AHP AND GRA INTEGRATED APPROACH IN INNOVATION PERFORMANCE REVIEW PROCESS: AN APPLICATION IN DAIRY INDUSTRY

Transkript

1 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences İNOVASYON PERFORMANSI DEĞERLENDİRME SÜRECİNDE AHS VE GİA BÜTÜNLEŞİK YAKLAŞIMI: SÜT ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜNDE BİR UYGULAMA 1 Zelha KAYGISIZ ERTUĞ Yrd. Doç. Dr., Eskşehr Osmangaz Ünverstes, İktsad ve İdar Blmler Fakültes, İşletme Bölümü, Sayısal Yöntemler Ana Blm Dalı. zelhak@ogu.edu.tr. Mect Emre BÜLBÜL Mezun Yüksek Lsans Öğrencs, Eskşehr Osmangaz Ünverstes, Sosyal Blmler Ensttüsü. memrebulbul@hotmal.com ÖZET: Günümüzde rekabetn küresel br boyut kazanmasıyla brlkte şletmelern üretmden pazarlamaya kadar olan süreçte br takım novasyonlar gerçekleştrmeler gerekmektedr. Ancak novasyon çalışmalarının başarısı kadar, bu başarının tekrarlanması dğer br fadeyle novasyon performansı da ayrı br öneme sahptr. Zra şletmelern amaçları doğrultusunda sürdürüleblr rekabet avantaının sağlanması novasyon performansları le doğru orantılıdır. Buradan hareketle bu çalışmada süt ve süt ürünler sektöründe novasyon performansını etkleyeblecek faktörler uzmanlar yardımıyla belrlenerek, Eskşehr de süt ve süt ürünler sektöründe faalyet gösteren frmaların novasyon performansları ölçülmeye çalışılmıştır. Frmaların novasyon performansı üzernde etkl olduğu düşünülen krter ve alt krterlern ağırlıkları Analtk Hyerarş Sürec le elde edlmş ve bu ağırlıklar ver olarak kullanılarak söz konusu frmalar Gr İlşksel Analz le novasyon performansları bakımından sıralanmıştır. Elde edlen sonuçlara göre novasyon performansını en çok etkleyen krtern çevresel faktörler olduğu, frma stratek yetenekler le üretm, pazarlama ve Ar-Ge nn se son sıralarda yer aldığı görülmüştür. Ayrıca novasyon performansı açısından en uygun alternatf Frma 1 olmuştur. Anahtar Sözcükler: İnovasyon, İnovasyon Performansı, Süt ve Süt Ürünler Sektörü, Analtk Hyerarş Sürec, Gr İlşksel Analz. AHP AND GRA INTEGRATED APPROACH IN INNOVATION PERFORMANCE REVIEW PROCESS: AN APPLICATION IN DAIRY INDUSTRY ABSTRACT: Nowadays, because of the competton acqured a global dmenson, frms must perform a number of nnovatons from producton to marketng busnesses wthn a process. But concurrently wth the success of nnovaton studes, repetton of ths success n other words nnovaton performance have another mportance. Then, to ensure sustanable compettve advantage s drectly proportonal through nnovaton performance for the purposes of the enterprses. Departng from ths pont n ths study nnovaton performance of the frms that trade n the dary ndustry n Esksehr attempted to evaluate by the supports of the experts who determned the factors that can affect the nnovaton performance n the dary ndustry. Weghts of the crtera and sub crtera whch can be thought to have an effect on the nnovaton performance derved from Analytc Herarchy Process and frms n queston were to be lsted n order wth Grey Relatonal Analyss accordng to ther nnovaton performance by the usage of these weghts n the form of data. Accordng the results of the study envronmental factors have the most effect on the nnovaton performance and frm strategc capabltes and manufacture, marketng and r&d were n the last sequences n terms of level of sgnfcance. Addtonally Frm 1 s the most approprate alternatve n terms of nnovaton performance. Keywords: Innovaton, Innovaton Performance, Dary Sector, Analytc Herarchy Process, Grey Relatonal Analyss. JEL Classfcaton: C44, O31 1. Grş Günümüz şletmeler çn karlılık, pazar payı ve rekabet edeblrlk şletmelern varlıklarını devam ettreblmeler çn önemldr. Ancak bunların sürdürüleblmes, şletmelern kendlern makro ve mkro ekonomk koşullarda sürekl olarak güncellemeler ve gelştrmeleryle mümkün olablr. Bu noktada şletmelern üretmden pazarlamaya kadar tüm süreçler çersnde yen br takım çalışmalar yaparak rekabet avantaı sağlamaları gerekmektedr. Bu çalışmalardan kasıt daha önce yapılmamış ya da uygulanmamış, şletme açısından gelr getrc ntelğ olan ve şletmeye rekabet avantaı sağlayacak uygulamalardır. Bu uygulamalar lteratürde novasyon olarak tanımlanmaktadır. İnovasyon, şletmelern kendlern yenlemelerne ve dolayısıyla ürünlern ve hzmetlern de aynı doğrultuda gelştrmelerne olanak sağladığı çn şletmeler açısından önemle üzernde durulması gereken br konudur. Dğer taraftan novasyon çalışmalarının başarısı kadar, bu başarının tekrarlanması da ayrı br öneme sahptr. Yen ürün ve hzmetlern ya da yen süreçlern ve fkrlern şletmeye ger dönüşündek tcar boyut novasyon performansı olarak tanımlanır. İşletmelern novasyon çalışmalarıyla elde ettkler pazar payı, rekabet avantaı ve karlar yanında bunları sürdürüleblr kılmadak