VERİ ZARFLAMA ANALİZİ İLE TIBBİ GÖRÜNTÜ, ARŞİV VE İLETİŞİM SİSTEMLERİNİN DEVLET HASTANELERİ PERFORMANSINA ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI

Transkript

1 Süleyman Demrel Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü DergsYıl: 2013/1, Sayı:17 Journal of Süleyman Demrel Unversty Insttute of Socal ScencesYear: 2013/1, Number:17 VERİ ZARFLAMA ANALİZİ İLE TIBBİ GÖRÜNTÜ, ARŞİV VE İLETİŞİM SİSTEMLERİNİN DEVLET HASTANELERİ PERFORMANSINA ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI ÖZET Vedat BAL Çalışma Türkye de Sağlık Bakanlığına bağlı devlet hastanelernn etknlk sevyelern belrlemek ve Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn (PACS) performansa etklern tespt etmek amacıyla yapılmıştır. Hastanelern etknlk düzeyn belrleme yöntem olarak Ver Zarflama Analz (VZA) teknğ kullanılmıştır. Çalışmanın bulgularına göre; Türkye dek devlet hastanelernn büyük çoğunluğunun etkn olarak çalıştığı tespt edlmştr. Araştırmada elde edlen bulgular; blg şlem yatırımları le etknlk skorları arasında dolaylı olarak poztf yönlü br lşk olduğunu ve PACS ye sahp olan devlet hastanelernn etknlk değerler ortalamalarının dğerlerne göre daha yüksek olduğunu göstermektedr. Anahtar Kelmeler: Sağlık İşletmeler Performansı, İletşm Sstemler, Ver Zarflama Analz DATA ENVELOPMENT ANALYSIS AND MEDICAL IMAGE ARCHIVING AND COMMUNICATION SYSTEMS TO INVESTIGATE THE EFFECTS OF THE PERFORMANCE OF PUBLIC HOSPITALS ABSTRACT The am of ths study s to nvestgate the effcency level of the State Hosptals under the Mnstry of Health as well as to analyse the performance effects of the Medcal Imagng, Archvng and Communcaton Systems. Data Envelopng Analyses (DEA) technque s used to determne the effcency level of hosptals. Accordng to the results of the study, an mportant part of state hosptals operate effcently. The fndngs of ths study also ndcates that there s an ndrect postve relatonshp between the Informaton Technologes nvestments and effcency level; moreover the average effcency scores of the State Hosptals have hgher PACS than others. Yrd.Doç.Dr. Celal Bayar Ünverstes, Uygulamalı Blmler YO, Bankacılık Fnans Bölümü, Mansa, Türkye, vedatbal@hotmal.com [31]

2 Vedat BAL Keywords: The performance of the health frms, Communcaton Systems, Data Envelopng Analyss. 1. GİRİŞ Gün geçtkçe daha sık oranda duyduğumuz teknoloj kavramı her alanda hayatımızı poztf yönde etkleyen br unsur halne gelmştr. Teknoloj ve getrdğ nmetler artan oranda günlük hayatın her anında kullanır hâle gelmşlerdr. Dolayısıyla sağlık sektöründe teknolojnn gelşm ve kullanılması da kaçınılmaz olmuştur. Sağlık sektöründe teknolojnn kullanılması, sağlık hzmetlernn daha kaltel ve sürdürüleblr olmasını berabernde getrmektedr. Çalışmada öncelkle teknolojnn sağlık sektörüne getrdğ yenlklerden olan Pcture Archvng and Communcaton System (PACS) ncelenmştr. Devamında çalışmamızın unsurlarını oluşturan performans, vermllk ve etknlk kavramları ele alınmıştır. İzleyen başlık altında se lteratürde grd-çıktı analz olarak blnen ve performans, vermllk ve etknlk ölçümünde kullanılan Ver Zarflama Analz teork açıdan açıklanmış ve analz aracılığıyla sağlık sektöründe br uygulama gerçekleştrlmştr. Son bölümde se uygulama sonuçları detaylı br şeklde rdelenerek yorumlanmıştır. 2. TIBBİ GÖRÜNTÜ, ARŞİV VE İLETİŞİM SİSTEMİ (PACS) Gelşen teknoloj her alanda olduğu gb sağlık sektöründe de br çok yenlğ getrmştr. Bunlardan brs de son dönemde radyoloj bölümlernde kullanılan blg sstemlernn başında PACS dr. PACS farklı brmlerde yer alan görüntüleme sstemlernn elde ettğ görüntülern br mekanda arşvlenmesne ve gerektğnde farklı noktalardak kullanıcıların kullanımına sunulmasını olanaklı kılan br elektronk flm arşv sstemdr (Mansoor, vd, 2012:230). Hasta kayıtlarının tutulmasında kolaylık sağlayan hasta blg otomasyonlarının daha verml br sayısal arşvleme sunablmeler çn, hastalık teşhsnde çok büyük önem olan medkal görüntülern sayısal ortamda saklanmasını sağlamaları gerekmektedr. Bu konuda brçok çalışma yapılmış olup standart br yapı ortaya konulmuştur (Weterng, vd, 2011:980). Bu yapı PACS (Pcture Archvng and Communcaton System) sstem olup medkal görüntülern sayısal arşvleme yöntemler le pratk br yapıda saklanması ve yönetlmesn sağlayan sstemlerdr. Bu sstemler çersnde DICOM (Djtal Image Communcaton n Medcne) standardı adı verlen standart br medkal görüntü formatı da kullanılır. DICOM standardı le hasta hakkında sadece medkal görüntü değl, berabernde ek blgler de saklanablr (Ulaş ve Tatar, 2005:245). [32]

