B. Herkes musluğu yalnızca ağzını çalkalamak ve diş fırçasını temizlemek için açarsa yılda ne kadar su tüketilir? C. Herkes musluğu yalnızca ağzını çalkalamak ve diş fırçasını temizlemek için açarsa (A ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır? Tıraş olurken ne kadar su tüketilir? Diyelim ki, yaşadığınız kentin nüfusu 40.000 kişidir. Bu sayının yarısı erkeklerden oluşuyor. Erkeklerin yarısının da her sabah tıraş olduğunu varsayın. Bir tıraş, ortalama 6 dakika sürüyor. Tıraş olurken musluk sürekli açık bırakılırsa bu sırada musluktan dakikada litre su akıyor. Oysa, musluk yalnızca tıraş bıçağı ve yüz yıkamak için açılırsa tek bir tıraş sırasında toplam litre su tüketiliyor. Öğrenci bilgi sayfası Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın. A. Tıraş olan herkes, sabahları tıraş süresince musluğu açık bırakırsa tıraş olmak için yılda ne kadar su tüketilir? B. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğu açarsa yılda ne kadar su tüketilir? C. Herkes, tıraş olurken yalnızca yüzünü ve tıraş bıçağını yıkamak için musluğu açarsa (A ya göre) yılda ne kadar su tasarrufu yapılır? Damlatan musluklar ne kadar suyun boşa akmasına neden olur? Okulunuzda, saniyede bir damla damlatan bir musluk olduğunu düşünün. Bu musluk, saatte litre suyun boşa akmasına neden oluyor. Bu bilgilere dayanarak aşağıdaki soruları yanıtlayın. A. Bu musluk, bir ay süresince tamir edilmezse ne kadar su boşa akmış olur? B. Aynı miktarda damlatan musluklardan bir okulda 7 tane varsa bunlar da ay boyunca tamir edilmezse, ne kadar su boşa akmış olur?
Su Öğrenci bilgi sayfası Mavi Tombul un Yolculuğu Küçük su damlacığı Mavi Tombul, ormandaki bitkilerin günden güne kurumaya başladığını, kelebeklerin, böceklerin, kuşların ve insanların pek ortalıkta görünmediğini fark etti. Bunun nedenini merak etti ve bir yolculuğa çıktı. Yolculuğun sonunda kendini bir evin lavabosundaki muslukta buldu. Evin kızı Esra, o sırada banyoda dişlerini fırçalıyordu. Mavi Tombul, ona Merhaba! diyerek kendini tanıttı. Ardından, Esra ya insanlar suyu dikkatsiz kullanırlarsa su kaynaklarının tükeneceğini anlattı. Bu, Esra yı düşündürdü. Orada duran bir bardağa su doldurdu ve musluğu kapattı. Dişini fırçalarken ve ağzını temizlerken bu bardağın içindeki suyu kullandı. Mavi Tombul: Özen gösterdiğin için teşekkür ederim dedi. Esra, gülümseyerek başını salladı. Bu sırada Esra nın kız kardeşi Başak bulaşık yıkıyor, anneannesi de öğle yemeği hazırlıyordu. Mavi Tombul, onlarla da tanıştı. Her ikisi de ondan çok hoşlandılar. Mavi Tombul, Başak a bulaşıkları bir leğende yıkamayı önerdi. Bulaşık makinesini ancak tam olarak dolduktan sonra çalıştırmak gerektiğini anlattı. Başak, hemen onun söylediklerini yaptı ve artık bulaşıkları bu şekilde yıkayacağını söyledi. Mavi Tombul, anneannenin yanına gitti. Onun, sebzeleri yıkadığı suyla saksıdaki çiçeği suladığını görünce Yaşa nine! dedi. Bahçeye çıkan çocuklar ve Mavi Tombul, biraz önce hortumla arabasını yıkamış İsmail dedeyi gördüler. Mavi Tombul, Ah, ne yapıyorsun? diye seslendi. İsmail dede, birden hatasını anladı: Gereksiz yere su harcıyorum değil mi? Aslında arabamı bir kova suyla yıkamalıydım. dedi. Yağmur başlayınca Esra ve Başak eve girdiler. Babalarının tuvaletteki sifona bir şeyler yaptığını görünce ona ne yaptığını sordular. Sinan baba, Tuvalet çok kirli olmasa bile her kullanıştan sonra sifonu çekiyoruz. Çok fazla su gereksiz yere akıp gidiyor. Bunu önlemek için bu sifonun deposuna litrelik pet şişeyi suyla doldurup koyacağım. Böylece deponun hacmini azaltacağım ve her seferinde 7 yerine 5 litre su harcanacak. dedi. Anlaşılan ev halkı Mavi Tombul dan etkilenmişti. Mavi Tombul da tüm bunlardan etkilenmişti. Ancak, gitme zamanı gelmişti. Ev halkına veda edip o sırada yağan yağmura karışarak ortadan kayboldu. Yağmur bittiğinde Esra ve Başak dışarıya çıktılar. Çevrelerine bakıp içilebilir temiz suyun ne kadar az ve değerli olduğunu, su tasarrufu yapılması gerektiğini, böylece su kaynaklarının korunacağını düşündüler. Bunu onlara öğreten Mavi Tombul u unutmamak için kendi kendilerine söz verdiler. Yrd. Doç. Dr. Sinan Erten, Hacettepe Üniversitesi, İlköğretim Bölümü 4