başarıları tcar boyutu oluşturur. Dolayısıyla novasyon performansı yüksek olan frmaların fnansal açıdan da olumlu yönde etklenebleceğ söyleneblr. Ancak novasyon performansını sadece tcar br boyut olarak değerlendrmek bütünün görülmesne engel oluşturablr. Kar marının artması, pazar payının büyümes ve rekabet avantaı elde etmenn yanında novasyon performansı, frmalara toplumsal br değer ve tbar da katar. Bu bakımdan novasyon performansının sürekl olarak ölçülmes, novasyon çalışmalarının kaltesn yükseltc etkye sahp olacağı gb novasyon performansı göstergelernn yorumlanmasıyla şletme mevcut konumunu daha net görerek performansını yükseltmek çn hang çalışmaları yapması gerektğne de stratek açıdan karar vereblr. 1 Bu çalışma, Eskşehr Osmangaz Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü nde Mect Emre Bülbül tarafından aynı smle tamamlanmış bulunan Yüksek Lsans Teznden türetlmştr. 149

2 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences Brçok sektörde olduğu gb süt ve süt ürünler sektöründe de novasyon performansı özellkle üzernde durulması gereken br konudur. Ancak konunun önemnn henüz yeternce anlaşılamamış olmasından dolayı sektördek çoğu şletmenn novasyon performansı bakımından yetersz olduğu söyleneblr. Süt ve süt ürünler sektöründe üretlen ürünler nsan sağlığı açısından çok öneml bleşenlere sahptr. Ancak yeternce novasyon çalışması yürütülmedğ çn ürünlerdek brçok fayda tüketclern yararına sunulamamaktadır. İnovasyon çalışmaları blg brkm gerektrdğ ve malyetl olduğu çn, sektöre bakıldığında novasyon performansı yüksek olan frmaların büyük ölçekl frmalar olduğu görülmektedr. Dolayısıyla sınırlı ürün yelpazesyle faalyetlern sürdüren şletmeler pazar payı, rekabet ve karlılık açısından zarara uğramaktadırlar. Bu çalışmada konunun sözü edlen önemne bağlı olarak, süt ve süt ürünler sektöründe novasyon performansını etkleyeblecek faktörler uzmanlar yardımıyla belrlenerek, Eskşehr de süt ve süt ürünler sektöründe faalyet gösteren frmaların novasyon performansları ölçülmeye çalışılmıştır. Bu faktörlern tam ve doğru olarak tespt ve novasyon uygulamaları çersndek ağırlıklarının doğru anlaşılması novasyon çalışmalarının vermllğ açısından önemldr. Zra novasyon performansını etkleyen veya etkleyeblecek faktörlern şletmenn bulunduğu pazarda dkkate alınarak ortaya çıkarılması, şletmenn hedef ve amaçlarına ulaşmasına yardımcı olablr. İşletmelern novasyon performansı üzerne lteratürde yapılmış çalışmalar ncelendğnde, uluslar arası çalışmaların ulusal çalışmalara göre çok daha fazla sayıda olduğu görülmüştür. Yapılan lteratür taraması sonucunda ulusal alanda novasyon performansına lşkn yeterl derecede kaynak bulunamamasının nedenn, konunun önemnn ülkemzde yen farkına varılması olduğu düşünülmektedr. Ulusal alanda yapılmış çalışmaların genellkle şletmelern örgütsel yapılarıyla lşklendrldğ görülmüştür (Akses, 2012; Kılıç ve Blgnoğlu, 2010; Güler ve Kanber, 2011; Zehr ve Özşahn, 2008). Buna karşılık uluslar arası alanda novasyon performansına yönelk brçok çalışmada, novasyon performansına etk edeblecek şletme ç ve dışı faktörlern genel olarak malat, endüstr ve hzmet sektöründek frmalar çn araştırıldığı tespt edlmştr (Cosh, Fu ve Hughes, 2012; Czarntzk ve Hottenrott, 2009; Hassonlou, 2009; Hnloopen, 2003; Laursen ve Salter, 2006; Lm ve Peltner, 2011; Lundvall ve Nelsen, 2007; Ottenbacher, Shaw ve Lockwood, 2006; Parda, Westerberg ve Frshammar, 2012; Praogo ve Ahmed, 2006; Rabor, Zafaran, Safar ve Abdollah, 2011; Saenz, Aramburu ve Rvera, 2009; Tanev, 2005; Zeng, Xe ve Tam, 2010; Zhang ve Duan, 2010; Zhao, 2001). Dğer taraftan lteratürde süt ve süt ürünler sektöründek frmaların novasyon performanslarının ncelendğ ulusal ya da uluslararası hçbr çalışmaya rastlanmamıştır. Yukarıda fade edlen lteratürdek boşluktan hareketle bu çalışmanın amacı, Eskşehr de süt ve süt ürünler sektöründe faalyet gösteren frmaların novasyon performanslarının ortaya konularak, en uygun frmanın belrlenmesdr. Gerek novasyon performansı lteratüründe Analtk Hyerarş Sürec (AHS) ve Gr İlşksel Analz (GİA) yöntemlernn brlkte kullanıldığı hçbr çalışmaya rastlanmaması, gerekse ulusal ve uluslararası sektörde süt ürünler sektöründe novasyon performansının belrlenmes konusunda hçbr çalışmaya rastlanmaması nedenyle bu çalışmanın lteratürde öncü br çalışma olacağı ve süt ve süt ürünler sektöründe novasyon performansını etkleyen faktörlern öncelklernn belrlenmes adına sektöre katkı yapacağı düşünülmektedr. Dğer taraftan Eskşehr de sanay odasına kayıtlı süt ve süt ürünler frmaları dkkate alındığında, novasyon performansı açısından yeterllk düzeylerne lşkn blglere ulaşılablecektr. Ayrıca bu çalışma sonucunda, ele alınan süt ve