3 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması Şekl 1 de klask br PACS sstem görülmektedr. Manyetk Rezonans Görüntüleme (MR), Blgsayarlı Tomograf (CT), Ultrasonograf, Anjograf ve Djtal Radograf chazlarından elde edlen görüntüler, uygun format olan Dgtal Imagng and Communcatons n Medcne yan DICOM a dönüştürülerek yerel ağ aracılığı le PACS server a letlr. PACS server gelen bu görüntüler alarak gerekl ayrıştırmaları yapar ve görüntülern kalıcı olarak saklanacağı Vertabanı Sunucusu (DB Server) ve Dosya Sunucusuna (Fle Server) letr. Bu şlem tamamlandıktan sonra Radyoloj brmlernde ve doktorların kend blgsayarlarında bulunan stemc arayüzler kullanılarak görüntülere ulaşılablr, üzernde görüntü şleme şlemler yapılablr, teşhs ve tedav çn notlar ekleneblr ve görüntülern raporları alınablr. (Özbek, vd, 2007:3) Şekl 1: PACS Sstem Kaynak: ÖZBEK, F., M. YARDIMSEVER ve O. SAKA, Akdenz Ünverstes Hastanes Laboratuar ve Radyoloj Blg Sstem Mmars, Akademk Blşm 2007 Dumlupınar Ünverstes, Kütahya 31 Ocak-2 Şubat PERFORMANS, VERİMLİLİK, ETKİNLİK Blg ve teknoloj çağında, blg sstemlernn hızla gelşmes ve rekabetn küresel boyutlara taşınması şletmelern daha verml ve etkn çalışmasını zorunlu kılmaktadır. Bu zorunluluğun gereğ olarak performans kavramı son dönemde özellkle hzmet şletmelernde öneml br hale gelmştr (Randall, vd, 2012:34). Performans başarım olarak tanımlanmaktadır. Günlük hayatta başarım yerne Fransızca "performance" kelmesnn Türkçeleştrlmş hal [33]

4 Vedat BAL olan performans kelmes kullanılmaktadır (Akal, 2000:15). Lteratürde performansla lgl çeştl tanımlara rastlamak mümkündür: Akal a göre (2000:15) performans, br ş yapan breyn veya grubun o şle amaçlanan hedefe yönelk olarak, nereye varabldğ, ney sağlayabldğnn fades; Şmşek ve Nursoy a göre (2002:43) se amaçlı ve planlanmış br etknlk sonucunda elde edlen ncel ya da ntel olarak belrleyen br kavramdır. Performansı belrleyen ölçütlern başında vermllk gelmektedr. Vermllk "üretlen mal ve hzmet mktarı le bu mal ve hzmet mktarının üretlmesnde kullanılan grdler arasındak oran" olarak fade edleblr. Genellkle bu ölçü, çıktı/grd olarak formüle edlr (Özçer, 1988:23). Vermllk artışı le lgl yapılan çalışmalar son zamanlarda bütün dünyada büyük artış göstermştr. Söz konusu artışta başlıca faktör kaynakların daha etkn kullanılmasının zorunlu hale gelmesdr (Kong ve Fu,2012:542). Türkye de de kaynak sorunu sebebyle her geçen gün bu konuya daha çok önem verlmektedr. Kamu kesmnde özellkle de sağlık sektöründe kısıtlı kaynakların daha etkn kullanımı hayat önem arz etmektedr (Kayalı, vd, 2004:67). Vermllk kadar öneml olan br dğer kavram olan etknlk se; Br grd unsurunun fl kullanım durumunun bell teknklerle tespt edlmş standartlarla kıyaslanması le bulunan br göstergedr şeklnde tanımlanmaktadır. Bu göstergeye yeterllk dereces de denlmektedr (Takan, 2002:666). Dğer br tanıma göre etknlk; "mnmum çaba veya malyet le maksmum sonuçlar elde etme kapastes" olarak fade edlrken, organzasyonel anlamda se "br grd-çıktı mekanzması aracılığı le şlern en doğru şeklde yapılması" şeklnde fade edlmektedr. (Kök ve Delktaş, 2003: 43). Etknlk; Teknk etknlk, Ölçek etknlğ ve Fyat etknlğ olarak üç alt başlıkta tanımlanablmektedr. Teknk etknlk mevcut blg ve teknoloj ışığında, belrl br grd bleşm kullanılarak en fazla çıktının elde edlmes ya da belrl br çıktı bleşmnn en az grd kullanılarak üretlmes başarısıdır. Ölçek etknlğ en uygun ölçekte üretm yapma başarısıdır. Üretm sürecnde grd faktörü malyetlernn blndğ ve önem taşıdığı durumda, teknk ve ölçek etknlğne ek olarak, fyat etknlğnn veya aynı anlamda kullanılan tahss etknlğnn ncelenmes gerekr. Tahss etknlğ; karar verme brmnn (KVB) mnmum malyetle üretm yapmasını sağlayan en uygun faktör bleşmyle mevcut durumun kıyaslanmasını fade eder (Tarım, 2001:14,16,27). 4. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ Parametrk olmayan br yöntem olan Ver Zarflama Analz (VZA) performans ölçümünde sık kullanılır. Bu çalışmada da kullanılan VZA temel [34]