Su Atık Suların İşlenme Aşamaları İkinci aşama, aerobik (oksijen kullanan) bakterilerin kullanıldığı biyolojik bir süreçtir. Biyolojik olarak ayrıştırılabilen organik atıkların % 90 ı bu aşamada ortadan kaldırılır. Atık sular, içinde bakteriler bakımından zengin bir çamur bulunan, geniş bir tanka pompalanır. Burada, mikroorganizmaların ayrıştırma işlemini kolaylaştırmak için saatlerce oksijen verilerek karıştırılır. Ardından, bu karışım bir çöktürme tankına gider. Sudaki katı parçacıklar ve mikroorganizmalar burada çamur hâlinde dibe çöker. Buna atık çamuru denir. Birinci ve ikinci aşamaların sonunda ortaya çıkan çamur, anaerobik (oksijen kullanmayan) bakteriler tarafından parçalanmaya bırakılır. Bu çamur, daha sonra çukur bölgeleri doldurmada kullanılabilir ya da yakıt olarak değerlendirilebilir. Ancak, ikinci aşamadan sonra bile atık sularda hâlâ çeşitli katı parçacıklar, fosfatlar, bazı nitratlar ve zehirli metal bileşikleri gibi kirlilik yapıcı maddeler bulunabilir. Öğrenci bilgi sayfası Birinci aşama, suyun içindeki taşlar, sopalar, paçavralar gibi kaba kalıntıları süzmek için ızgaraların kullanıldığı mekanik bir süreçtir. Üçüncü aşama, bu kirletici maddeleri yok eden bir dizi özel biyolojik, kimyasal ve fiziksel işlemden oluşan bir süreçtir. Üçüncü aşama, ileri arıtma aşaması olarak da bilinir. İleri arıtma aşaması, inşaat ve işletme harcamalarının fazla olması nedeniyle nadiren kullanılır. Bununla birlikte birçok ülkede ileri arıtma aşamasına verilen önem artmaktadır. 5
Su Kirliliği Sağlık ve Çevre Ana Tema Önerilen Süre Kazanımlar Öğrenciye Kazandırılacak Beceriler Yöntem ve Teknikler Araç ve Gereçler Su, insan etkinlikleri sonucunda, kullanılamayacak hâle gelecek kadar çok kirlenebilir. - ders saati Suyun kirlenme nedenlerini araştırır. Suyu kirleten maddeleri sıralar. Su kirliliğinin nelere yol açtığını fark eder. Su kirliliğini önlemeye yönelik önerilerde bulunur. Gözlem yapma, karşılaştırma, ayırt etme, çıkarımda bulunma, eleştirel düşünme, tahminde bulunma, veri toplama, bulguları kaydetme, tablolaştırma, yaratıcı düşünme, sınıflama, sıralama Anlatım, deney Bir kuş tüyü, sıvı yağ, su, bardak, soğan, farklı su örnekleri, tuz karton, boya kalemleri, Yeşil Kutu CD ve DVD si Giriş Dünyadaki tatlı su kaynakları kirlilik tehdidiyle karşı karşıyadır. Su kirliliği, kimyasal gübre ya da böcek ilaçlarının sulara karışması, sanayi atıklarının ve kanalizasyon sularının doğaya bırakılması gibi çeşitli insan etkinlikleri sonucunda oluşur. Asit yağmurları ve çöp alanlarındaki çöplerden sızan maddeler de su kirliliğine yol açar. Su kirliliği, temel olarak şu üç soruna neden olur: Kirlilik nedeniyle sudaki oksijen miktarı, dolayısıyla suda yaşayan canlılar azalır. Kirlenen sular, insanlarda sağlık sorunlarına yol açar. Örneğin, böcek öldürücü tarım ilaçlarında bulunan organofosfatlar ya da benzen gibi petrol türevi kimyasal maddeler kansere; kurşun benzeri ağır metallerse sinir sisteminde bozukluklara neden olur. Rengi kötüleşen, kokan ya da zehirli bileşikler içeren suyun niteliği zayıflar. Su kirliliği, tüm canlıları