süt ürünler frmalarının novasyon performansını etkleyen faktörlern belrlenmesne yönelk bulguların, novasyon strates ve uygulanması açısından frmalara yol gösterc olacağı düşünülmektedr. Yukarıda sözü edlen amaç doğrultusunda çalışmada öncelkle AHS le novasyon performansını etkleyen faktörler ve ağırlık dereceler belrlenmş, sonrak aşamada GİA yardımıyla novasyon performansı bakımından en uygun frmanın seçm gerçekleştrlmştr. Böylelkle bulundukları mevcut durum çersnde uygulama yapılan frmaların novasyon performanslarının karşılaştırması yapılmıştır. Çalışma sonunda elde edlen verler ışığında novasyon performansı açısından en y frmanın belrlenmş olmasına ek olarak, bulgular tartışılmış ve önerlerde bulunulmuştur. 2. Yöntem Araştırma Eskşehr de süt ve süt ürünler sektöründe faalyet gösteren frmalar üzernde uygulanmıştır. Araştırma alanının genş olmasından dolayı, sadece sanay odasına kayıtlı süt ve süt ürünler frmaları seçlmştr. Sektörde Eskşehr sanay odasına kayıtlı belrl br satış hacm ve potansyel olan, ancak büyük ve orta ölçekl dört farklı frma tespt edleblmştr. Böylelkle bu dört frmanın novasyon performansı üzernde etkl olduğu düşünülen krter ve alt krterlern ağırlıkları AHS le elde edlmş ve bu ağırlıklar ver olarak kullanılarak söz konusu dört frma GİA le novasyon performansları bakımından sıralanmıştır. İnovasyon performansını etkleyen ana faktörler ve alt faktörler dkkate alındığında, bu uygulamada AHS yöntemnn kullanılmasının neden ntel ve ncel brçok krtern br arada değerlendrlmesn sağlaması, krterlern tümünün eşanlı düşülmesn gerektrmemes ve karar verclern daha çok odaklanmasını sağlayan kl karşılaştırmalar le krterler, alt krterler ve alternatfler çn öncelk değerler gelştrmesdr. Uygulamada GİA kullanılmasının nedenler se GİA n dğer statstksel yöntemlere göre daha az veryle karşılaştırmaya mkan vermesnn yanında, novasyon performansının belrlenmesndek belrszlklern sayısallaştırılmasına olanak sağlamasıdır. Dğer taraftan uygulamada AHS sıralamalarının değl de GİA sıralamalarının alınmasının neden se AHS de br paylaştırma yapılması, GİA de se gr lşk derecelernden yola çıkılarak en uygun sıralamanın elde edlmesdr Analtk Hyerarş Sürec AHS karar verme sürecnde karar verclere yardımcı olablmek amacıyla 1970 l yıllarda Thomas L. Saaty tarafından gelştrlen br teknktr. AHS karmaşık ve yapısal olmayan br durumu temel parçalarına ayırma; bu parçaları ya da değşkenler br hyerarşk düzen çne oturtma, her br değşken çn yapılan sübektf değerlendrmeler sayısal değerlere çevrme, değşkenlerden hanglernn söz konusu durumun sonuçlarını etkleyeceğn ve en yüksek öncelğe sahp olduğunu belrlemek 150

3 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences çn sübektf değerlendrmeler nceleme şlevlern çerr (Saaty ve Vargas, 2001). AHS ncel ve ntel faktörlern br arada kullanılmasına olanak sağladığı çn oldukça terch edlen br yöntemdr. AHS karar sürec, üç aşamadan meydana gelmektedr. Bunlar ayrıştırma, karşılaştırmalı değerlendrmeler ve öncelklern senteznn yapılmasıdır (La, Trueblood ve Wong, 1999). Karmaşık karar problemler çözüme ulaştırılırken öncelkle problem bleşenlerne ayrılarak hyerarşk br yapıda düzenlenmeldr. Hyerarşk yapının en üst basamağında hedef, alt basamaklarında se ana krterler ve alt krterler, en son basamağında da alternatfler bulunmaktadır (Cheng, Chou, Yang ve Chang, 2005). Yöntem, hyerarşnn her düzeynde belrlenen br krtere göre elemanların br matrs yardımıyla kl karşılaştırılmasından ve bu sayede ağırlıklarının ölçeklendrlmesnden barettr. Bu ağırlıklandırma, genş br öz vektör problemne dönüştürülmekte ve normalze edlmş br ağırlıklar vektörüyle sonuçlanmaktadır Gr İlşksel Analz Gr sstem teors temel olarak sstemler arasındak lşknn analz, model kurulması, tahmn ve karar problemlernde sıkça kullanılan br yöntemdr (Wen, 2004). Gr sstem teors belrszlğn sayılaştırılmasında alternatf br metottur. Stokastk veya bulanık yöntemlerle üstesnden gelnmeyen belrszlk durumlarının modellenmesn sağlar. Gr sstem teorsnde, belrszlğn olmadığı kusursuz blgye sahp olan br sstem beyaz renk le sembolze edlr. Tam zıt özellklere sahp olan sstem se syah olarak ntelendrlr. Yalnızca kısmı blgye sahp olan sstemler se gr sstem olarak adlandırılır (Ln, Chen ve Lu, 2004). Gr İlşksel Analz, Gr Teor ana baslığı altında lteratürde yern almış br karar verme ve analz aracıdır (Demray, 2007). Gr teor lk defa 1982 yılında Tayland da k Hua Chung Blm ve Teknolo Ünverste s öğretm üyelernden olan Profesör Julong Deng tarafından ortaya atılmıştır. Gr teor gr lşksel analz, gr modelleme, gr tahmn ve gr karar verme gb alt baslıklar altında farklı alanlarda uygulanmaktadır (Üstünışık, 2007). GİA farklı dsplnlerdek araştırma