5 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması sağlık hzmetler değerlendrlmesne çok uygun br yöntemdr (Guuffrfa ve Gravelle, 1999:36). Bu yöntem, özellkle her br karar verme brmnn etkn olmama mktarını ve kaynaklarını tanımlayablme becersne sahptr (Güngör ve Oruç, 2009:18). Bu özellğ le yöntem, etkn olmayan brmlerde ne mktarda br grd azaltma ve/veya çıktı mktarını artırmak gerektğne lşkn olarak yönetclere yol göstereblr (Donnelly, 2000:9). Ver Zarflama Analznde br karar verme brmnn etknlk skoru, çıktıların ağırlıklı toplamının grdlern ağırlıklı toplamına bölünmesyle tanımlanmaktadır. Doğrusal Programlamadan yararlanarak çözülen bu problemde ağırlıkları atamak güçtür. Bu noktada Ver Zarflama Analz le her br karar verme brmnn kend etknlk skorunu en büyük yapacak şeklde grd ve çıktı ağırlıklarının seçleceğ ve aynı ağırlık değerler altında tüm dğer karar verme brmlernn etknlk skorlarının bre eşt ya da daha küçük olacağı varsayılmaktadır (Golany, 1988:239). Bu koşul altında çözülen problemde amaç fonksyon değer bre eşt olan karar verme brmler etkn olarak ntelendrlr ve etkn sınırda yer alırlar. Etkn sınırda yer almayan, yan etknlk skoru brden küçük olan karar verme brmler etkn olmayan brmler olarak tanımlanırlar. Ver Zarflama Analz, etkn olmayan karar verme brmlernn etkn olmayışının kaynağını ve mktarını tanımlamaktadır. Dolayısıyla, karar verme brm ya da yönetcs kaynağı ve mktarı bell olan bu etkn olmayış sorununu gderecek gerekl önlemler alablecektr (L, vd, 2012:613). Toplam faktör vermllğ ya da çıktıların grdlere oranından elde edlen bast vermllk formülü aşağıdak gbdr; Ç ık tıla r ın a ğ ır lık lık lı to p la m ı V e r m llk G r d le r n a ğ ır lık lık lı to p la m ı Belrl br brmn vermllğ se, (1.1) v y 1 1 j 2 2 j w x v y w x 1 1 j 2 2 j (1.2) şeklndek br matematksel fadeyle gösterldğnde burada, v 1 = brnc çıktı ağırlığı y 1j = j brmden elde edlen lk çıktı w 1 = brnc grd ağırlığı x 1j = j brm tarafından tüketlen lk grd VZA modeln açıklamanın en y yollarından br toplam faktör vermllğdr. Yukarıda tek br KVB nn vermllğn hesaplamak çn [35]

6 Vedat BAL kullanılan formül, aynı zamanda toplam faktör vermllğn hesaplamayı tek br oran le özetleyen formüldür (Kutlar, vd, 2004:139). Br KVB nn xk, k=1,2,...,m grdlerden, y, =1,2,...,t çıktılarını ürettğn varsayarsak, değşkenler üzerndek uygun ağırlıklar (v = 1, t; wk = 1,...,m) yoluyla denklemn özet aşağıdak şeklde yazılablr: t 1 m k 1 v y w k x k (1.3 ) Kesrl program toplam faktör vermllğ oranından yola çıkmaktadır. Bu program VZA nın kavramsal model olarak düşünülmel; doğrusal programlama se vermllk hesaplaması çn kullanılan pratk br yöntem olarak görülmeldr. Ağırlıkların doğrusal programlama aracılığıyla belrlenmesnde k kısıt söz konusudur. Brncs ağırlıkların poztf olma zorunluluğu; kncs se modeldek KVB çn ağırlıklı çıktıların ağırlıklı grdlere oranının brden büyük olmamasıdır. Ağırlıklar bazen sanal transformasyon veya sanal çarpanlar olarak tanımlanır ve bunların ekonomk anlamı bulunmamaktadır. VZA, bu orandak gözlenen grdler (x k ) le çıktıları (y ) ver olarak alır, bu grd ve çıktılar çn p karar brmnn performansını benzerlernn performanslarına göre maksmze eden ağırlıklar seçmektedr; t p 1. k (1.4) m Max v w k 1 v y w x k kp z tane brden küçük eşttr kısıtı altında; 0 v y w x 1 (1.5) c k kc c= 1, p,.,z v w 0 tüm grd ve çıktılar çn. k Modeldek v ve w, grd ve çıktı ağırlıklarını göstermektedr. Modeln esas çözümü, p, kadar KVB çn elde edlen br vermllk değer ve bu değere ulaşmak çn gerekl ağırlıklar sepetn verr. [36]

7 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması Kesrl programın üst taraftak denklem Charnes, Cooper ve Rhodes un (1978,1979) çalışmalarından derlenmştr. Denklem, her karar brm çn ayrı ayrı hesaplama yaparak Z adet KVB sayısı kadar ağırlık kümes elde etmektedr. Amaç fonksyonundak ağırlıklar, brmn vermllk değern ( 1) kısıtı altında maksmze etmektedr. Denklem aracılığıyla hesaplanan performansın 1.00 olması durumunda gözlemlenen le potansyel performansın çakıştığı anlamı çıkar. Bu durumdak her KVB nn en y durumu meydana getrdğ veya en y durumda olduğu anlaşılır. Gözlemlenen performansı potansyel performansın altında olan br KVB nn 1 den düşük br vermllk değer olur (Kutlar vd., 2004:140). VZA da en genel anlamda şletmelern etknlğ tüm karar verc dğer şletmelere ya da frmalara göre ölçülür. Tüm karar verc ünteler se etkn sınırda veya sınırın altında yer alırlar (Delktaş, 2006:9). Sınırın altında yer alan yan etkn olmayan frmaların etknlk sınırına uzaklığı belrlenr ve performans yleştrme seçenekler sunulur. Bu sayede etkn olmayan frmaların da etknlk sınırına ulaştırılmaları amaçlanır. VZA nın yaygın olarak CCR ve BCC modeller kullanılmaktadır. CCR Model 1978 yılında önerlen bu model grdye yönelk ve çıktıya yönelk olmak üzere k yönlü olarak kullanılablmektedr. Charnes, Cooper ve Rhodes Farrell n etknlk tanımından faydalanılarak VZA modelnn lk şekln oluşturmuştur. Bu modele bu kşlern smlernn baş harflernden esnlenerek CCR model ya da amaç çarpan değerlern bulmak olduğundan çarpan model de denmektedr (Yıldız, 2005:286). CCR model ölçeğe göre sabt getr varsayımına dayanır. Eğer j. karar brmnn etknlğ h se amaç bu değern maksmzasyonu olmalıdır. j Bu durumda amaç fonksyonu grd odaklılık varsayımı altında aşağıdak şeklde formüle edleblr (Tarım, 2001:61): Enbh j n r1 m 1 u y r v x r (3.1) Kısıtlar se şu şeklde formülle gösterleblr. [37]

