SÜT SIĞIRCILIĞINDA TEKNİK ETKİNLİK: STOKASTİK ETKİNLİK SINIRI YAKLAŞIMI

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1): 11-0 J.Agrc. Fac. HR.U., 011, 15(1): 11-0 Araştırma Makales SÜT SIĞIRCILIĞINDA TEKNİK ETKİNLİK: STOKASTİK ETKİNLİK SINIRI YAKLAŞIMI Orhan GÜNDÜZ 1 ÖZET Bu araştırma, Samsun l Bafra lçesnde süt sığırcılığı yapan tarım şletmelernde etknlğn ölçülmesn ve etknszlğn nedenlernn belrlenmesn amaçlamıştır. Araştırmanın verler, tesadüfî örnekleme yöntem kullanılarak belrlenen 73 adet şletmeden elde edlmştr. Teknk etknlk ölçümler Stokastk Etknlk Sınırı yöntem kullanılarak yapılmıştır. Analzde, beş grdye at verler le sekz adet etknszlğ açıklayan değşkene at verler kullanılmıştır. İşletmelern ortalama teknk etknlk düzeyler %89 olarak tahmn edlmştr. İşletmeler, grd kullanımını %9 oranında azaltarak aynı çıktıyı elde edeblrler. Etknszlğ açıklayan şletme sahbnn eğtm düzey, deneym, ve süt sağım teknğ değşkenlernn katsayısı negatf ve statstksel olarak anlamlı bulunmuştur. Buna karşın ale büyüklüğü değşken le etknszlk arasında poztf ve statstksel olarak anlamlı br lşk tahmn edlmştr. İşletmelern teknk etknlk düzeylernn artması çn şletme sahbnn eğtm düzeynn artması, meslek eğtmn arttırılması ve yayım faalyetlerne önem verlmes gerekmektedr. Anahtar Kelmeler: Süt sığırcılığı, Etknlk, Stokastk etknlk sınırı analz, Bafra. TECHNICAL EFFICIENCY OF DAIRY CATTLE FARMS: A STOCHASTIC FRONTIER APPROACH ABSTRACT The ams of the present research were to measure the techncal effcency of sample dary farms and subsequently to explore determnants of techncal neffcency n the Bafra Dstrct of Samsun provnce, Turkey. Data used n the study was obtaned from 73 farms selected by random samplng method usng questonnare. Stochastc Fronter Analyss (SFA) was used to measure techncal effcency. Fve nputs (forage feed, concentrate feed, labor, veternary costs and other mscellaneous costs) and eght neffcency varables (age of farm head, educaton level of farm head, experence of farm head, household sze, cooperatve or unon membershp, ncentve premum, mlkng method and barn sze) were used n the SFA. Research results revealed that the mean techncal effcency of the sample farms was 89%. The farms could reduce ther nput use by 11% wthout output reducton under prevalng technology. The varables of educaton level, experence and mlkng method negatvely affected techncal neffcency and these varables statstcally sgnfcant. However, household sze showed a postve relatonshp wth neffcency and t was sgnfcant. The study suggested that rasng the educatonal level of farmers, desgnng farmers occupatonal retranng and extenson programs ncrease techncal effcency n the research area. Key words: Dary cattle, effcency, stochastc fronter analyss, Bafra. 1 Ondokuz Mayıs Ünverstes Zraat Fakültes Tarım Ekonoms Bölümü, 55139, Samsun Sorumlu yazar: orhan.gunduz@omu.edu.tr

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) GİRİŞ Tarım, sadece gıda ürünlern üreten br ekonomk brm değl, aynı zamanda sanay sektörüne grd sağlayan, sthdama ve dış tcarete öneml katkılarda bulunan br sektör olarak hala Türk ekonomsne öneml katkılar sağlamaktadır. Türkye de yaklaşık 3 mlyon tarım şletmes (TÜİK, 004) mll gelrden %8.3 pay almakta ve toplam nüfusun %3.74 ünü, sthdamın %4.69 unu karşılamaktadır (TÜİK, 011). Ekonomye sağladığı yüksek katma değer, tarım sektörüne yönelk sürdürüleblr poltkaların uygulanmasını gerekl kılmaktadır. Çakmak ve ark. (008) Türkye tarımında yürütülen poltkaların temelnde üç hedefe ulaşmanın yattığını belrtmektedrler. Bunlar, makroekonomk stkrar, Avrupa Brlğne uyum ve uluslar arası rekabet düzeyn yakalamaktır. Her üç hedef tutturablmek çn üretmde etknlğn sağlanması önkoşuldur. Etknlk konusunda sürdürüleblr poltkalar gelştrmek ve uygulayablmek çn üretclern, mevcut etknlk durumlarını ortaya koyan ve etknlğ etkleyeblecek sosyo-ekonomk ve demografk krterler arasındak lşkler analz eden analtk çalışmalara duyulan htyaç gün geçtkçe artmaktadır. Özellkle son çeyrek yüzyılda tarımsal üretm faalyetlernde etknlk ölçümü konusunda