alanlarında örneğn havayolu ağlarının tasarımında, çevre blmlernde, satış tahmnlernde, rsk değerlendrmede, servs kaltesnn ölçümünde, ürün tasarımı ve proses planlamada, çok yanıtlı performans karakterstklerne sahp problemler çn optmum parametre düzeylernn belrlenmesnde kullanılmıştır. Çok amaçlı karar verme problemlernn çözümünde alternatf br yöntem olarak GİA önerlmştr. Slah sstemlernn seçmnde ve TOPSIS yöntemnde deale en yakın ve en kötüye en uzak alternatflern belrlenmesnde öklt uzaklığına alternatf olarak GİA kullanılmıştır. Aralıklı sayı kullanarak karar verme sürecnn modellenmesnde ve şletmelern fnansal göstergelern kıyaslanmasında da GİA den faydalanılmıştır (Akay, 2006). GİA n hesaplama adımları aşağıdak gbdr (Wen, 2004). 1. Adım: Karar matrs (X ) oluşturulur. (1) () X (1) (1) () 2. Adım: Referans ser oluşturulur. Referans sers X 0 {x 0 (1), x 0 (2),,x 0 (),,x 0 (n)} şeklnde fade edlr. İfadedek x 0 (),. krtern normalze değerler çndek en büyük değern göstermektedr. 3. Adım: Verler normalze edlr. Gr lşk katsayılarının hesaplanmasından önce farklı boyutlardak göstergelern karşılaştırılması çn verlern standardze edlmes gerekr (Hsa ve Wu, 1997). Aşağıdak üç duruma bağlı olarak verler standart değerlerne dönüştürülür. Faktörlern farklı kaynaklardan geldğ, farklı brmlerle ölçüldüğü düşünüldüğünde GİA n lk adımı verlern aynı brme dönüştürülmesdr. Ayrıca sernn çok genş aralıklarda değerler aldığı durumlarda standartlaştırmayla verlern küçük br aralığa çeklmesnde de fayda vardır. Gr sstem teorsnde bu normalleştrme sürecne gr lşksel oluşum (grey relatonal generatng) adı verlmektedr. Verlern normalzasyonunda en sık kullanılan yöntemlerden brs lneer ver önşleme metodudur. Faktör serlernn normalzasyonunda dkkat edlmes gereken daha yüksek daha y, daha düşük daha y ve deal değer daha y krterlernden hangsnn sernn özellğn yansıttığıdır (Üstünışık, 2007). Eğer ornal sernn amacı sonsuz se daha yüksek daha y özellğn taşıyacaktır. Bu durumda ornal ser Eştlk 2 dek gb normalze edlr: x ( ) * x ( ) mn x ( ) max x ( ) mn x ( ) (2) Daha düşük daha y özellğ, ornal sernn br karakterstğ se bu durumda ornal ser Eştlk 3 dek gb normalze edlr: 151

4 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences x ( ) * max x ( ) x ( ) max x ( ) mn x ( ) (3) Bununla brlkte sağlanması gereken kesn br amacın olduğu deal değer daha y durumu söz konusu se ornal ser Eştlk 4 dek gb normalze edlr: x ( ) * x ( ) x max x ( ) x ob ( ) 0b ( ) (4) Burada x b ( ). krtern hedef değerdr ve 0 max x ( ) x0 ( ) mn x ( ) aşağıdak duruma dönüşür: b aralığında br değer alır. Bu şlemlern ardından 1 numaralı eştlktek karar matrs X * x1 (1) * xn (1) *... x 1 ( n)... *... x ( ) n n (5) 4. Adım: Mutlak değer tablosu oluşturulur. Krterlern karakterstkler baz alınarak katsayı farklılıkları hesaplanır. Katsayı farklılığı, sıra sayısı le referans değer arasındak mutlak farktır. 0 ( ) :. öğe çn X 0 ve X arasındak mutlak fark olmak üzere; 0 ( ) x ( ) x ( ) 0 o1 02 0m (1) (1) (1) m (2)... (2) (2) m ( n) ( n) ( n) (6) 5. Adım: Gr lşk katsayı matrs oluşturulur. Gr lşksel katsayı Eştlk 7 dek gb tanımlanır. γ ( ) 0 mn+ ξ max ( ) + ξ max 0 (7) Bu eştlktek ξ ayırıcı katsayı adını taşır ve referans sers le karşılaştırma sers arasında daha y ayırım yapmaya yardımcı olur. (0,1) aralığında değer alır ve genellkle 0,5 alınır (Wu ve Chen, 2005). Ayrıca, max max max 0 ( ) ve mn mn mn 0 ( ) 6. Adım: Gr lşk dereces hesaplanır. şeklnde hesaplanır. Bu adımda gr lşksel katsayının ağırlıklı toplamı olan gr lşksel derece hesaplanır. Gr lşksel derece Eştlk 8 dek gb tanımlanır: n 1 Γ0 γ 0 ( ) n 1 (8) 152

5 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences Burada Γ. elemanın gr lşk derecesn göstermektedr ve krterlern eşt önem düzeynde olduğu varsayıldığında kullanılır. 0 Eğer krterlern farklı ağırlıkları söz konusu se; Γ n 0 ) 1 [ W ) x 0 ( ] formülünden yararlanılır. ( γ (9) 3. AHS le Görel Önemlern Belrlenmes İnovasyon performansını etkleyen faktörlern ağırlıklarının belrlenmes problemnn AHS uygulamasından önce, süt ve süt ürünler sektöründe faalyet gösteren dört şletmede novasyon konusunda uzman yetkllerle görüşülerek problemn hyerarşk yapısı belrlenmştr. Söz konusu uzmanlar, üzernde çalışma yapılmış dört şletmenn yönetcler ve novasyon sorumlularıdır. Ekp le gerçekleştrlen görüşmeler ve lteratürde novasyon performansı le lgl yapılan çalışmalar doğrultusunda, novasyon performansını etkleyen faktörlern ağırlıklarının belrlenmes problemnde göz önüne alınması gereken krterler ve alt krterler belrlenmş ve daha önce sözü edlen dört frma çn hyerarşk yapı Şekl 1 dek gb oluşturulmuştur. Hyerarşk yapı oluşturulurken her brs alt krterler çeren dört temel krter dkkate