DİLDE FİKİRDE İŞTE BİRLİKTE NEREDEYİZ? ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİLER

DİLDE FİKİRDE İŞTE BİRLİKTE NEREDEYİZ? ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİLER

Türk Dünyas ı ' nda D eğer Eğitimi ve Gaspıralı İ smail Prof. Dr. İsmail H. DEMİRCİOGLU " Dr. Ebru DEMİRCİOGLu Özet: Türk tarihinin yetiştirdiği önemli düşünce ve eylem adam l arından biri olan İsmail Gaspıralı'nın fikir ve görüşleri sadece geçmişte değil; günümüzde de Türk dünyasına rehber olabilecek niteliktedir. Türk dünyasındaki dil birliğinin fikir birliğine, fikir birliğinin ise iş birliğine giden yolu açacağını savunan Gaspıralı, kişiliğiyle de günümüz nesline örnek olabilecek bir şahsiyettir. Gaspralı'nın kişilik ve şahsiyet özelliklerini günümüz okullarında özellikle değer eğitiminde kullanmak mümkündür. Bu çalışmanın amacı, İsmail Gaspıralı'nın değer eğitiminde nasıl kullanılabileceğini ortaya koymaktır. Bu çerçevede, Gaspıralı'yla özdeşlemiş değerler tespit edilerek, bu değerlerin hangi öğretim yöntem ve teknikleriyle öğrenc i lere öğretilebi leceği örnekleriyle açıklanmıştır. Bildiri aynı zamanda Gaspıralı örneğiyle günümüz öğrencilerine kazandırılabilecek değerle ilgili öneriler de getirecektir. Anahtar l(elimeler: İsmail Gaspıralı, Değer Eğitimi, Değer Öğretim Yöntemleri Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğ itim Fakültesi, Orcaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Tarih Eğitim i ABD, Söğütlü-Akçaabat-Trabzon, 61335, E-Posta: demircioglu@ktu. edu.tr, demircioglu6l@yahoo.com Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fatih Eğitim Fakültesi, Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Tarih Eğitimi ABD, Söğütlü-Akçaabat-Trabzon, 61335

=-aspıralı ismail Bey 245 Gir i ş : Türk dünyası farklı coğrafyalarda ve zaman dilimlerinde Türk toplulukla -.na yol gösteren önemli fikir adam l arı ve liderler yetiştirmiştir. Türk dünya :::.nın yetiştirdiği bu insanlardan bir tanesi İsmail Gaspıralı'dır. 1851 yılında...ınmlı bir Türk ailenin çocuğu olarak Kırım'da dünyaya gelen Gaspıralı, Rus ~tim sistemi içinde yetişerek bu ülkenin edebiyatına, kültürüne ve eğitim..:ılayışına vakıf olmuştur (Kırımlı, 1996). Rus kültürü ve edebiyatı dışında zkl ı ülke kültürlerini de tanıma imkanı bulan Gaspıralı, 1872 yılında Paris'e :-r:m iş ve burada Batı edebiyatın ı ve pedagojisini yakından inceleme fırsatı :.:ılmuştur. Ona göre farklı ülkelerde kültür ve eğitimle ilgili yararlı örnek ve _ gulamalar Müslüman-Türkler tarafından da kullanılmalıdır. Gasp ı ıralı, Rus baskısı aitll.nda yaşayan Türklerin ortak hareket etmeleri ge... k:tiğini savunmaktaydı. Bu ortaklığın hayata geçirilebilmesi için ise ortak :J olan Türkçe etrafında birleşilmesi ve Türkçe kullanılmalıydı (Polat, 2014). ::rtak dil Türkçe sayesinde Türk dünyasında ortak fikirler gelişecek ve ortak :.rirler zemininde de ortak işler yapı lab il ecekti. Gaspıralı, bu