uluslararası düzeyde çok sayıda araştırma yapılmıştır (Al ve Chaudhry, 1990; Battese ve ark., 1996; Fraser ve Cordna, 1999; Sharma ve ark., 1999; Wadud ve Whte, 000; Mathjs ve Swnnen, 001; Ojo, 003; Johansson, 005; Morera Lopez ve ark., 006; Umoh, 006; Esmael ve Orman, 007; Okoye ve Onyenweaku, 007; Ekunwe ve Emokaro, 009; Pöldaru ve Roots, 009; Ben Amor ve Muller, 010; Cabrera ve ark., 010; Omonona ve ark., 010). Buna karşılık Türkye de tarımda etknlk ölçümlernn son on yıla yayıldığı görülmektedr (Aktürk ve Kıral, 00; Alemdar ve Ören, 006; Candemr ve Delktaş, 006; Tp ve Rehber, 006; Bozoğlu ve Ceyhan, 007; Avcı ve Kaya, 008; Çakmak ve ark., 008; Kılıç ve ark., 009; Uzmay ve Adanacıoğlu, 009; ve ark., 010). Hayvancılık şletmelerne yönelk etknlk analz sayısı, btksel üretm faalyetne nazaran sınırlı sayıdadır ve bunlardan bazıları süt sığırcılığı faalyetne yönelktr (Ceyhan ve ark., 004; Bnc ve ark., 006; Cnemre ve ark., 006, Dagstan ve ark., 009; Alemdar ve ark., 010; Ceyhan ve Haznec, 010; Demrcan ve ark., 010; Ören ve ark., 010). Bu tür çalışmaların sayısının arttırılması hayvancılığa yönelk sürdürüleblr poltkaların oluşturulmasına öneml katkılar sağlayacaktır. İşletmelerde etkn üretm yapamama nedennn belrlenmes br takım önlemler alınmasına, malyetlern azaltılmasına ve karın en yükseğe çıkarılmasına yardımcı olmaktadır (Kaçıra, 007). İlk olarak Farrell (1957) tarafından fade edlen etknlk kavramı, genelde grdlern çıktıya dönüştürülme kablyet olarak tanımlanmaktadır. Farrell (1957), şletmenn etknlğnn teknk ve ekonomk etknlk olarak k grupta ncelenmesn önermştr. Teknk etknlğ, eldek grd bleşmnn en uygun şeklde kullanılarak mümkün olan maksmum çıktının üretlmes olarak tanımlamıştır. Etknlk ve vermllk analzler Farrell (1957) tarafından gelştrlen metot çerçevesnde parametrk ve parametrk olmayan k kategorde yapılablmektedr. Bu metotlar, üretm fonksyonları, programlama teknkler ve etknlk sınırı kavramlarını çermektedrler Parametrk yöntemlern en önemls Stokastk Etknlk Sınırı (SES) yaklaşımı, parametrk olmayan metotlardan en çok kullanılanı Ver Zarflama Analz (VZA) dr. Mkro düzeyde etknlğn analz edlmes gereken faalyetlerden olan hayvancılık, yem, şgücü ve dğer grdlern yoğun kullanıldığı ve sürekllk arz eden br üretm dalıdır. Türkye nn belrl bölgelernde yoğun olarak yapılan hayvancılık faalyetnde htsaslaşmış şletmelern sayısı çok azdır. Türkye dek tarım şletmelernn ancak %3 ü kadarı sadece hayvansal üretm yapmaktadır (TÜİK, 004). Hayvancılık faalyetnn ana çıktıları et ve süttür. Türkye de süt üretmnn %9 s neklerden %6 sı koyunlardan ve ger kalanı se manda ve keçlerden sağlanmaktadır. Toplam süt veren nek varlığının %41 melez, %36 sı kültür ve %4 ü yerl ırktan oluşmaktadır (FAOSTAT, 010). Süt veren yaklaşık 5 mlyon süt sığırı varlığına karşın hayvan başına süt verm düşüktür. İnek sütü vermler dkkate alındığında Avrupa Brlğ ortalaması yıllık 736 kg/baş ken, dünya da 091 kg/baş ve Türkye de 80 kg baş -1 tır (FAOSTAT, 010). Üretmde etknlğn sağlanması le hayvan başına verm yıllık 6000 kg a kadar çıkarılablr. Etknlk verm artışına neden olableceğ gb, yanlış grd kullanımına da engel olmaktadır. Araştırma bölges olarak seçlen Bafra ovasında, Türkye de üretlen nek sütünün %.19 unu karşılayan Samsun lnde en fazla 1

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) nek sütü üretm gerçekleştrlen alandır. Bafra ovası, Samsun l toplam nek sütü üretmnn %17.49 unu karşılamaktadır. Samsun lnde süt sığırcılığı şletmelernde verm 487 kg/baş ken, Bafra da 741 kg baş -1 tır (TÜİK, 011). Bölgede süt verm Türkye ve Avrupa Brlğ ülkelerne yakın br düzeydedr. Bu verm düzeynn yakalanmasında yüksek verml kültür ırkı neklern kullanılmaya başlanmasının ve teknoloj kullanımın artmasının payı oldukça yüksektr. Bu araştırmanın ana amacı, Samsun l Bafra ovasında süt üretm faalyet yapan hayvancılık şletmelernn etknlk ölçümünün parametrk metotlardan Stokastk Etknlk Sınırı yöntem kullanılarak yapılması ve etknlk konusunda br takım önerlern gelştrlmesdr. MATERYAL VE YÖNTEM Stokastk etknlk sınırı model Y x