alınmıştır. İnovasyon Performansı Açısından En Uygun Frmanın Seçm Çevresel Faktörler * Pazardak Dalgalanmalar (AK1) * Teknolok Değşm (AK2) * Rekabet Yoğunluğu (AK3) İç Faktörler * Stratek Yönlendrme (AK4) * Beşer Sermaye (AK5) * Örgüt Kültürü (AK6) Frma Stratek Yetenekler * Üretm Kapastes (AK7) * Teknolok Kapaste (AK8) * Pazarlama Kapastes (AK9) * Blg ve Öğrenme Yeteneğ (AK10) Üretm, Pazarlama ve Ar-Ge * Güven, Bağlılık ve Karşılıklı Anlayış (AK12) * Ortak Vzyon (AK13) * Blg, Blg Paylaşımı ve Bütünleşme (AK14) * Koordnasyon ve İletşmn İşleyş (AK15) * İş Brlğ (AK16) * İlşksel Yetenekler (AK11) * Teknk Entegrasyonİşleyş (AK17) FİRMA 1 FİRMA 2 FİRMA 3 FİRMA 4 Şekl 1. İnovasyon Performansını Etkleyen Faktörler Problemn hyerarşk yapısının oluşturulmasından sonra kl karşılaştırma değerlernn elde edlmes, AHS karar sürecnn dğer öneml aşamasını oluşturmaktadır. Şekl 1 de verlen hyerarşnn her sevyes çn oluşturulan kl karşılaştırma matrslernden hareketle anket formu hazırlanmıştır. Katılımcılar, Saaty tarafından öne sürülen ölçeğ kullanarak anket formunda yer alan alternatfler, ana krterler ve alt krterler arasındak kl karşılaştırmaları önem düzeylerne göre yargılamışlardır. Problemn hyerarşk yapısının oluşturulmasında görüşlerne başvurulan dört uzmandan ks aynı zamanda kl karşılaştırmaları gerçekleştren katılımcılardır. Bu katılımcıların yargılarının geometrk ortalamaları alınarak grup karar vermel AHS uygulanmıştır. Tüm ana krter ve alt krterler çn kl karşılaştırmalar yapıldıktan sonra, her br ana krter ve alt krtern görel önem değerler le alternatfler bazında almış oldukları değerler grup karar vermeye dayalı olarak Expert Choce programı le elde edlmş ve Tablo 1 de gösterlmştr. 153

6 Tablo 1. AHS Sonuç Matrs Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences Ana Krterler Alt Krterler (AK) Alternatfler Frma 1 Frma 2 Frma 3 Frma 4 AK1 (0,701) 0,637 0,185 0,084 0,093 Çevresel Faktörler (0,493) AK2 (0,207) 0,604 0,220 0,101 0,074 AK3 (0,092) 0,580 0,260 0,098 0,063 AK4 (0,633) 0,560 0,214 0,144 0,082 İç Faktörler (0,298) Frma Stratek Yetenekler (0,141) Üretm, Pazarlama ve Ar- Ge (0,068) AK5 (0,288) 0,620 0,165 0,065 0,151 AK6 (0,078) 0,617 0,164 0,075 0,144 AK7 (0,528) 0,617 0,147 0,062 0,174 AK8 (0,237) 0,547 0,234 0,104 0,116 AK 9 (0,091) 0,525 0,224 0,106 0,145 AK10 (0,096) 0,458 0,241 0,140 0,160 AK11 (0,048) 0,480 0,264 0,139 0,117 AK12 (0,417) 0,460 0,275 0,141 0,125 AK13 (0,268) 0,575 0,211 0,111 0,104 AK14 (0,170) 0,478 0,282 0,131 0,110 AK15 (0,061) 0,522 0,216 0,138 0,123 AK16 (0,047) 0,562 0,219 0,117 0,102 AK17 (0,037) 0,578 0,224 0,102 0,096 Tablo 1 ncelendğnde novasyon performansını en çok etkleyen faktörün çevresel faktörler (0,493) olduğu; bu krter ç faktörler (0,298) ana faktörünün zledğ görülmektedr. İnovasyon performansını etkleyen faktörlerde frma stratek yetenekler (0,141) ve üretm, pazarlama ve Ar-Ge (0,068) önem dereceler bakımından son sıralarda yer almaktadır. İşletmenn bulunduğu pazarla lşkl faktörler olan pazardak dalgalanmalar (0,701) novasyon performansını en çok etkleyen çevresel faktör olarak görünmektedr. Teknolok değşm (0,207) ve rekabet yoğunluğu (0,092) se çevresel faktörlerde pazardak dalgalanmalar kadar büyük br etkye sahp değldr. 4. GİA le İşletmelern İnovasyon Performansına Göre Sıralanması 1. Adım: Karar Matrsnn Oluşturulması Süt ve süt ürünler sektöründe faalyet gösteren frmalara uygulanan AHS uygulaması le elde edlen ağırlıklar Tablo 2 de GİA karar matrsnn oluşturulmasında kullanılmıştır. 154

7 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences Tablo 2. Karar Matrs Frmalar Alt Krterler Referans (X 0 ) Frma 1 (X 1 ) Frma 2 (X 2 ) Frma 3 (X 3 ) Frma 4 (X 4 ) AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK Tablo 2 de amaç daha büyük br değer (katsayı) elde etmek olduğundan, daha yüksek, daha y krter kullanılmıştır. Alternatfler X 1, (Frma1), X 2 (Frma2), X 3 (Frma3) ve X 4 (Frma4) dür. 2. Adım: Verlern Normalze Edlmes Karar matrsnn oluşturulmasından sonra verler, on yed alt krter çn Eştlk 2 yardımıyla normalze edlmştr. Tablo 3 ver normalzasyonu özetn göstermektedr. 155

8 Tablo 3. Ver Normalzasyonu Matrs Alt Krterler Referans (X 0 ) Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences Frma 1 (X 1 ) Frmalar Frma 2 (X 2 ) Frma 3 (X 3 ) Frma 4 (X 4 ) AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK Adım: Mutlak Değern Hesaplanması GİA nın 3. aşamasında mutlak değer matrs elde edlmştr. Tablo 4 de referans değerlernn karşılaştırma değerlernden olan mutlak değer farkları verlmştr. 156