8 Vedat BAL n r1 m 1 u r u y r v x 0 v 0 r 1 (3.2) Grdye Yönelk CCR Model Grdye yönelk modellerde, bell br çıktı bleşmnn en etkn şeklde elde edleblmes amacı le en uygun grd bleşmnn ne olması gerektğ araştırılmaktadır. Başka br deyşle; grdye yönelk VZA'da, belrl br çıktı sevyes garant altına alındıktan sonra grd sevyesn mnmze etmey hedefleyen br model çözümü gerçekleştrlmektedr (Matthews ve Ismal, 2006:7). Bu model aşağıdak gb formüle edlmştr (Chen ve Al, 2002:477): E o Kısıtlar, s r ro r1 max (3.3) m 1 u y v x o j 1,2,... n v, u 0 r 1, 2,... s 1, 2,... m r Burada, n : KVB sayısı j=1,2,..n s : Çıktı sayısı r=1,2,..s m : Grd sayısı =1,2,..m v u r x o : o. KVB tarafından r. Çıktıya verlen ağırlık değer : o. KVB tarafından. Grdye verlen ağırlık değer : o. KVB nn kullandığı. grd mktarı [38]

9 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması y ro x j : o. KVB nn elde ettğ r. çıktı mktarı : j. KVB nn kullandığı. grd mktarı y rj : j. KVB nn elde ettğ r. çıktı mktarı Problemlern VZA model le çözüleblmes tüm grd ve çıktılar çn sayısal verler mevcuttur. N adet KVB nn grd ve çıktı verlernden oluşan br örneklem kümes çersnde her br KVB 'nn görel etknlğn ölçmek çn n adet optmzasyon model çözmek gerekr. Herhang br optmzasyondak etknlğ ölçülmek stenen KVB j ' ye genel olarak KVBo sm verlmştr. Yan o, j=1,2,.n kümesnn br elemanıdır. Yukarıdak model kesrsel programlama modeldr ve amaç fonksyonu değernn 1 geçemeyeceğ çok açıktır. Model çözüldüğü zaman o. KVB çn ağırlıklar ( u v ) bulunacaktır (Oruç, 2008: 24). r, BCC Model BCC modellernn CCR modellernden tek farkı sabt ölçek altında değl, değşken dönüşümlü ölçek varsayımı altında şlev görmesdr yılında R.D. Banker, A. Charnes, ve W.W. Cooper tarafından lk defa ortaya atılan bu model bu kşlern adlarının baş harfler (BCC) le kullanılmaktadır (Banker, vd, 1984:1078). Grdye Yönelk BCC Model Çıktıların sabt tutularak grdlern azaltılmaya çalışıldığı BCC model aşağıdak gb fade edlmştr (Yun, vd, 2004:91). E o s u y r ro o r1 max (4.1) m 1 v x u o j Kısıtlar, s u y r rj o r1 m 1 v x u j 1, (4.2) j=1,2,..n v, u r=1,2,..s =1,2,..m r [39]

10 Vedat BAL Burada, u o :o.kvb ye at serbest şaretl değşken Kesrsel programlama model doğrusal programlama model olarak aşağıdak gb yazılablr (Oruç, 2008:25): s E max u y u (4.3) o r ro o r1 Kısıtlar, m 1 s v x o 1 r rj o j r1 1 m u y u v x (4.4) j=1,2,..n v, u 0 r=1,2,.s =1,2,..m r 5. SAĞLIK ALANINDA YAPILAN VZA ÇALIŞMALARI Sağlık hzmetler alanında Ver Zarflama Analz nn terch edldğ brçok çalışma bulunmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır: Worthngton 1999 yılında "An emprcal Survey of Fronter Effcency Measurement Technques n Healthcare Servces" adlı çalışmasında, sınırlı bütçelerden dolayı kamu hastanelernn görecel olarak etkn olmadıklarını ler sürmüştür. Sebep olarak kamu hastanelernn kabul edleblr br hzmet sunma potansyelnn tahss edlen fnansal kaynaklara bağlı olması olarak açıklamıştır. Bu nedenle sağlık harcamalarının artırılması üzerne br baskı oluşturmaktadır. Ayrıca Worthngton, hasta başına alınan katkı payının kamu hastaneler etknlğnn artmasında öneml br krter olduğunu tespt etmştr (Worthngton 1999: 67). Harrs ve arkadaşları (2000) tarafından yapılan br başka çalışmada se hastanelern brleşmelernn hastane etknlğ üzerne etks VZA yöntemyle ncelenmştr. Hastane brleşmelernn genel olarak etknlğe olumlu yansıdığı gözlemlenmştr. Baysal ve Çerçoğlu nun (2004), "Sağlık Sektöründe Br Performans Değerlemes Çalışması" adlı çalışmasında, hastanelern yönetm şeklne, bulundukları coğraf bölgeye ve büyüklüklerne göre VZA le etknlkler ölçülmüştür. Yönetm şeklne göre yapılan analzde SSK hastanelernn, devlet hastanelernn ve ünverste hastanelernn görel etknlkler ölçülmüştür. Yatak sayısı esas alınarak hastaneler büyüklüklerne göre sınıflandırılmıştır. Özata (2004), tarafından blşm sstemlernn hastane performansına etksn araştıran br doktora tez [40]