şeklnde fade edlen üretm fonksyonu kullanılarak üretmde etknlğn tahmn edlmes çn Agner et al., (1977), Meusen ve Broeck (1977) le Battese ve Corra (1977) Stokastk Etknlk Sınırı yaklaşımını gelştrmşlerdr. SES yaklaşımları üretm etknlğnn tahmn edlmesnde kullanılan en öneml parametrk yöntem olma özellğn korumaktadır. Agner et al., (1977) ve Meusen ve Broeck (1977) üretm fonksyonunun hata term ( ) nn brbrnden bağımsız k bleşenden oluştuğunu fade ederek, üretm fonksyonunu şu şeklde formüle etmşlerdr. Y x v u (:1,,,n) (1) v u () Y ;. şletmenn üretm fonksyonunu, x ;. frmanın grd vektörünü, β katsayıyı göstermektedr. v ; şletmecnn kontrol edemeyeceğ (sıcaklık, nem, doğal afet v.b) ve normal dağılıma sahp N(0, σ v) ve u den de bağımsız tesadüfî değşkendr. u ; şletmeye at spesfk özellkler kullanarak teknk etknszlğ yansıtan, negatf olmayan ve bağımsız tesadüfî değşkendr. u kullanılan fonksyona bağlı olarak yarım normal, keskl normal veya üssel dağılım gösterr. Battese ve Coelll (1995), teknk etknszlğ yansıtan u de meydana gelen değşklklern açıklanmasında aşağıdak model kullanmışlardır. u z Formülde, z ; şletmenn teknk etknlğn etkleyen şletmeye at spesfk özellkler yansıtan eğtm, yaş gb açıklayıcı değşkenler, δ; katsayıları göstermektedr. Stokastk etknlk sınırı yaklaşımı le br frmanın etknlğ, gözlenen çıktının eştlk 1 kullanılarak tahmn edlen çıktıya oranı olarak belrlenmektedr (Coell et al. 005). Buna göre, teknk etknlk aşağıdak gb formüle edlr. TE e x v u e x v e u (3) Burada, u =0 olursa tam etknlğ gösterr. Coell (1995), üretm fonksyonlarının tahmn edlmesnde maksmum olablrlk metodunun en küçük kareler metoduna göre daha uygun olduğunu fade etmştr. Bu çalışmada etknlk, Battese ve Coelll (1995) tarafından gelştrlen keskl normal dağılıma sahp Cobb-Douglas tp fonksyon, maksmum olablrlk metodu kullanılarak tahmn edlmştr. Stokastk Etknlk Sınırı kullanılarak yapılan etknlk analznde çoğunlukla Cobb-Douglas ve Translog tp üretm fonksyonlarının kullanıldığı görülmektedr (Wadud ve Whte, 000; Bozoğlu ve Ceyhan, 007; Okoye ve Onyenweaku, 007; Alemdar ve arkl., 010). Araştırma çn tahmn edlen Cobb-Douglas tp üretm fonksyonu şu şeklde olmuştur. ln Y ln x v u Stokastk etknlk sınırı tahmnler Coell (007) tarafından gelştrlen FRONTIER 4.1. kullanılarak yapılmıştır. Araştırma verler Araştırmada, Samsun l Bafra ovasında süt sığırcılığı yapan 73 şletmeden yüz yüze görüşmelerle sağlanan ve 009-010 üretm dönemn kapsayan anket verler kullanılmıştır. Örnek hacm, lçede süt sığırcılığının yoğun olarak yapıldığı ve konu uzmanlarının görüşler netcesnde gayel olarak seçlen Aktekke, Balıklar, Dededağı, Dedel, Koşuköyü, Kuşçular köylernde bast tesadüfî örnekleme yöntem kullanılarak tespt edlmştr (Ççek ve Erkan, 1996). n N * t * s ( N 1)* d t * s Formülde, n; örnek hacmn, N; toplam şletme sayısını, s: standart sapmayı, t; güven aralığını (%90), d; hata payını (%10) fade etmektedr. Eştlk kullanılarak araştırmanın örnek hacm 73 olarak belrlenmştr. Anket uygulanacak şletmeler, tesadüf sayılar tablosundan yararlanılarak tespt edlmştr. 13

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) Stokastk etknlk sınırı çn tek çıktılı çok grdl olarak oluşturulan modelde, çıktı olarak süt verm (kg baş -1 gün -1 ) kullanılmıştır. Bu çıktıyı elde etmek çn kullanılan grdler (açıklayıcı değşkenler) olarak, şgücü (saat gün -1 ), kaba yem tüketm (kg baş -1 gün -1 ), kesf yem tüketm (kg baş -1 gün -1 ), veterner ve laç masrafı (TL baş -1 gün -1 ) ve elektrk, su, tuz, temzlk gb dğer masrafların toplamı (TL baş -1 gün -1 ) kullanılmıştır. İşletmede etkn çalışamama sorununa neden olablecek şletmeye ve şletme sahbne at spesfk değşkenler olarak, şletmecnn yaşı (yıl), eğtm durumu (yıl), tecrübes (yıl), ale büyüklüğü (kş), kooperatf veya brlğe üyelk durumu (evet se 1, hayır se 0), süt teşvk prmnden faydalanma durumu (evet se 1, hayır se 0), süt sağım teknğ (makne se 1, elle se 0) ve ahır büyüklüğü (m²) kullanılmıştır. Bu değşkenlere lşkn tanımlayıcı statstkler Tablo 1 de verlmştr. Tablo 1. Stokastk Etknlk Sınırı modelnde kullanılan