hedefini hayata ~* mek için basın yayın faaliyetlerine girişmiştir. Bu çerçevede gazeteler ve _raplar yayınlamanın yanında, batı usulünde yeni yöntemler kullanan okullar.:a kurmuştur. G aspıral ı İsmail, eylemleri, düşünceleri ve kişi lik özellikleri açısından gü -'::.rnüz gençliğinin örnek alması gereken reformist Türk entelektüellerinden - ridir. Bu bağ lamda özellikle günümüz gençlerinin değer eğitiminde Gaspıiı'dan yararlanılmalıdır. İsmail Gaspıralı'yla ilgili literatür incelendiği za -..an Gasp ıralı 'nın günümüz öğrencilerinin değer eğitiminde nasıl ku llanıl- -ası gerekt i ğiyle ilgili bir çalışmanın olmadığı anlaşılmaktadır. Bu boşluğu.:...!durmak amacıy la bu çalışma yapılm ı ştır. Çal ışmanın Amacı: Bu çal ı şmanın amacı, İsmail Gaspıralı'yla özdeşleşmiş temel değerlerin :..."ğe r eğit i minde nasıl kullanılabileceğini ortaya koymaktır. Araştırmanın Problemi: İsmail Gaspıralı'yla özdeşlemiş değerleri değer eğitim ind e nasıl kullana-.1.iriz? Alt Problemler: Değer eğitimi ve önemi nedir? İsma il Gaspıralı ile özdeşleşen temel değerler nelerdir? İsmail Gaspıralı ile özdeşleşen temel değerlerin öğretiminde hangi öğretim yak l aşımlarını kullanabiliriz?

246 Gaspıralı lsmail Bey Yöntem: Araştırmamız nitel bir anlayışla gerçekleştirilmiştir. Çalışmada değer eğitimi, önemi, tarihsel şahs iyetlerin değer öğretiminde kullanımı ve İsmail Gaspıralı ile ilgili temel değerleri içeren bir literatür taraması yapılmıştır. İlgili literatürden elde edilen verilere dayalı olarak araştırma sorularının cevabı bulunmaya çalışılmış ve konuyla ilgili öneriler getirilmiştir. Bulgular ve Yorum: Eğitim ve öğretim sürecinde üç temel öğrenme alanı bulunmaktadır. Bunlar bil i şsel (bilgi), psikomotor (beceri) ve duyuşsal (duygu, tutum, değer) öğrenme alanlarıdır. Bu öğrenme alanları içinde duyuşsal (effective domain) öğrenme alanı daha ziyade öğrencilerin duygu, his, tutum ve değerlerinin değişim ve gelişimiyle ilgilenmektedir. Duyuşsal öğrenme alanı içinde ön plana çıkan unsurlardan bir tanesi değerlerdir (Demircioğlu ve Demircioğlu, 2014a). İlgili literatür ince l endiği zaman, değerin farklı şekillerde tanımlandığını görmekteyiz. Bolay'a (2014) göre değer, arzu edilen, arzu edilebilen şey, olaylarla ilgili insan tavrıdır. Buna karşın Öncül (aktaran: Demircioğlu ve Demircioğlu, 2014a, s. 271) değe ri "Bir olaya, duruma, nesneye, faaliyete, ruhsal, ahlaksal ve toplumsal açıdan ya da estetik yönden verilen önem ya da üstünlük dereci" olarak tanımlamaktadır. Bu tanım lardan da anlaşılacağı üzere değerler kişisel tercihler üzerine odaklanmaktadır. Değerlerin pek çoğunun kişisel tercihlere dayanmasına karşın, iyilik ve doğruluk vb. evrensel değerler de bulunmaktadır. Kültürden kültüre değişebilen unsurlar olan değerlerin kendi içinde de farklı kategorilerde sınıflandırıldığını görmekteyiz. Örneğin, Cevizci'ye (2013) göre değerler aşağıdaki şekilde sınıflandırı l abilir: Hazcı Değerler (haz-acı) Estetik Değerler (güzel-çirkin) Ahlaki Değerler (iyi-kötü) Yararcı Değerler (olumlu-olumsuz) Dini Değerler (sevap-günah) Mantıksal Değerler (doğru-yanlış) Değerlerle ilgili bir diğer sınıflamanın ise Spranger (1928'den aktaran: Ekşi ve Katılmış, 2011) tarafı ndan yapıldığı görülmektedir. Spranger'in sınıflaması aşağıdaki gibidir:

:i:spı ralı İsmail Bey 247 Bilimsel Değerler Ekonomik Değeri er Estetik Değerler Sosyal Değerler Poli tik Değerler Dini Değerler Bu s ı nıflamaların d ışında değerlerle ilgili değişik s ı nıflamalar yapmak -5mkündür. Örneğin yukarıdaki sınıflamalara maddi, fizikse[, duygusal ve -:illi değerler i de ilave etmek mümkündür. Değerler, eğitim kurumlarının öğrenci]ere kazandırması gereken temel -_relikler arasında yer almasına karşın eğitim sistemimizde değer öğretimi- -e yeterince önem ve yer verilmediği görülmektedir. Buna karşın, ülkemizde -=ellikle son yıllarda değer eğitimine yönelik bir farkındalığı n arttığı görül- -ektedir. Bu çerçevede, yenilenen öğretim programlarımıza bazı değerler gir- -ışrir. Türk Eğitim Sistemi'nde öğretilmesi beklenen bu değerler şu şekilde- :_: (Kıroğlu, 2006 aktaran Doğanay, 2006): Adil olma, Bağımsızlık Barış, Bilimsellik Çalışkanlık, Dayanışma Duyarlılık, Dürüstlük, Eşitlik Hoşgörü, Özgürlük Sayg ı, Sevgi Misafirperverlik, Sorumluluk, Temizlik Vatanseverlik, Sağlıklı olmaya önem verme Yardımseverlik, Aile birliğine önem verme Türk Eğitimi Sistemi'ne girmiş olan bu değerler sağlıklı bireyler yetiştir -ede anahtar değerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Değer ve Değer Eği t imi Neden Önemlidir? Günümüzde değer eğitimi ifadesi eğit i mciler tarafından sıkça kullanı l Buna karşın bazı eğitimcilerimizin değer eğitiminin neden önemli -..aktadır. duğu konusunda çok fazla bilgilerinin olmadığı an laşılmaktadır. Değer eği _,ıi sürecinde sağlıklı öğrenmelerin meydana gelebilmesi için eğ itimcilerimi ::::ı değer eğitiminin ve öneminin ne olduğu konusunda bilgi sahibi olmaları ~~ekmektedir. Değer eğitimi yoluyla öğrencilere kazandırılabilecek pek çok

248 Gaspıralı /smai/ Bey nitelik bulunmaktadır. Bu bağlamda bu niteliklerin bir kısmını aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Demircioğlu ve Demircioğlu, 2014 b): Demokratik bireyler yetiştirmek, Sosyal uyumu yüksek bireyler yetiştirmek, Vatansever, duyarlı ve sorumluluk sahibi bireyler yetiştirmek, Birlikte yaşama kültür ve iradesine sahip bireyler yetiştirmek, Ahlaklı, duyarlı ve hoşgörülü bireyler yetiştirmek, Adil, vicdanlı, dürüst ve merhametli bireyler yetiştirmek, Birbirine saygı duyan bireyler yetiştirmek. Yukarıdaki nitelikler sağlıklı bireylerde bulunması gereken ni telikler oldukları için eğitim kurumlarımız bu nitelikleri öğrencilere kazandıracak öğretim etkinliklerini yürütmelidir. İsmail Gaspıralı Değer Eğitiminde Nasıl Kullanılmalıdır? D eğer eğitiminde farklı