11 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması çalışması gerçekleştrlmştr. Türkye dek ünverste ve devlet hastaneler üzernden gerçekleştrlen çalışmada, hastanelern sahp oldukları sağlık blşm chazlarının performans üzernde olumlu katkısı olduğu tespt edlmştr. Güleş ve arkadaşları (2007), Sağlık İşletmelernde Örgütsel Etknlğn Artırılmasına Yönelk Ver Zarflama Analzne Dayalı Br Uygulama adını taşıyan çalışmalarında; SSK hastanelernn etknlk düzeylern belrlemey ve etkn çalışmayan hastanelerde ne kadar grd/çıktının atıl durumda bulunduğunu tespt etmey amaçlamışlardır. Etknlk ölçümünde Ver Zarflama Analz (VZA) teknğnden faydalanılan çalışmaya 50 adet SSK hastanes dahl edlmştr. Çalışma bulgularına göre; Ölçeğe Göre Değşken Getr (VRS) varsayımı altında 50 SSK hastanesnden, sadece 14 tanes tam etkn çalışmakta; ger kalan 36 hastane se etknlk sınırı altında bulunmaktadır (Güleş vd., 2007:69). Temür ve Bakırcı (2008), Türkye de Sağlık Kurumlarının Performans Analz: Br VZA Uygulaması başlıklı çalışmalarında, Türkye'de Sağlık Bakanlığına bağlı hzmet veren 81 lde 846 adet Devlet Hastanesnn (yataklı tedav kurumlarının) ller ve bölgeler bazında 2003, 2004, 2005, 2006 yılları tbaryle performanslarının değerlendrmesn yapmıştır. Performans değerlendrmesn yaparken metodolojk olarak Ver Zarflama Analzn (VZA) kullanmışlardır. Performans değerlendrmesnde; hastanelere at uzman ve pratsyen hekm sayıları, yatak sayısı ve döner sermaye harcamaları gb değşkenler grd olarak kullanılmış; polklnkte ve yatarak tedav gören hasta sayısı, ölen hasta sayısı, yapılan amelyat sayıları, döner sermaye gelrler ve doğum sayısı gb değşkenler de çıktı olarak kullanılmıştır. Analz sonrasında etkn olan ve olmayan hastaneler tespt edlmş; etkn olmayan hastaneler çn potansyel yleştrme önerler gelştrlmeye çalışılmıştır (Temür ve Bakırcı, 2008:261). Androutsou ve arkadaşları (2011) tarafından Yunanstan dak bölge hastanelernn yıllarına at performanslarını araştıran ve Pham (2011) tarafından Vetnam dak hastanelerne uygulanan reformların vermllk üzerne etksn araştıran çalışmalar da yapılmıştır. Yapılan lteratür taramasında gerek dünyada gerekse Türkye de sağlık alanında PACS ın performans üzerndek etksn belrlemeye çalışan br araştırmaya rastlanılmamış olmasından dolayı bu çalışmanın oluşturulması fkr doğmuştur. 6. UYGULAMA VZA çn seçlecek karar verme brmlernn (KVB) homojen olması gerekmektedr. Homojenlğ sağlamak adına seçlecek hastanelern en az 300 yatak ve 50 Uzman hekm kapastel büyük amelyat yapılablenlerden olması kararlaştırılmış ve seçlen hastanelern aynı özellklere sahp KVB [41]

12 Vedat BAL oldukları varsayılmıştır yılı tbarı le Sağlık Bakanlığı na bağlı 606 devlet hastanesnden stenlen şartları 46 hastanenn sağladığı tespt edlmştr. Ancak bu hastanelerden bazılarının sonrak yıllarda brleşmes veya araştırma hastanes olarak yapı değştrmes ya da bazılarının uç değerler çermes gb sebeplerden dolayı araştırmaya 39 hastane dahl edlmştr. Blg sstemlerne yapılan yatırımın etksnn ve yararlarının algılanması yıllar süreblmektedr. Bu nedenle araştırma çn seçlen hastanelern analz çn, ve 2009 yılı verlernn ortalaması alınarak kullanılmıştır. Bu verler Sağlık Bakanlığı nın resm verlernden temn edlmştr. Sağlık kurumları gb çıktıların planlanması ve kontrolünün oldukça güç olduğu kamu hzmet alanlarında genellkle grd yönelml VZA modeller kullanılmaktadır (Şahn, 1998: 46). Araştırmada grdler mnmze etmey amaçlayan, ölçeğe göre sabt getr varsayımına dayanan CCR model le brlkte, ölçeğe göre değşen getr varsayımına dayanan BCC model de kullanılmıştır. Çzelge 5.1: Çalışmada Kullanılan Değşkenler Grd Değşkenler Tanımlama Uzman Hekm (Uz. Dr.) Devlet hastanelernde görev yapan kadrolu uzman hekm ve cerrahların toplam sayısı* Pratsyen Hekm (Pr.Dr.) Devlet hastanelernde görev yapan kadrolu pratsyen hekm sayısı* Yatak Devlet hastanelernn fl yatak sayısı* Toplam Gder Devlet hastanelernn blançolarındak toplam gder mktarı* Çıktı Değşkenler Muayene Devlet hastanelernde polklnkler ve aclden yapılan ayaktan muayene sayısı* Amelyat Devlet hastanelernde yapılan büyük amelyat sayısı* Yatılan Gün Devlet hastanelernde servslerde yatılan gün sayısı* Toplam Gelr Devlet hastanelernn blonçolarındak toplam gelr mktarı* * ve 2009 yıllarına at verlern ortalaması alınmıştır. Şekl 2 de, VZA çn araştırmada kullanılacak olan hastane etknlk model tanımlanmıştır. [42]