değşkenlere at özet statstkler Mn. Maks. Ortalama Std. Sapma Çıktı Verm (kg/baş/gün) (Y) 5.50 13.56 3.31 Üretm fonksyonu değşkenler İşgücü (EİB saat gün -1 ) (x 1 ) 1 7 3.10 1.35 Kaba yem tüketm (kg baş -1 gün -1 ) (x ) 6 10 9.30 1.05 Kesf yem tüketm (kg baş -1 gün -1 ) (x 3 ) 4 11 7.19 1.43 Veterner ve laç masrafı (TL baş -1 gün -1 ) (x 4 ) 0.01 0.07 0.03 0.0 Dğer masraflar (TL baş -1 gün -1 ) (x 5 ) 0.0 0.45 0.14 0.07 Etknszlğ açıklayan değşkenler İşletmecnn yaşı (yıl) (z 1 ) 8 66 45.63 9.5 İşletmecnn eğtm durumu (yıl) (z ) 0 11 7.34.68 İşletmecnn tecrübes (yıl) (z 3 ) 5 50 19.89 9.78 Ale büyüklüğü (kş) (z 4 ) 3 10 5.03 1.41 Üyelk durumu (evet se 1, hayır se 0) (z 5 ) 0 1 0.40 0.49 Teşvkten faydalanma (evet se 1, hayır se 0) (z 6 ) 0 1 0.41 0.49 Süt sağım teknğ (makne se 1, elle se 0) (z 7 ) 0 1 0.08 0.8 Ahır büyüklüğü (m²)(z 8 ) 35 160 80.8 30.30 değerler, süt vermn açıklamak çn İncelenen şletmelern ortalama 81 m² lk geleneksel br üretm fonksyonu kullanmanın ahırlarında günlük 3 saatlk şgücü kullanılarak, yetersz kalacağını ve teknk etknlğn 7 adet süt veren sığırdan 13.56 kg süt verm (etknszlğn), şletmenn süt verm üzernde elde etmektedrler. Süt sığırı günlük yaklaşık 9 öneml br etkye sahp olduğunu kg kaba, 7 kg da kesf yem tüketmektedrler. İşletme sahpler ortalama 46 yaşında, 7 yıllık eğtme ve 0 yıllık besclk deneymne sahptrler. Üretclern %40 ı brlk veya kooperatfe üye, %41 hayvancılıkla lgl göstermektedr. Yüksek Gamma değer (%69), şletmelerde etknszlk sorununun olduğunu ve bu durumun verm mktarında dalgalanmalara neden olduğunu göstermektedr. LR test, şletmelerde süt verm üzerne etknszlk teşvklerden faydalanmakta ve %8 se değşkenlernn etksnn bulunduğunu ve bu sağımda makne kullanmaktadırlar (Tablo 1). değşkenlern stokastk br sürec yansıttığını göstermştr. Araştırmada, Cobb-Douglas tp üretm ARAŞTIRMA BULGULARI fonksyonu tam logartmk bçmde fade İncelenen şletmeler, BBHB cnsnden edldğnden modele at katsayılar ölçeğe ortalama 7.57 süt sığırı varlığı mevcuttur. Bu getry ve aynı zamanda elastkyet de hayvanların 6.93 tanes ortalama 8 ay vermektedrler (Kumbhakar ve Lovell, 000). sağılmakta ve yıllık yaklaşık 356 kg nek -1 süt Açıklayıcı değşkenlern katsayıları toplamı - elde edlmektedr. 0.5 olarak bulunmuştur. İncelenen Maksmum olablrlk metodu kullanılarak şletmelerde, üretm grdlernn optmum tespt edlen stokastk Cobb-Douglas etknlk ölçekte kullanılmamasından dolayı ölçeğe sınırı analz sonuçları Tablo de verlmştr. Varyans parametreler statstkî olarak %1 azalan getr söz konusudur. Stokastk sınır fonksyonunu açıklayan, kesf düzeynde anlamlı bulunmuşlardır. Bu yem tüketm ve veterner-laç masrafı 14

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) değşkenlernn katsayıları beklenldğ gb poztf, şgücü, kaba yem tüketm ve dğer masraflar değşkenler beklenlenn aksne negatf olarak tahmn edlmştr. Süt sığırcılığında kullanılan şgücü, kaba yem ve dğer masraflardak br brmlk artış, süt vermnde azalışa neden olmakta ken, kesf yem ve veterner ve laç masrafları artışa neden olmaktadır. Bu değşkenlerden şgücü le veterner ve laç masraflarına at sonuçlar statstksel olarak anlamsız bulunmuştur. Kesf yem tüketmndek br brmlk artış, süt vermn %16 oranında artırmakta ken, veterner ve laç masraflarındak artış %1 oranında arttırmaktadır. Azalan vermler kanununun hakm olduğu tarım sektöründe grd kullanımının optmum düzey aştığında olumsuz sonuçlara doğru gdleceğ unutulmamalıdır. İşletmelerce kullanılan kaba yem mktarlarındak br brmlk artış se verm yaklaşık %50 oranında azaltmaktadır. Latruffe ve ark. (004), Bnc ve ark. (006), Morera Lopez ve ark. (006), Pöldaru ve Roots (009) ve Cabrera ve ark. (010) süt sığırcılığında etknlk ölçümüne yönelk çalışmalarında, şgücü dahl bütün grdlern poztf etkye sahp olduklarını belrlemşken, Alemdar ve ark. (010) ı bu araştırmanın sonuçlarına benzer olarak şgücünün verm üzernde negatf etkye sahp olduğunu belrlemştr. Alemdar ve ark. (010) dğer grdlern se poztf etkye sahp olduklarını ortaya koymuşlardır. İşletmelerde etknszlğn nedenlern gösteren değşkenlere at sonuçlar yne