etkileyen bir çevre sorunudur. Kirlenmiş bir su ne içilebilir, ne tarımda ne de sanayide kullanılabilir. Kimse kirli suda yüzmek istemez. Öte yandan kirli suyun temizlenerek yeniden eski hâline döndürülmesi çok pahalı ve zor bir süreçtir. Etkinlikler Suyu ne kirletiyor? Dersten önce sıvı yağ ve deterjan benzeri kimyasal maddeler kullanarak bir bardağın içinde kirli su örneği hazırlayın. İkinci bir bardağa da temiz su koyun. Derste öğrencilere bardaklardaki suları göstererek aralarındaki farkın ne olduğunu sorun; temiz suyla kirli suyu birbirinden ayırt etmelerini sağlayın. Ardından aşağıdaki konuları ele alın: Suyun kirli olduğunu nasıl anlıyoruz? (Rengine, kokusuna, tadına bakarak.) Hangi maddeler suyu kirletmiş olabilir? (Suyu kirletmek için içine koyduğunuz maddelerin adlarını söyleyin.) Kirli su ne gibi sorunlara yol açar? (Sağlık sorunlarına, sudaki oksijenin azalmasına vb.) Su Kirliliği
Sağlık ve Çevre Öğrencilere Öğrencilere Giriş bölümündeki bilgileri aktarın. Ardından bilim insanlarının suyun bazı özelliklerini inceleyerek kirlilik nedenlerini ortaya çıkarabildiklerini söyleyin. Onlara Suyun Özellikleri başlıklı bilgileri aktarın. Öğrencileri yakınınızdaki bir su kaynağının özelliklerini araştırmaya yönlendirin. Araştırma sonuçlarının sınıfta paylaşılmasını sağlayın. DVD deki Su ve Sağlık adlı filmi izlettirin. Su kirliliğinin insan sağlığı üzerindeki etkileri hakkında konuşun. Suyun kirli olduğunu nasıl anlarız? Derse bir miktar dere, göl, yağmur ya da musluk suyu örneği getirin. Deneyin diğer malzemeleri olan iki soğan, iki bardak, tuz ve bir miktar kürdanı da hazırlayın. Öğrencilere birçok bitkinin kök sisteminin kirliliğe çok duyarlı olduğunu anlatın. Bu durumun soğan kökleri için de geçerli olduğunu vurgulayın. Soğan köklerinin, kirliliğin biyolojik göstergesi olarak kullanılabileceğini söyleyin. Bunu gözlemlemek amacıyla bir deney yapacağınızı belirtin. Bardakların içini getirdiğiniz su örneğiyle doldurun. İkinci bardağın içine bir miktar tuz koyun. Bu bardak, kirli suyu temsil edecek. Bardakların üzerine, içlerindeki suyun niteliğini gösteren birer etiket yapıştırın. Soğanların her birine, artı şekli oluşturacak şekilde ikişer kürdan sokun. (Soğanlar kürdanlar sayesinde bardakta asılı duracak.) Kürdanların uçlarının dışarıda kalmasına özen gösterin. Her bardağın içine birer soğan oturtun. Soğanların köklerinin suya değmesine özen gösterin. Bardakları, içlerindeki su ve soğanlarla birlikte doğrudan güneş ışığı almayan bir yere yerleştirin. 4 Öğrencilere Soğan Gözlem Tablosu başlıklı bilgi sayfasını dağıtın ve onların bu tabloyu 0 gün boyunca düzenli olarak doldurmalarını sağlayın. Öğrenciler tabloda belirtilen ölçümleri tamamladıktan sonra sonuçlar üzerinde konuşun. Köklerin uzunluğunun ve sayısının kirlilik ölçüsü olarak değerlendirilebileceğini anlatın. Bu deneyin, kirliliği görmenin basit bir yolu olduğunu söyleyin. Ancak bir su örneğinin kirlilik derecesini gerçekten ölçtürmek istiyorlarsa üniversitelerin ilgili bölümlerine ya da hıfzıssıhha merkezlerine başvurabileceklerini belirtin. Su kirliliği başka canlılara da zarar verir Öğrencilere su kirliliğinin yalnızca insanlara değil, başka canlılara da zarar verebileceğini anlatın. Bunu göstermek için bir deney yapacağınızı belirtin. Deney için gerekli malzemeler olan kuş tüyü, sıvı yağ ve suyu hazırlayın. Bir bardağın içine su koyun. Kuş tüyünü bu suya batırın; bir süre beklettikten sonra çıkarın. Öğrencilerin tüydeki değişiklikleri gözlemlemesini sağlayın. Daha sonra suyun içine birkaç yemek kaşığı sıvı yağ ekleyin. Su ve sıvı yağı iyice karıştırın. Ardından kuş tüyünü bu karışımın