13 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması Uz. Hekm Pr. Hekm Yatak Gder Karar Verme Brm (HASTANE) Muayene Amelyat Yatılan Gün Gelr Şekl 2: VZA çn Hastane Etknlk Model 6.1. Etknlk Skorlarının Hesap Edlmes ve İstatstksel Analzlern Yapılması Bu çalışmada, VZA yöntem le etknlk skorlarının hesap edlmesnde Banxa Fronter Analyst 2.0 VZA paket programından faydalanılmıştır. Üç çeşt etknlk skoru hesap edlmştr. Bunlar, teknk etknlk (VRS), ölçek etknlğ ve toplam etknlk (CRS) skorlarıdır. Br şletmenn elnde bulundurduğu grd bleşmn en uygun bçmde kullanarak mümkün olan en çok çıktıyı üretmedek başarısı "teknk etknlk", en uygun ölçekte üretm gerçekleştrme başarısı se "ölçek etknlğ" olarak tanımlanmaktadır. Teknk etknlk ve ölçek etknlğnn çarpımı se toplam etknlğ vermektedr (Özata, 2004:125). Hastanelere at grd ve çıktı verler paket programa grlmş ve program yardımı le hastanelern görel etknlk skorları, etkn olarak kullanılmayan grd mktarları, etkn olmayan hastanelern etkn çalışablmes çn referans almaları gereken hastaneler belrlenmştr. Elde edlen etknlk skorları, blg sstemlerne sahp olma durumları ve blg şlem hzmet alım gderler SPSS 17.0 for Wndows statstk paket programına grlerek araştırmanın hpotezler doğrultusunda çeştl statstksel analzler yapılmıştır. VZA da grd ve çıktılar arasında poztf yönlü br korelasyon lşksnn olması zorunluluk olmamakla beraber, analzn güvenlrlğn arttırıcı br etkendr (Behdoğlu ve Özcan, 2009:304). Bu sebeple Çzelge 5.2 de araştırmada kullanılan grd ve çıktılara at korelasyon lşkler ncelenmştr. [43]

14 Vedat BAL Yatak 1 Çzelge 5.2: Grd ve Çıktı Değşkenlernn Korelasyon İlşks Yatak Uz.Dr. Pr.Dr. Gder Muayene Yat.Gün Amelyat Gelr Uz.Dr Pr.Dr (**) 1 Gder 0.645(**) 0.616(**) 0.431(**) 1 Muayene (**) 0.559(**) 0.584(**) 1 Yat.Gün 0.808(**) (**) Amelyat 0.554(**) 0.430(**) 0.337(*) 0.728(**) 0.338(*) 0.746(**) 1 Gelr 0.583(**) 0.653(**) 0.462(**) 0.970(**) 0.678(**) 0.597(**) 0.670(**) 1 (**) p<0.01, (*) p<0.05 Hücrelerde (r) katsayısı verlmştr. Grd ve çıktı değşkenler arasında genel olarak poztf yönlü br korelasyon olduğu belrlenmştr. Çzelge 5.3: VZA Kullanılan Değşkenlern Tanımlayıcı İstatstkler Mktar Mnmum Maksmum Ortalama Std. Sapma Yatak (Adet) ,82 Uzman Doktor (Kş) ,97 Pratsyen Doktor (Kş) ,77 Gder (T.L.) Muayene (Adet) Yatılan Gün (Gün) Amelyat (Adet) Gelr (T.L.) [44]

15 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması Çzelge 5.4: Hastanelern Etknlk Skorları No Hastane Adı Toplam Teknk Ölçek Etknlk Etknlk Etknlğ 1 Adana Çukurova D.H Adana D.H Afyon D.H. 0,97 1 0,97 4 Amasya S. Ş. D.H. 0,93 1 0,93 5 Antalya Atatürk D.H Aydın D.H. 0,94 0, Aydın Nazll D.H. 0,96 1 0,96 8 Balıkesr Atatürk D.H Balıkesr D.H Bursa Çekrge D.H Bursa Şevket Yılmaz D.H Çanakkale D.H. 0,91 0, Dyarbakır D.H. 0,99 1 0,99 14 Edrne D.H Eskşehr D.H. 0,92 0, Eskşehr Yunus Emre D.H. 0,96 0,99 0,97 17 Gazantep 25 Aralık D.H. 0,99 0, Gazantep C. Gökçek D.H. 0,92 0,94 0,98 19 Hatay Antakya D.H Hatay İskenderun D.H Isparta D.H. 0,92 0,96 0,96 22 İstanbul Kartal Y.Selm D.H İstanbul Paşabahçe D.H İstanbul Üsküdar D.H İzmr Alsancak N. S. İşgören D.H İzmr Buca Seyf Demrsoy D.H İzmr Karşıyaka D.H. 0,93 0,95 0,98 28 K.Maraş D.H. 0,85 0,88 0,97 29 Kütahya D.H. 0,97 1 0,97 30 Mersn 70.Yıl Tarsus D.H Mersn Toros D.H Muğla D.H. 0,94 0,96 0,98 33 Ordu D.H. 0,98 1 0,98 34 Samsun Gaz D.H Tekrdağ D.H. 0,91 0,98 0,93 36 Tokat D.H Trabzon Fath D.H. 0,93 1 0,93 38 Zonguldak Atatürk D.H Zonguldak Karadenz Ereğl D.H [45]