tablo de verlmştr. Tablo. Stokastk Cobb-Douglas etknlk sınırı analznn maksmum olablrlk sonuçları Katsayı Standart Hata t değer Stokastk Etknlk Sınırı Fonksyonu Sabt 1,85 0,37 5,414*** İşgücü (saat gün -1 ) (x 1 ) -0,067 0,108-0,614 Kaba yem tüketm (kg baş -1 gün -1 ) (x ) -0,493 0,176 -,794*** Kesf yem tüketm (kg baş -1 gün -1 ) (x 3 ) 0,91 0,137,13** Veterner ve laç masrafı (TL baş -1 gün -1 ) (x 4 ) 0,07 0,08 0,37 Dğer masraflar (TL baş -1 gün -1 ) (x 5 ) -0,81 0,13 -,84** Ölçeğe getr ( k 1 ) -0.5 Modeln statstk sonuçları Sgma kare (σ ) 0.006 0.00.747*** Gamma (γ) 0.685 0.73.508*** Log olablrlk (Log L) fonksyonu 87.943 Olablrlk oran (LR) test ( ) 18.33*** Reddedld H 0 Etknszlk Model Sabt 0,318 0,11,69*** İşletmecnn yaşı (yıl) (z 1 ) -0,001 0,00-0,483 İşletmecnn eğtm durumu (yıl) (z ) -0,017 0,010-1,797** İşletmecnn tecrübes (yıl) (z 3 ) -0,003 0,003-1,58* Ale büyüklüğü (kş) (z 4 ) 0,013 0,011 1,4* Üyelk durumu (evet se 1, hayır se 0) (z 5 ) -0,008 0,05-0,314 Teşvkten faydalanma (evet se 1, hayır se 0) (z 6 ) -0,005 0,07-0,174 Süt sağım teknğ (makne se 1, elle se 0) (z 7 ) -0,054 0,035-1,575* Ahır büyüklüğü (m²)(z 8 ) -0,001 0,001-0,774 Teknk Etknlk (TE) Ortalama 0.886 Standart Sapma 0.053 Mnmum 0.754 15

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) Maksmum 0.983 *,** ve *** sırasıyla 0.10, 0.05 ve 0.01 düzeynde anlamlılığı göstermektedr. İşletmecnn yaşı değşkenn katsayısı negatftr ve statstksel olarak anlamsız bulunmuştur. Katsayısı dkkate alındığında, şletmecnn yaşı arttıkça etkn üretm yapma olasılığı da artmaktadır. Bu sonuç, Bnc ve ark. (006) le örtüşürken, Latruffe ve ark. (004) ün sonucu le uyuşmamaktadır. İşletmecnn eğtm düzey ve deneym statstksel olarak anlamlı ve katsayı şaret beklenldğ gb negatftr. Bu sonuç, şletme yönetcsnn eğtm düzey ve tecrübes arttıkça etkn üretm yapma olasılığını arttırdığını tespt eden Bnc ve ark. (006) ve Demrcan ve ark. (010) nın çalışmaları le uyum göstermektedr. İşletmec alesnn büyüklüğü, süt sığırcılığında etkn üretm yapmak açısından öneml br değşkendr. İşletmenn sürü kapastes büyükse, kullanılablr ale şgücü potansyelnn yüksek olması, sürü küçükse düşük olması arzulanır. İncelen şletmelern sürü varlığı ortalama 7 adet süt veren sığırdan oluştuğundan küçük ölçekl şletmeler olarak ntelendrleblr. Araştırmada ale büyüklüğü değşkennn katsayısı poztf ve anlamlı bulunmuştur. Bu sonuç, süt sığırcılığı faalyet açısından ale büyüklüğünün etkn çalışamama sorunu ortaya çıkardığını göstermektedr. Benzer olarak, Bozoğlu ve Ceyhan (007) aynı yörede sebze şletmelernde ale büyüklüğü değşkennn teknk etknlğ azaltıcı etkye sahp olduğunu belrlemşlerdr. Maknel süt sağım teknğ uygulama değşkenn negatf şaretl ve statstk olarak anlamlı bulunmuştur. Bu sonuç, modern sağım yöntemn terch eden üretclern daha fazla etknlk sağlayacağını fade etmektedr. İşletmelerde ahır büyüklüğü, etkn üretm yapmak çn öneml unsurlardan brsdr. Ancak, bu durum hayvan sayısı yeterl olan şletmeler çn geçerldr. Araştırmada ele alınan şletmeler çn ahır büyüklüğü değşkennn negatf ve statstksel olarak anlamlı bulunmamış olması, ahır kapastesnn etkn üretm açısından optmal düzeyde kullanılamadığını göstermektedr. Yne, Cabrera ve ark. (010) ahır büyüklüğünün etknlk üzerndek katkısı konusunda benzer sonuçlara ulaşmışlardır. İncelenen şletmelern ortalama teknk etknlk düzey %89 olarak tespt edlmştr. Bu şletmeler çıktı mktarını korumak şartıyla grd mktarlarında ortalama %11 lk br azaltma sağladıklarında tam etknlğe ulaşableceklerdr. Bu şletmelerden en etkn olarak çalışanın etknlk düzey %98, en az etkn çalışanının etknlk düzey se %75 dr. İncelenen şletmelern hç brs tam etkn (TE=1.00) değldr (Tablo ). İşletmelern etknlk düzeyler frekans olarak şekl 1 de düzenlenmştr. İşletmelern %7 snn etknlk skoru 0.80 nn altında, %1 nn 0.80 le 0.85 arasında, %7 snn 0.85 le 0.90 arasında, %33 ünün 0.90 le 0.95 arasında, %1 snn 0.95 ten büyüktür. Süt sığırcılığında teknk etknlğ belrleyen bazı çalışmaların sonuçları, araştırmada tahmn edlen sonuca yakın tahmn edlmştr. Buna göre, Renhard ve ark. (1999) teknk etknlğ 0.89, Latruffe ve ark. (004) 0.71, Cabrera ve ark. (010) 0.88, Alemdar ve ark. (010) 0.78 olarak tespt etmşlerdr. 16