yaklaş ı mlar kullanılmaktadır. Bu yaklaşımlardan bir tanesi, gerek kişilik özellikleri ve gerekse yaptıklarıyla iz bırakmış şahsiyetlerin hayat hikayelerinden yararlanı larak değer eğitiminin gerçekleştirilmesidir. Bu yaklaşımda, fikir ve icraatlarıyla tarihte iz bırakmış ve tarihin akışını değiştirmiş şahsiyet l er öğrenenlere model olarak sunulmaktadır. Bu tür öğrenmeler Model Alma Yoluyla Öğrenme yaklaşımına dayanmaktadır. Model alma yoluyla öğrenme, Davran ı şçı Öğrenme Modeli'nin bir yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre öğrenci çevresindeki kişilerin davranışlarını ve sonuç l arını gözler, bu gözlem neticesinde olumlu olanları model alabilir (Erden, 1998). Bu öğrenme yaklaşımı çerçevesince, fikir, düşünce ve entelektüel mirasıyla Türk dünyasına damgasını vurmuş olan Gaspıralı, okullardaki değer eğitimi faaliyetlerine konu edilmelidir. Bu süreçte İsmail Gaspıralı ile özdeşleşmiş değerler, farklı öğretim etkinlikleri yoluyla öğrencilere kazand ı rılmalıdır. İsmail Gaspıralı'nın hayatı ve mücadelesi incelendiğinde Gaspır alı'n ın çok zor şartlarda fikirlerini yaydığı ve mücadele verdiği görülmektedir. Bu fikir ve mücadele sürecinin dayandığı değerler Türk dünyasına örnek olabilecek niteliktedir. İl gili literatür incelendiği zaman Gaspıralı'nın mücadelesi ve eylemleriyle özdeşleşmiş ve günümüz eğitim kurumlarında öğrenci[ere öğretilme si gereken bir dizi değerin olduğu görülür. Bu değerlerin bir k ı smı aşağıdaki şekilde sıralanabilir (Akpınar, 2014):

Birlik (dilde -fikirde -işte- dinde birlik, Türk kavimleri arasında tarihdil-soy ve kültür birliği) Ahlak lı olmak Çalışkanl ı k Millilik - milli devlet- milli tarih İstişare Birbirimize karşı sevgi ve ilgi Eğitim, okuma ve bilimin önemi Bilginin paylaşımı (basın - yayın yoluyla) Türkçe Din Mücadele Özgürlük Uz l aşma 249 _,<arıdaki değerler Gaspıral ı 'n ı n fikir ve mücadelesinin dayandığ ı değersadece bir kısmı olup, bu temel değerler günümüz gençliğine öğ retilme Yukarıda sıralanan değerlerin öğrencilerde davranış haline gelebilmesi ğrencinin merkezde olduğu aktif eğit im ve öğretim faaliyetleri yürütül-.::r. Öğrencinin pasif olarak sadece dinlemesi esas ı na dayanan ve öğrenaktif kılmayan öğretim etkinlikleriyle günümüzde ihtiyaç duyulan kritik erin öğrencilere öğretilmesi mümkün değildir. Değer eğitim i nde yürük olan öğret im etkinlikleri öğrenciler i merkeze almalı, aktif ve üretken ve ayn ı zamanda onları n his ve duygu dünyaları na da hitap etmelidir. _ğjamda kullanılabilecek bir dizi öğretim etkinliği bu l unmaktadır. Bun-. :>ir kısmını aşağıdaki gibi sıralamamız mümkündür: Gaspıralı'yla ilgili değer haritası hazırlama, Gaspıralı'yla ilişkilendirilen değerlere dayalı tarihsel empati etkinlikleri yürütme, Gaspıralı'y l a ilgili değer l ere dayalı drama etkinlikleri yürütme, Gaspıralı'yla ilgili değerlere dayalı problem çözme, belgesel ve film analizi etkinlikleri yürütme, Gaspıralı'y l a ilgili değerlere dayalı çalışma yaprağı etkinlikleri yapma, Gaspıralı'y l a ilgili değer l ere dayalı proje hazırlama etkinlikleri yapma, Gaspıralı'yla ilgili değerleri içeren posterler haz ı rlama Gaspıralı'yla ilgili değerleri içeren sloganlar hazırlama ve bunları okularda kullanma