içine batırın. Öğrencilerin dikkatle gözlem yapmalarını sağlayın ve onlara şu soruları sorun: Kuş tüyünü yağlı suya batırdığımızda ne oldu? (Kuş tüyünü oluşturan küçük tüyler birbirine yapışır.) Gözlemlediğimiz bu durum kuş tüyünün işlevini değiştirir mi? (Kuşun uçmasına engel olur.) Böyle bir durum diğer canlıları nasıl etkiler? (Diğer canlıların da tüyleri benzer şekilde etkilenir.) Bu gözlemimizden nasıl bir sonuç çıkarabiliriz? (Sudaki kirlilik, canlıların temel yaşamsal işlevlerini yerine getirmelerine engel olur.) Bu deneyi hangi kirlilik örneklerine benzetebiliriz? (Tanker kazalarında petrolün deniz yüzeyine yayılıp canlıların tüylerini kaplamasına benzetebiliriz.) Su Kirliliği
Öğrencileri gruplara ayırın. Gruplara karton ve boya kalemleri dağıtın. Su kirliliğini önlemek amacıyla evde, okulda, hastanede ya da sanayide kullanılabilecek bir cihaz tasarlamalarını isteyin. Bu cihazın çizimini kartonlara yapmalarını söyleyin. Bunun için onlara 5 dakika süre tanıyın. Sürenin sonunda grupların cihazlarını tanıtmasını sağlayın. Sağlık ve Çevre Öğrencilere daha fazla bilgi aktarmak için CD nin Sağlık ve Çevre bölümünden yararlanabilirsiniz. Tamamlayıcı Çalışmalar Öğrencilerden kirli sulardan bulaşan hastalıklar konusunda merak ettiklerini listelemelerini isteyin. Daha sonra bu konuda uzman olan bir sağlık görevlisini sınıfa davet edin. Sağlık görevlisinin sunumundan sonra, öğrencilerin ona hazırladıkları soruları sormalarını sağlayın. Öğrencilerin, aldıkları bilgiler ışığında suyla bulaşan hastalıklardan korunmak ve su kirliliğini önlemek üzere birer slogan yazmalarını sağlayın. Ardından bu sloganları kartonlara yazdırıp sınıfın duvarına asın. Suyun Özellikleri Sıcaklık: Suyun sıcaklığındaki bir artış, sudaki balıklar, bitkiler ve bakteriler için gereken serbest oksijen miktarının azalmasına neden olabilir. Su sıcaklığındaki artışların nedeni, genellikle yakındaki bir enerji santralidir. ph: Sanayi etkinliklerinden kaynaklanan asit yağmurları nedeniyle su kaynaklarının asitlik düzeyi artabilir. Bu artış balık ölümlerine ve balıkların yediği yumuşakça ve eklembacaklıların sayısının azalmasına yol açabilir. Serbest oksijen: Sudaki serbest oksijen miktarı, suda yaşayan canlıların sayısını etkiler. Sudaki oksijenin azalması sonucu oksijen ayrışmaya başlayabilir ve su kullanılamayacak hâle gelir. Fosfor içeriği: Yapay gübreler ve kanalizasyonlardan gelen deterjan benzeri maddelerin etkisiyle sudaki fosfor miktarı artabilir. Suda yüksek miktarda fosfor bulunması, bitkilerin, özellikle de su yosunlarının aşırı çoğalmasına yol açabilir. Suyun yüzeyi tümüyle bu canlılarla örtülür. Sonuç olarak sudaki oksijen miktarı azalır ve kullanılamayacak hâle gelir. Azot içeriği: Azot içeren kimyasal maddelerin suya karışması, yapay gübreler ve kanalizasyon yoluyla gerçekleşir. Bu maddelerin bazıları (amonyak gibi) insan bedenine zararlıdır. İçme sularında azot bileşiklerinin miktarının yüksek olması küçük çocuklarda methemoglobinemi adlı bir hastalığa yol açabilir. Ayrıca azot bileşiklerinin kansere neden olduğu da biliniyor. Sertlik: Suyun sertliği, serbest magnezyum ve kalsiyumun sudaki miktarına göre belirlenir. Kalsiyum belli bir miktarda alındığında yararlıdır. Ancak çok sert su içmek böbrek taşlarına yol açabilir. Çok sert sular yalnızca evde değil sanayide kullanılmaya da uygun değildir. Çünkü içerdiği kireç makinelere zarar verebilir. Su Kirliliği
Sağlık ve Çevre Öğrenci bilgi sayfası Soğan Gözlem Tablosu Gün Soğanın Konulduğu Yeni Kök Ortalama Kök Gözlemler Sayısı Su Kaynağı Sayısı Uzunluğu. Gün. Gün. Gün 4. Gün 5. Gün 6. Gün 7. Gün 8. Gün 9. Gün 0. Gün 4