16 Vedat BAL Çzelge 5.5: Tanımlayıcı Ölçüler Tanımlayıcı Ölçüler Toplam Etknlk (CRS) Teknk Etknlk (VRS) Ölçek Etknlğ Toplam Hastane Sayısı Tam Etkn Hastane Sayısı Tam Etkn Olmayan H. S Ortalama Standart Sapma Mnmum Maksmum Araştırma çn 2 adet hpotez üretlmş ve SPSS 17.0 programı le test edlmştr. Çzelge 5.6: Hastanelern Etknlk Durumları le PACS İlşks (Bağımsız Gruplar Arası t test) Hpotez 1) H a : Toplam etknlk açısından, Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstem ne (PACS) sahp olan hastaneler le sahp olmayan hastanelern etknlk düzeyler arasında fark vardır. * Gruptak hastane sayısı Ortalama Toplam Etknlk t test Olan Olmayan t p 0.99 (9)* 0.96 (30)* Çzelge 5.6 da sonuçları görülen Hpotez1 e göre; PACS ı olan hastanelerle olmayan hastanelern etknlk skorları arasında statstksel olarak fark olmamasına karşın PACS ı olan hastanelern dğerlerne göre daha yüksek etknlk ortalamasına sahp olduğu görülmektedr. PACS a sahp olma durumlarına göre, hastanelern gelr, Radyoloj gelr ve muayene sayıları arasındak lşk ncelenmştr. Çzelge 5.7: PACS a Sahp Olma Durumlarına Göre Değşkenlern Durumu (Bağımsız Gruplar Arası t Test Hpotez 2) H a : PACS a sahp olan hastaneler le olmayan hastanelern gelr mktarı, BİHAG, Radyoloj gelr, muayene sayılarının ortalamasında fark vardır. PACS İstatstksel Değşken PACS olan t p olmayan Karar Gelr Kabul Radyoloj Kabul Gelr Muayene Kabul Çzelge 5,7 dek sonuçlara göre; PACS ı olan hastanelern Gelr, Radyoloj Gelr ve Muayene sayısı PACS ı bulunmayan hastanelerden [46]

17 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması statstksel olarak farklıdır. PACS a sahp hastanelern dğerlerne göre daha fazla hzmet ürettğ ve gelr elde ettğ görülmektedr. 7. SONUÇ ve ÖNERİLER Hzmet şletmeler yoğunluklu olmak üzere genel olarak tüm şletmeler, vermllk düzeylern artırmak, şlem malyetlern düşürmek, müşter memnunyetn sağlamak ve rekabette öne geçeblmek çn blşm sstemlern yoğun olarak kullanma eğlmndedr. Sağlık şletmeler de blşm sstemlernden başta teşhs ve tedav olmak üzere, hasta bakımı, tıbb blg yönetm, tıbb dokümantasyon ve kalte yönetm gb brçok alanda faydalanmaktadır. Sağlık blg sstemlernden br olan PACS, malyetlern azalmasını sağlarken hastane etknlğnn artırılmasında da anahtar br rol oynamaktadır. PACS ın hastane performansı üzerndek etklernn araştırıldığı çalışmanın bulgularına göre; PACS a sahp olan hastanelern daha fazla Radyoloj gelr elde ettğ ve daha fazla sayıda muayene yaptığı tespt edlmştr. PACS le hastane performansını yansıtan etknlk skorları arasında statstksel olarak anlamlı lşk bulunamamasına rağmen PACS ı olan hastanelern daha yüksek etknlk değerne sahp oldukları görülmüştür. Dolayısı le PACS le hastane performansı arasında dolaylı yönde poztf br lşknn olduğu görüşüne varılmıştır. Ayrıca devlet hastanelernde, etknlk sevyesnn düşük olmadığı, ancak yne de kaynakların tam olarak etkn kullanılmadığı görülmüştür. Bu aşamada ülkenn sağlık poltkasını belrleyen planlamacıların ve hastane dareclernn kaynakların etkn kullanılmama nedenlern araştırarak, daha rasyonel br kaynak dağılımı yapılması çn gerekl tedbrler almaları gerekmektedr. VZA teknğ başta hastaneler olmak üzere, sağlık ocaklarının ve dğer benzer sağlık kurumlarının görel etknlklernn değerlendrlmesnde kullanılablecek öneml br yöntemdr. Ülke kaynaklarının daha etkn kullanılablmes çn bu yöntemn tüm darecler ve planlamacılar tarafından yaygın bçmde kullanılması sağlanmalı ve sağlık kurumlarında etknlk ölçümü sürekl hale getrlmeldr. Ayrıca performansı artırmada blşm sstemlernn büyük br öneme sahp olduğu bulgusundan hareketle, hastanelern bu yöndek yatırımları htyaçlar doğrultusunda arttırılmalıdır. [47]