Birlik (dilde -fikirde -işte- dinde birlik, Türk kavimleri arasında tarihdil-soy ve kültür birliği) Ahlaklı olmak Çalışkanlık Millilik - milli devlet- milli tarih İst işare Birbirimize karşı sevgi ve ilgi Eğitim, okuma ve bilimin önemi Bilginin paylaşımı (basın -yayın yoluyla) Türkçe Din Mücadele Özgürlük Uzlaş ma 249.. kandaki değerler Gaspıralı'nın fikir ve mücadelesinin dayandığı değer.sadece bir kısmı olup, bu temel değerler günümüz gençliğine öğ retilme Yukar ıda sıralanan değerlerin öğrencilerde davranış haline gelebilmesi.ğr'encinin merkezde olduğu aktif eğitim ve öğretim faaliyetleri yürütül ::ır. Öğrencinin pasif olarak sadece dinlemesi esas ına dayanan ve öğrenaktif kılmayan öğretiın etkinlikleriyle günümüzde ihtiyaç duyulan kritik ~ erin öğrenc il ere öğretilmesi ınümkün değildir. Değer eğitiminde yürü -,., olan öğretim etkinlikleri öğrencileri merkeze al malı, aktif ve üretken ve aynı zamanda onların his ve duygu dünyalarına da hitap etmelidir....a.ğlamda kullanılabilecek bir dizi öğ retim etkinliği bulunmaktadır. Bun-. ~ir kısmını aşağıdaki gibi sıralamamı.z mümkündür: Gaspıralı'yla ilgili değer haritası hazırlama, Gasp ıralı'yla ilişki lendir ilen değerlere dayalı tarihsel empati etkinlikleri yürütme, Gaspıralı'yla ilgili değerlere dayalı drama etkinlikleri yürütme, Gaspıralı'yla ilgili değerlere dayalı problem çözme, belgesel ve film analizi etkinlikleri yürütme, Gaspıralı'yla ilgili değerlere dayalı çalışma yaprağı etkinlikleri yapma, Gaspıralı'yla ilgili değerlere dayalı proje hazırlama etkinlikleri yapma, Gaspıralı'yla ilgili değerleri içeren posterler hazırlama Gaspıral ı 'yla ilgili değerler i içeren sloganlar hazırlama ve bunları okul.arda kullanma

250 Gaspıralı İsmail Bey Okullarda belirli haftaları Gaspıralı'yla ilgili değerlerle ilişkilend i rme ve bu değerlerle ilgili faaliyetler hazırlama Gaspıralı'yla özdeş leşen değerlerle ilgili eğitim kurumlarına konuşmacılar çağırma Gaspıralı'yla ilgili değerleri içeren çözümlemeli öykü çalışmal arı yaptırma İsmail Gaspııı:alı esas alınarak yürütülecek değer eğitimi faaliyetlerinde yukarıda önerilen etkin likler öğrencileri aktif ve üretken kılacak bir yapıdadır. Buna ilaveten bu etkinlikler öğrenci lerin his dünyalarına hitap edebilmeleri nedeniyle kalıcı öğrenmelerin ortaya çıkmasına zemin hazırlayacakt ı r. Sonuç ve Öneriler: Çatışma, şiddet, hoşgörüsüzlük ve bizi biz yapan kültürel kimliğimizi devam ettirememe çağımız toplumlarının önündeki önemli problemler arasında yer almaktadır. Bu problemlerin çözümü ve daha sağlıklı bir toplum yaratmada bize yardımcı olabilecek