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) Şekl 1. Teknk etknlk skorlarına göre şletme sayıları İşletmelerde daha fazla etkn olan, ya da etknlk düzey %85-90 arasında olan şletmelern daha fazla sayıda süt sığırına sahp oldukları belrlenmştr (Şekl ). Hayvancılık üretm faalyetnn pazara yönelk olarak yapılablmes ve üretc gelrlernn sürdürüleblr olması açısından, kaynakları optmal düzeyde kullanacak sürü varlığına sahp şletmelern etkn olableceğ muhakkaktır. Bu durum, daha etkn çalışmalarına neden olmaktadır. Şekl. Teknk etknlk skorlarına göre şletmelern sağmal nek sayıları SONUÇ Bu araştırma, Samsun l Bafra lçesnde süt sığırcılığı yapan şletmelern teknk etknlk düzeylern Stokastk Etknlk Sınırı metodunu kullanarak ölçmey amaçlamıştır. Bu amaca ulaşablmek çn tesadüfî örnekleme yöntem kullanılarak belrlenen 73 adet şletmeden anketlerle sağlanan verler analz edlmştr. İşletmelern ortalama teknk etknlk düzeyler %89 olarak tahmn edlmştr. Bu etknlk skoruna ulaştıran değşkenlerden, kesf yem tüketm, kaba yem tüketm le dğer masraf değşkenler statstkî olarak anlamlı bulunmalarına karşın kesf yem tüketm ve veterner ve laç masrafları değşkenlernn katsayıları beklenldğ poztf tahmn edlmştr. Modeln sonuçları şletmelerde verm mktarında dalgalanmalara teknk olarak etkn çalışamamanın neden olduğunu ve süt verm üzerne etknszlk değşkenlernn öneml düzeyde etkl olduğunu göstermştr. 17

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) Etkn üretm yapamamayı açıklayan değşkenlern tamamına yakınının katsayısı beklenldğ gb çıkmıştır. Bu sonuçlar dkkate alınarak yöre üretclernn, üretmde etknlğ sağlayablmeler çn aşağıya bazı önerler gelştrlmştr. Bunlar; - İlçe şartlarına adapte olmuş Jersey gb yüksek verml ırklar terch edlmeldr. - Sürünün yem htyacının kompozsyonu tespt edlerek uygun yem rasyonlarının kullanılması ve kaba yem-kesf yem dağılımının y düzenlenmes, yem dönüşüm oranını arttıracaktır. - İşletmenn elektrk, tuz, su, yataklık, temzlk gb masrafları mktar olarak küçük olsa dah etkn çalışamama sorununu ortaya çıkardığından gerekl tedbrlern alınması önemldr. - Sürünün hastalık v.b. bakım şlernn rutn hale getrlerek, vermllk ve dolayısıyla etknlk arttırılablr. - İşletme sahbnn eğtm düzey, etknlk açısından öneml br faktör olarak tespt edlmş olup, meslek ve temel eğtme yönelk yayım faalyetlernn arttırılması, faalyetlere katılımın teşvk edlmes blnçl üretc sayısını arttıracaktır. - Üretclern brlkte hareket etmelern sağlayan kooperatf ve brlk benzer kuruluşlara katılımın sağlanması yönündek yayım faalyetler arttırılmalı, üye üretcler başlangıçta teşvklerle desteklenmeldr. - Üretclern modern sağım yöntemlern kullanmaları konusunda teşvk edlmel ve desteklenmes, geleneksel sağım yöntemnn verm ve hjyen sorunlarına neden olduğu uygulamalı faalyetlerle anlatılmalıdır. Üretmde etknlğn temel kaynağının blnçl kaynak kullanımı olduğu ve bununda etkl yayım faalyetler le üretclere aktarılacağı muhakkaktır. O nedenle öncelkle yayım hzmetn sağlayan kş ve kurumlara öneml vazfeler düşmektedr. Çünkü üretmde etknlk sadece üretcy kalkındırmamakta aynı zamanda bölge ve ülke kalkınmasına öneml katkı sağlamaktadır. KAYNAKLAR Agner, D.J., Lovell, C.A.K., Schmdt, P., 1977. Formulaton and estmaton of stochastc fronter producton functon models. Journal of Econometrcs. 6: 1-31. Aktürk, D., Kıral, T., 00. Ver zarflama yöntem le tarım şletmelernde pamuk üretm faalyetnn etknlğnn ölçülmes. Ankara Ünverstes Zraat Fakültes Tarım Blm Dergs, 8 (3):197-03. Alemdar, T., Bahadır, B., Ören, M.N. 010. Cost and return analyss and techncal effcency of small scale mlk producton: A case study for Cukurova regon, Turkey. Journal of Anmal and Veternary Advances, 9 (4): 744-847. Alemdar, T., Ören, M.N., 006. Determnants of techncal effcency of wheat farmng n Southeastern Anatola, Turkey: A nonparametrc techncal effcency analyss. Journal of Appled Scences, 6 (4):87-830. Al, M., Chaudry, M.A., 