9 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences Tablo 4. Mutlak Değer Matrs Frmalar Alt Frma 1 Frma 2 Frma 3 Frma 4 Krterler (X 1 ) (X 2 ) (X 3 ) (X 4 ) AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK AK Adım: Gr İlşk Katsayılarının Hesaplanması Eştlk 7 de verlen denklem kullanılarak hesaplanan gr lşk katsayıları Tablo 5 de verlmştr. Tablo 5. Gr İlşk Katsayıları Ana Krterler (0,522) (0,522) (0,526) (0,525) Alternatfler Alt Krterler (w ) AK1 (0.513) AK2 (0.522) AK3 (0.532) AK4 (0.527) Frma 1 (X 1 ) Frma 2 (X 2 ) Frma 3 (X 3 ) Frma 4 (X 4 ) AK5 (0.521) AK6 (0.518) AK7 (0.522) AK8 (0.522) AK9 (0.525) AK10 ( AK11 (0.534) AK12 (0.538) AK13 (0.516) AK14 (0.541) AK15 (0.518) AK16 (0.519) AK17 (0.519)

10 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences 5. Adım: Gr İlşk Derecesnn Hesaplanması AHS ve GİA dan elde edlen alt krter ağırlıkları Eştlk 8 yardımıyla hesaplanmıştır. AHS den elde edlen alt krter ağırlıkları (w ) Tablo 5 n knc sütununda parantez çnde gösterlmektedr. 8 nolu eştlk tüm frmalara uygulanmış ve sonuçlar Tablo 6 da özetlenmştr. Tablo 6. Gr İlşk Dereceler Frmalar Γ 0 Γ (AHS ağırlıkları le) 0 Sıra Frma 1 %100 % Frma 2 %41.3 % Frma 3 %34.0 % Frma 4 %34.2 % Tablo 6 da görüldüğü gb novasyon performansı açısından en uygun alternatfn Frma 1 (%100) olduğu görülmektedr. Dğer frmalar Frma 2 (%41.3) ve Frma 4 (%34.2) novasyon performansı bakımından knc ve üçüncü sırada yer almaktadır. İnovasyon performansı açısından en son sırada Frma 3 (%34.0) bulunmaktadır. 5. Tartışma ve Sonuç İşletmelern geleceklern planlamaları ve şleyşlern devam ettreblmeler çn novasyon çalışmaları önemldr. Ancak novasyon sürec çersnde br takım sıkıntılarla karşılaşılması muhtemeldr. Bu sıkıntıları açığa çıkmadan önlemek ya da meydana geldkten sonra sorunlara karşı çözüm üretmek çn şletmey çerden ve dışarıdan etkleyeblecek unsurların varlığını tespt etmekte fayda vardır. Böylelkle novasyon performansı bakımından frmaların daha üretken olmaları sağlanablr. Bu çalışmada novasyon performansını etkleyebleceğ düşünülen faktörlern belrlenmesnn yanında, hang faktörün ve alt faktörlernn novasyon performansını ne derece etkledğ AHS le ortaya konulmuştur. Ayrıca novasyon performansı bakımından en uygun frmanın GİA le tespt edlmes de sağlanmıştır. AHS sonucunda şletmelern novasyon performansının arttırılması çn neler yapılması gerektğ konusunda blglere ulaşılmıştır. Dğer taraftan frmaların novasyon performanslarının ölçümünde kullanılan statstksel yöntemlern çok sayıda ve normal dağılıma uygun verlern kullanılmasını gerektrmes nedenyle bu çalışmada, az veryle karşılaştırma yapablen GİA kullanılmıştır. Buradan hareketle faktörlern AHS le belrlenen ağırlıkları kullanılarak, GİA le ele alınan frmalar novasyon performansları açısından sıralanmışlardır. Ayrıca şletmelern sahp oldukları sınırlı kaynaklarla meydana getrmeye çalıştıkları novasyonlar çn malyet ve zaman tasarrufu sağlama konusunda da önerlerde bulunablme mkanı elde edlmştr. Çalışmada Eskşehr Sanay Odasına kayıtlı süt ve süt ürünler sektöründek frmaların novasyon performanslarına etk eden ana ve alt faktörlern, görel önemlernn belrlendğ lk kısımda, çevresel faktörler ve ç faktörlern, frma stratek yetenekler ve üretm, pazarlama ve Ar-Ge ye oranla novasyon performansı açısından daha etkl olduğu görülmüştür. Çevresel faktörler oluşturan alt faktörler dkkate alındığında, pazardak dalgalanmaların novasyon performansı açısından teknolok değşm ve rekabet yoğunluğuna oranla daha çok etksnn olduğu söyleneblr. Dolayısıyla pazarda meydana gelen dalgalanmalara neden olan şaretlern sürekl ve dkkatl br bçmde takp edlmes önemldr. İşletmeler yaklaşan ekonomk krzler pyasadak verler sürekl takp ederek aşabldklernden, ekonomk darboğazlarda üretlen novasyon fkrler rekabet çn gerekl avantaın yaratılmasında fırsatlar oluşturablr. Dğer taraftan krze hazırlıksız yakalanan frmalarda bütçe açısından kısıtlamalar meydana geleceğ çn novasyon performansı çok düşük sevyelerde olablr. Çalışma sonuçları göz önüne alındığında, novasyon performansı pazardak dalgalanmalardan etklendğ kadar, teknolok değşm ve rekabet yoğundan da etklenmektedr. İnovasyon sürekl güncellenmes gereken br yapıya sahp olduğu çn, zaman çnde meydana gelen teknolok değşmlere adaptasyon gerekmektedr. Teknolok kapastes yeterl olan frmaların teknolok değşmlere daha kolay ayak uyduracağı ve novasyon çalışmalarını daha süratl br bçmde gerçekleştreblecekler görülmektedr. Rekabet yoğunluğu ç faktörlerde novasyon performansı açısından en az etkye sahp olmasına rağmen önemldr. Zra frmanın bulunduğu pazardak rakplernn sayısı, pyasada uygulanacak stratenn belrlenmesnde öneml br rol oynamaktadır. Sonuç olarak ncelenen frmaların novasyon performanslarının en çok pazardak dalgalanmalardan etklendğ, teknolok değşm ve rekabet yoğunluğunun se daha az