unsurlardan bir tanesi değerler ve bunların eğitimidir. Bu çerçevede ülkemizde değer eğitimine gereken önem verilmelidir. Değer eğitimi faaliyetlerinde kullanılabilecek yollardan bir tanesi, fikir ve eylemleriyle tarihin seyrini etkilemiş şahsiyetlerin model alınması yoluyla değer eğitiminin yürütülmesidir. Türk dünyasında model alma yoluyla yürütülecek değer eğitimi faaliyetlerinde kullanılabilecek şahsiyet lerden bir tanesi Gaspıralı İsmail'dir. Gasp ı ralı'y la özdeşleştiri lebilecek birlik, mücadele, uzlaşma, millilik, çalışkanl ık vb. değerler öğrencileri aktif ve üretken kılacak bir şekilde 1 hem zihne ve hem de duygulara dayalı bir biçimde öğretilmelidir. Öneriler: Ilı> Sosyal bilimler müfredatları ve ders kitaplarına (tarih, coğrafya vb.) değer eğittimine yönelik konular ilave edilmelidir. Ilı> Ülkemizdleki eğitim kurumlarında yürütülecek olan değer eğitim i faaliyetlerinde İsmail Gaspıralı' nın fikir ve mücadelesiyle özdeşleşmiş değerlere yer verilmelidir. Ilı> Değer eğitiminde İsmai l Gasp ıralı'nın fikir ve kişilik özelliklerinden hareketle değer haritaları çıkarılmalı ve bu değer haritaları müfredat Ilı> programlarımıza yansıtılmalıdır. Gaspıralıya dayalı yürütülecek değer eğitimi etkinlikleri sadece bilgiye değil; bizzat öğrencilerin etkin katılımının sağlanacağı tartışma, sor-

gulama, problem çözme, drama, empati, kavram haritası oluşturma ve ay rıca görsel ve i ş itse l öğrenme etkinliklerine de dayanmalıdır. 251.aynakça: -pına r, Y. (201). İsmail Gasp ı ralı ve Türk Dünyası, Burhan Sayılır (Ed.). Türk ısı Kültürel Değerleri Uluslararas ı Sempozyumu Bildirileri, (s. 825-853), _... ıo r, Marus Yayınevi. Jay, S. H. (201 4) Felsefe Sözlüğü, Ankara, Nobel Yayıncılık. i zci, A. (2013). Felsefe Sözl üğü,, İstan bul, Paradigma e::nircioglu, i. H. ve Demircioğlu, E. (2014a). Tarih Eğitimi ve Değerl er, s. (270- :arklı Yönleriyle Değerler Eğitimi, Ankara, Pegem A. :.:ni rcioğ lu, E. ve Demirc io ğlu, i. H (2014b). "Türk Dünyası Bilgeleri ve Değer -. Tiirk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultan ları Buluşması. 26 28 Mayıs 2014. '":lir 2013 Türk Dünyas ı Kültür Başkenti Ajansı (TDKB). Eskişehir, ss.339-343, :ıp ://bilgelerzirvesi.o rg, [Er i şim Tarihi: 11\ l 1\2014]. ğan ay, A. (2006). Değerler Eğitimi (s.256-284). Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler,i, Ankara, Pegem A. : H. ve Katılmış, A. (2011). Karakter Eğitimi El Kitabı, Ankara, Nobel :..ık. =.en, M. (1998). Öğretme nlik M esleğ ine Gi riş, İstanbul, Alkım ~ lı, H. (1996). Gaspıralı, İsmail Bey, Diyanet Vakfı İ s l am Ansiklopedisi, Cilt 392-395...:ul, R. (2000). Eğitim ve Eğitim Bilimleri Sözlüğü, İstanbul, Milli Eğitim Ü. (2014). Türk Kültür Coğrafyas ınd a Eğitim ve Değer Unsuru Olarak İsm ail ve Cedid Mekceplerı, Burhan Sayılır (Ed.). Türk Dünyası Kültürel Değerl eri Sempozyumu Bildirileri, (s. 807-819), Eskişehir, Matus Yayınevi. -JaS ı