1990. Inter-regonal farm effcency n Pakstan s Punjab: A fronter producton functon study. Journal of Agrcultural Economcs, 4 (1): 6 74. Avcı, M.A., Kaya, A.A., 008. Geçş ekonomler ve Türk tarım sektöründe etknlk ve toplam faktör vermllğ analz. Ege Akademk Bakış, 8 (): 843-860. Battese, G., Coell, T., 1995. A model for techncal neffcency effects n a stochastc fronter producton functon for panel data. Emprcal Economcs, : 35 33. Battese, G.E., Corra, G.S., 1977. Estmaton of a producton fronter model wth applcaton to the pastoral zone of Eastern Australa. Australan Journal of Agrcultural Economcs, 1: 169-179. Battese, G.E., Malk, S.J., Gll, M.A., 1996. An nvestgaton of techncal neffcences of producton of wheat farmers n four dstrcts of Pakstan. Journal of Agrcultural Economcs, 47 (1-4): 37 49. Ben Amor, T., Muller, C., 010. Applcaton of stochastc fronter n the estmaton of techncal effcency of rrgated agrculture n Tunusa. Agrcultural Journal, 5 (): 50-56. Bnc, T., Demrcan, V., Zulauf, C.R., 006. Assessng Producton Effcency of Dary Farms n Burdur Provnce, Turkey. Journal of Agrculture and Rural Development n the Tropcs and Subtropcs, 107 (1): 1 10 Bozoğlu, M., Ceyhan, V., 007. Measurng the techncal effcency and explorng the neffcency determnants of vegetable farms n Samsun provnce, Turkey. Agrcultural Systems, 94 (3): 649 656. Cabrera, V. E., Solís, D., Del Corral, J., 010. Determnants of techncal effcency 18

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) among dary farms n Wsconsn Journal of Dary Scence, 93 (1): 387-393. Candemr, M., Delktaş, E., 006. TİGEM şletmelernde teknk etknlk, ölçek etknlğ, teknk lerleme, etknlktek değşme ve vermllk analz: 1999-003. Tarımsal Ekonom Araştırma Ensttüsü yayınları no:141, Ankara. Ceyhan, V., Cnemre, H.A., Bozoğlu, M., Demryürek, K. ve Kılıç, O., 004. Karadenz Bölgesndek Alabalık İşletmelernde Ekonomk Etknlk. Türkye VI. Tarım Ekonoms Kongres, 16-18 Eylül, Tokat, s.63-67. Ceyhan, V., Haznec, K., 010. Economc effcency of cattle-fattenng farms n Amasya provnce, Turkey. Journal of Anmal and Veternary Advances, 9 (1): 60-69. Cnemre, H.A., Ceyhan, V., Bozoğlu, M., Demryürek, K., Kılıç, O., 006. The cost effcency of trout farms n the Black Sea regon, Turkey. Aquaculture, 51, 34 33. Coell, T., 007. A Gude to Fronter Verson 4.1: A computer program for stochastc fronter producton and cost functon estmaton. CEPA, Armdale, Australa. Coell, T., Prasada Rao, D.S., O Donnell, C.J., Battese, G.E., 005. An ntroducton to effcency and productvty analyss. Kluwer Academc Publshers, Second Edton, pp.350. Coell, T.J., 1995. Recent developments n fronter estmaton and effcency measurement. Australan Journal of Agrcultural Economcs, 39: 19 45. Çakmak, E., Dudu, H., Öcal, N., 008. Türk tarım sektöründe etknlk: Yöntem ve hanehalkı düzeynde ncel analz. Türkye Ekonom Poltkaları Araştırma Vakfı (http://www.tepav.org.tr/upload/fles/17 1356r4017.Turk_Tarm_Sektorunde_ Etknlk_Yontem_ve_Hanehalk_Duzeyn de_ncel_analz.pdf, erşm: 14.01.011) Ççek, A, Erkan, O., 1996. Tarım ekonomsnde araştırma ve örnekleme yöntemler. Gazosmanpaşa Ünverstes, Zraat Fakültes Yayınları No 1, Ders Notları Sers 6. Dagstan, E., Koc, B., Gul, M., Parlakay O., Akpnar, M.G. 009. Identfyng techncal effcency of dary cattle management n rural areas through a non-parametrc method: A case study for the East Medterranean n Turkey. Journal of Anmal and Veternary Advances, 8(5): 863-867.Demrcan, V., Bnc, T., Zulauf, C.R., 010. Assessng pure techncal effcency of dary farms n Turkey. Agrcultural Econonomcs Czech, 56 (3): 141 148 Ekunwe, P.A., Emokaro, C.O., 009. Techncal effcency of catfsh farmers n Kaduna, Ngera. Journal of Appled Scences Research, 5 (7): 80-805. Esmael, A., Omran, M., 007. Effcency analyss of fshery n Hamoon Lake: Usng DEA approach, Journal of Appled Scences, 7 (19): 856-860. Farrell, M.J., 1957. The measurement of productve effcency. Journal of Royal Statstcal Socety, Seres A, CXX, Part 3: 53-90. FAOSTAT, 010. Brleşmş Mlletler Tarım ve Gıda Örgütü (FAO) vertabanı, (http://faostat.fao.org, erşm: 