etkye sahp olduğu görülmüştür. Çevresel faktörler kadar olmasa da ç faktörler ve frma stratek yeteneklernn de novasyon performansı üzernde etkye sahp olduğu görülmüştür. İç faktörler oluşturan alt faktörler dkkate alındığında, novasyon fkrnn oluşumundan uygulanmasına kadar geçen süreç çersnde kalfye personele htyaç duyulduğu görülmektedr. Ancak personeln stratek açıdan yönlendrlmes se ayrı br sorun teşkl etmektedr. Çalışmaya konu olan frmalara bakıldığında çoğu frmada yetenekl personeln azlığı dkkat çekmektedr. İnovasyon örgüt kültürü halne getrlemedğnden, novasyon çalışmalarına götürecek stratek kararların mevcut personelle verlemedğ söyleneblr. Bu bakımdan şletme personelnn belrl peryotlarla novasyon ve novasyon uygulamaları hakkında blglendrlmeler ve eğtlmeler kendlern şletmenn br parçası olarak görmelerne olanak sağlayablr. Frmalar stratek yetenekler bakımından değerlendrldklernde üretm kapastes ve teknolok kapastenn novasyon performansını etkledğ belrlenmştr. Sözü edlen frmalardan bazılarının üretm kapastes ve teknolok kapastelernn yetersz olduğu, bunun da novasyona yönelk düşünce tarzını ve novasyon performansını olumsuz etkledğ dkkat çekmektedr. Frmalar açısından üretm kapastes ve teknolok kapaste yeterllğ sağlansa ble, bunu kullanablecek uzman personele olan gereksnm göz ardı edlmemeldr. 158

11 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences Dğer taraftan üretm, pazarlama ve ar-ge ana faktörünün novasyon performansı üzernde pek br etkye sahp olmadığı belrlenmştr. Ancak şletme ç lşkler (güven, bağlılık ve karşılıklı anlayış) ve ortak vzyonun novasyon performansına az da olsa katkı yapacağı tespt edlmştr. İşletme ç güven ortamının sağlanması ve şletme personelnn ortak br vzyon çerçevesnde br araya getrlmesnde şletme yönetmnn tutumu önemldr. Dolayısıyla şletmeler hyerarşk değl, katılımcı br yönetm yapısı belrleyerek en alt kademeden en üst sevyeye kadar blg paylaşımı ve güven nşa etmeldrler. Çalışmanın teork sonuçları makro açıdan değerlendrldğnde, küreselleşen pyasa koşullarının neden olduğu rekabet yoğunluğunun ve fnansal yeterszlklern aşılmasında novasyon performansının etkl br rol oynadığı söyleneblr. Ancak novasyon çalışmaları ayrı br bütçe ve ar-ge harcamaları gerektrdğnden, ekonomk durgunluk dönemlernde fnansal açıdan kısıtlamalar meydana geleceğ çn aradak dengenn şletmenn yararları çerçevesnde kurulması gerekmektedr. Dolayısıyla novasyon döngüsünün devamlılığı novasyon performansına doğrudan etk edeceğnden, novasyon çalışmaları ayrı br bütçeleme le ele alınablr. Böylelkle novasyonun her dönemde sürdürüleblrlğ de sağlanmış olablecektr. Sürdürüleblr novasyon ve novasyon performansı arasında, özellkle ekonomk durgunluk dönemlernde novasyon faalyetlern gerçekleştrme ve pyasadak olumsuz havayı şletme lehne çevrme açısından, sıkı br lşk mevcuttur. Bu lşk ne kadar sağlıklıysa, şletmenn pyasadak rekabet avantaına ve karlılığına o derece etk edeceğ söyleneblr. Sonuç olarak novasyonun şletmenn geleceğ le lgl öneml br yer teşkl etmes bakımından, üzernde düşünülmes ve çalışılması gereken br blm olarak ele alınmasında fayda vardır. Her ne kadar kurulan hyerarşk model kapsamında dört uzman görüşüne başvurularak krterlern ağırlıkları ve novasyon performansı açısından en uygun frmalar belrlenmş olsa da, bu sonuçlar tüm süt ve süt ürünler sektörünün görüşlern yansıtmamaktadır. Ancak araştırma gzllk nedenyle smler açıklanmayan frmaların breysel yargılarına dayalıysa da çalışmadan elde edlen sonuçların süt ve süt ürünler sektöründe yapılan ve yapılacak olan novasyon çalışmalarının etkn ve verml br bçmde yürütülmesne katkı sağlayacağı düşünülmektedr. İnovasyon performansını brçok faktörün etkledğ düşünüldüğünde, AHS yardımıyla oluşturulan hyerarşk yapıyla hang faktörün ne derece etkledğ kolay br bçmde tespt edleblmektedr. Dğer taraftan, alt krterler ve alternatfler arasındak bağımlılığın da dkkate alınacağı ve böylelkle novasyon performansını belrleme problemnn br ağ yapısında ncelenmesn sağlayacak Analtk Network Sürec kullanılarak da krter ağırlıkları tekrar elde edlp, GİA uygulaması yneleneblr ve sonuçlar karşılaştırılablr. Ayrıca bu modeln Türkye genelnde sonuçlarının görülmes ve önerler gelştrlmes bakımından, Türkye dek süt ve süt ürünler sektöründek lder frmalar alınarak tekrar uygulanableceğ söyleneblr. KAYNAKÇA AKAY, D. (2006). Kullanıcı Merkezl Ürün Tasarımı çn Bütünleşk Br Zek Model: Cep Telefonları Üzerne Br Uygulama, Yayınlanmamış Doktora Tez, Gaz Ünverstes Fen Blmler Ensttüsü, Ankara. AKSES, S. (2012). Türkye nn Yenlkçlk Performansına İlşkn Değerlendrmeler. İKV Değerlendrme Notu, İktsad Kalkınma Vakfı, 48. Sayı. CHENG S. C., CHOU T. C., YANG C. L. ve CHANG H. Y. (2005). A Semantc Learnng For Content-based Image Retreval Usng Analytcal Herarchy Process. Expert Systems wth Applcatons, 28(3), COSH, A., FU, X. ve HUGHES, A. (2012). Organzaton Structure and Innovaton Performance n Dfferent Envronments. Small Busness Economcs, 39(2), CZARNITZKI, D. ve HOTTENROTT, H. (2009). Are Local Mleus the Key to Innovaton Performance? Journal of Regonal Scence, 49(1), DEMİRAY, A. (2007). Makne Seçm Problemnn Çok Krterl Karar Verme Yöntemyle Çözümü. Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez, Gaz Ünverstes Fen Blmler Ensttüsü, Ankara. GÜLER ÖZGÜR, E. ve KANBER, S. (2011). İnovasyon Aktvtelernn İnovasyon Performansı Üzerne Etkler: İmalat Sanay Uygulaması. Ç. Ü. Sosyal Blmler Ensttüsü Dergs, 20(1), HASSANLOU, A. (2009). The Impact of Absorptve Capacty on the Innovaton Performance of Pharmaceutcal Frms. ProQuest Dssertatons and Theses. HINLOOPEN, J. (2003). Innovaton Performance across Europe. Economcs of Innovaton and New Technology, 12(2), HSIA, K.H.ve WU, J.H. (1997). A Study on the Data Preprocessng n Grey Relatonal Analyss. Journal of Chnese Grey System, 1(1), KILIÇ, M. ve BİLGİNOĞLU, B. (2010). İhracatçı Türk Frmalarında Personel Sağlama ve Seçme Yöntemler ve İnovasyon Performansı İlşks: Orta Anadolu İhracatçı Brlkler Örneğ. Sosyo Ekonom Dergs, 3, LAI, S.V, TRUEBLOOD, P.R. ve WONG, K. B. (1999). Software Selecton: A Case Study of The AHP to The Selecton of a Multmeda Authorng System, Informaton and Management 36,

12 Dumlupınar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs / Dumlupınar Unversty Journal of Socal Scences LAURSEN, K. ve SALTER, A. (2006). Open for Innovaton: The Role of Openness In Explanng Innovaton Performance Among UK. Manufacturng Frms. Strategc Management Journal, 27(2), LIM, J.N. ve PELTNER, F. (2011). Innovaton Performance of Constructon Enterprses: An Emprcal Assessment of the German and Sngapore Constructon Enterprses. Constructon Innovaton, 11(3), LIN, Y., CHEN, M.Y. ve LIU, S. (2004). Theory of grey systems: capturng uncertantes of grey nformaton. Kybernetes, 33(2), LUNDVALL, B. ve NIELSEN, P. (2007). Knowledge Management and Innovaton Performance. Internatonal Journal of Manpower, 28(3/4), OTTENBACHER, M., SHAW, V. ve LOCKWOOD, A. (2006). An Investgaton of the Factors Affectng Innovaton Performance n Chan and Independent Hotels. Journal of Qualty Assurance n Hosptalty and Toursm, 6(3-4), PARIDA, V., WESTERBERG, M. ve FRISHAMMAR, J. (2012). Inbound Open Innovaton Actvtes n Hgh-Tech SMEs: The Impact on Innovaton Performance. Journal of Small Busness Management, 50(2), PRAJOGO, D.I. ve AHMED, P.K. (2006). Relatonshps between Innovaton Stmulus, Innovaton Capacty and Innovaton Performance. R&D Management, 36 (5), RABOR, F.M., REZA, Z., HOSSEIN, S. ve BEHZAD, A. (2011). Modelng Factors Affectng Innovaton Performance of Frms Usng the Integrated Cogntve Mappng Method and Bayesan Networks (A Case Study n the Iranan Insurance Industry). European Journal of Socal Scences, 23(1), SAATY, T.L. ve VARGAS, L. G. (2001). Models, Methods, Concept and Applcatons of the Analytc Herarchy Process. Kluwer Academc Publshers, London. SAENZ, J., ARAMBURU, N. ve RIVERA, O. (2009). Knowledge Sharng and Innovaton Performance: A Comparson between Hgh-Tech and Low-Tech Companes. Journal of Intellectual Captal, 10(1), TANEV, S. (2005). Compettve Intellgence Informaton and Innovaton Performance of Irap-Funded Companes. ProQuest Dssertatons and Theses. ÜSTÜNIŞIK, N.Z. ( 2007). Türkye'dek İller ve Bölgeler Bazında Sosyo-Ekonomk Gelşmşlk Sıralaması Araştırması: Gr lşksel Analz Yöntem ve Uygulaması, Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez, Gaz Ünverstes Fen Blmler Ensttüsü, Ankara. WEN, K. L. (2004). Grey Systems: Modelng and Predcton, Yang s Scentfc Research Insttute, Tucson, USA, 253p. WU, W.Y.ve CHEN, S.P. (2005). A Predcton Method Usng the Grey Model GMC(1,n) Combned Wth the Grey Relatonal Analyss: A Case Study on Internet Access Populaton Forecast. Appled Mathematcs and Computaton, 169(1), ZEHİR, C. ve ÖZŞAHİN, M. (2008). A Feld Research on The Relatonshp Between Strategc Decson-Makng Speed and Innovaton Performance n The Case of Turksh Large-Scale Frms. Management Decson, 46(5), ZENG, S.X., XIE, X.M. ve TAM, C.M. (2010). Relatonshp between Cooperaton Networks and Innovaton Performance of SMEs. Technovaton 30(3), ZHANG, J. ve DUAN, Y. (2010). The Impact of Dfferent Types of Market Orentaton on Product Innovaton Performance: Evdence from Chnese Manufacturers. Management Decson, 48(6), ZHAO, Y. (2001). Enhancng Frm Innovaton Performance through Strategc Management of New Product Development. ProQuest Dssertatons and Theses. 160