10.0.011) Fraser, I., Cordna, D., 1999. An applcaton of data envelopment analyss to rrgated dary farms n Northern Vctora, Australa. Agrcultural Systems, 59 (3): 67 8., O., Ceyhan, V., Esengün, K., Dağdevren, M., 010. Kayısı yetştrclğ yapan şletmelerde ekonomk etknlk: Darende lçes örneğ. Türkye IX. Tarım Ekonoms Kongres, Şanlıurfa, s. 135-14. Johansson, H., 005. Techncal, allocatve and economc effcency n Swedsh dary farms: The Data envelopment analyss versus the stochastc fronter approach. XI th Internatonal Congress of the European Assocaton of Agrcultural Economsts (EAAE), Copenhagen, Denmark, August 4-7. Kaçıra, Ö. Ö.,007. Mısır üretmnde etknlk analz: Şanlıurfa l örneğ. Yayınlanmamış Doktora Tez, Çukurova Ünverstes Fen Blmler Ensttüsü, Adana. Kılıç, O., Ceyhan, V., Alkan, I., 009. Determnants of economc effcency: a case study of hazelnut (Corylus avellana) farms n Samsun Provnce, Turkey. New Zealand Journal of Crop and Hortcultural Scence, 37 (3): 63-70. Kumbhakar, S., and K. Lovell. 000. Stochastc fronter analyss. Cambrdge Unv. Press, Cambrdge, UK. Latruffe, L., Balcombe, K., Davdova, S., Zawalnska, K., 004. Determnants of techncal effcency of crop and lvestock 19

HR.Ü.Z.F. Dergs, 011, 15(1) farms n Poland. Appled Economcs, 36 (1):155 163. Mathjs, E., Swnnen, J., 001. Producton organzaton and effcency durng transton: an emprcal analyss of East German agrculture. The Revew of Economcs and Statstcs, 83: 100 107. Meeusen, W., Van den Broeck, J., 1977. Effcency estmaton from cobb-douglas producton functons wth composed error. Internatonal Economc Revew. 18: 435-444. Morera López, V.H., Bravo-Ureta, B.E., Arzub, A., Schlder, E., 006. Multoutput techncal effcency for Argentnean dary farms usng stochastc producton and stochastc dstance fronters wth unbalanced panel data. Economía Agrara, 10:97-106. Ojo, S.O., 003. Productvty and techncal effcency of poultry egg producton n Ngera. Internatonal Journal of Poultry Scence, (6): 459-464. Okoye, B.C., Onyenweaku, C.E., 007. Economc effcency of small-holder cocoyam farmers n Anambra state, Ngera: A translog stochastc fronter cost functon approach. Agrcultural Journal, (4): 535-541. Omonona, B.T., Egbetokun, O.A., Akanb, A.T., 010. Farmers resource use and techncal effcency n cowpea producton n Ngera. Economc Analyss and Polcy, 40 (1): 87-95. Ören, M.N., Alemdar, T., Parlakay, O., Yılmaz, H., Seçer, A., Güngör, C., Yaşar, B., Gürer., B., 010. Adana lnde arıcılık faalyetnn ekonomk analz. Tarımsal Ekonom Araştırma Ensttüsü (TEAE) yayınları No: 178, Ankara. Põldaru, R, Roots, J., 009. Modelng mlk cost n Estona: a stochastc fronter analyss approach. (http//: www.eau.ee/~aps/pdf/0091/poldaru.pdf erşm: 30.1.010). Renhard, S., Lovell, C. A. K. and Thjssen, G., 1999. Econometrc estmaton of techncal and envronmental effcency: An applcaton to Dutch dary farms. Amercan Journal of Agrcultural Economcs, 81: 44-60. Sharma, K.R., Leung, P., Zalesk, H.M., 1999. Techncal and allocatve effcences n Swne producton n Hawa: A comparson of parametrc and nonparametrc approaches. Agrcultural Economcs, 0 (1): 3-35. Tp, T. ve Rehber, E., 006. Measurng techncal effcency and total factor productvty n agrculture: The case of the South Marmara regon of Turkey. New Zealand Journal of Agrcultural Research, 49 (): 137-146. TÜİK, 004. Genel Tarım sayımı 001. Türkye İstatstk Kurumu yayınları No:94, Ankara.) TÜİK, 011. T.C. Başbakanlık Türkye İstatstk Kurumu Vertabanı, (http://www.tuk.gov.tr/jsp/duyuru/upload /vt/vt.htm, erşm: 11.0.011) Umoh, G., 006. Resource use effcency n urban farmng: An applcaton of stochastc fronter producton functon. Internatonal Journal of Agrculture & Bology, 8(1): 38 44. Uzmay, A., Adanacıoğlu, H., 009. A study on whether maze for slage s an alternatve to cotton farmng n Izmr, Turkey: Gross margn and data envelopment analyss. Journal of Food, Agrculture & Envronment, 7 (3&4): 603-608. Wadud, A., Whte, B., 000. Farm household effcency n Bangladesh: A comparson of stochastc fronter and DEA methods. Appled Economcs, 3 (13): 1665-1673. 0