18 Vedat BAL KAYNAKÇA AKAL, Z, İşletmelerde Performans Ölçüm ve Denetm Çok Yönlü Performans Göstergeler, MPM Yayınları, No: 473, Ankara, ANDROUTSOU, L., GEITONA, M and J. YFANTOPOULOS, Measurng Effcency and Productvty Across Hosptals n the Regonal Health Authorty of Thessaly n Greece, Journal of Health Management, 2011, 13(2), s BANKER, R.D., A. ChARNES ve W.W. COOPER, Some Models for Estmatng Techncal and Scale Ineffcences n Data Envelopment Analyss, Management Scence, 30(9), 1984, s BEHDİOĞLU, S. ve ÖZCAN, G., Ver Zarflama Analz ve Bankacılık Sektöründe Br Uygulama, Süleyman Demrel Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Dergs, 14(3), 2009, s CHEN, Y. ve A. I. ALI, Contnuous Optmzaton Output Input Rato Analyss and DEA Fronter, European Journal of Operatonal Research, 142(3), 2002, s DONNELLY, M., A Radcal Scorng System For The European Foundaton For Qualty Management Busness Excellence Model, Manageral Audtng Journal MCB Unversty Press, 15(1/2) s GOLANY, B., A Note On Includng Ordnal Relatons Among Multplers In Data Envelopment Analyss, Management Scence, 34(8), 1988, s GUUFFRIFA, A. ve H. GRAVELLE, Measurng Performance In Prmary Care: Econometrc Analyss and DEA, Dscusson Papers n Economcs, The Unversty Of York, York, Unted Kngdom, GÜNGÖR, İ ve K.O. ORUÇ, Bulanık Ver Zarflama Analz Modellernn Karşılaştırılması: Sıralı ve Sınırlandırılmış Bulanık Verler İçn, Alanya İşletme Fakültes Dergs, 1(1), 2009, s KAYALI, C.A., N. KAYALI ve B.KARTAL, Ver Zarflama Analznn Türk Sağlık Sektöründe Br Uygulaması, Celal Bayar Ünverstes Sosyal Blmler Dergs, 2(2), 2004, s KONG, WH ve T.T. FU, Assessng the performance of busness colleges n Tawan usng data envelopment analyss and student based value-added performance ndcators, Omega-Internatonal Journal of Management Scence, 40(5), 2012, s KÖK, R. ve E. DELİKTAŞ, Endüstr İktsadında Vermllk Ölçme ve Stratej Gelştrme Teknkler, İzmr Dokuz Eylül Ünverstes İİBF Yayını, [48]

19 Ver Zarflama Analz İle Tıbb Görüntü, Arşv ve İletşm Sstemlernn Devlet Hastaneler Performansına Etklernn Araştırılması KUTLAR, A., A. GÜLCÜ ve Y. KARAGÖZ, Cumhuryet Ünverstes Fakültelernn Performans Değerlendrmes, C.Ü. İktsad ve İdar Blmler Dergs, 5(2), 2004, s LI, Y.J., CHEN Y., LIANG L, XIE JH, DEA Models for Extended Two-Stage Network Structures, Omega-Internatonal Journal of Management Scence, 40(5), 2012, s MANSOORI, B., ERHARD K.K. and J.L. SUNSHINE, Pcture Archvng and Communcaton System (PACS) Implementaton, Integraton & Benefts n an Integrated Health System, Academc Radology,19(2), 2012, s MATTHEWS, K. ve M. ISMAIL, Effcency and Productvty Growth of Domestc and Foregn Commercal Banks n Malaysa, Cardff Economcs Workng Papers, Cardff, U.K.,January 2006, s erşm tarh: ORUÇ, K. O., Ver Zarflama Analz le Bulanık Ortamda Etknlk Ölçümler ve Ünverstelerde Br Uygulama, Yayınlanmış Doktora Tez, Süleyman Demrel Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü, Isparta, ÖZATA, M., Sağlık Blşm Sstemlernn Hastane Etknlğnn Arttırılmasında Yer ve Önem, Yayınlanmış Doktora Tez, Selçuk Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü, Konya, ÖZBEK, F., M. YARDIMSEVER ve O. SAKA, Akdenz Ünverstes Hastanes Laboratuar Ve Radyoloj Blg Sstem Mmars, Akademk Blşm 2007 Dumlupınar Ünverstes, Kütahya 31 Ocak-2 Şubat 2007, s ÖZÇER, S., Vermllğe Etkler Açısından Sına şletmelernde Örgüt Yapıları ve Lderlk Bçmler, MPM Yayınları, Ankara, PHAM, T. L., Effency and Productvty of Hosptals n Vetnam, Journal of Health Organzaton and Management, 25(2), 2011, s RANDAL, WS., BRADY, SP., NOWICKI DR, Busness Case Analyss and the Confounds of Innovaton Drven by Performance-Based Postproducton Support Strateges, Transportaton Journal, 51(1), 2012, s ŞAHİN, İ., Sağlık Bakanlığı Hastanelernn İllere Göre Karşılaştırmalı Vermllk Analz: Ver Zarflama Analzne Dayalı Br Uygulama, Yayınlanmamış Doktora Tez, Hacettepe Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü, Ankara, ŞİMŞEK, M. ve M. NURSOY, Toplam Kalte Yönetmnde Performans Ölçümü, Hayat Yayıncılık, İstanbul, [49]

20 Vedat BAL TAKAN, M., Bankacılık Teor Uygulama ve Yönetm, 2. Baskı, Nobel Yayınları, İstanbul, TARIM, A., Ver Zarflama Analz: Matematksel Programlama Tabanlı Görel Etknlk Ölçüm Yaklaşımı, Sayıştay Yayınları, Ankara, ULAŞ, M. ve Y. TATAR, Medkal Görüntülern Sayısal Ortamda Arşvlenmes, BİYOMUT 2005, Natonal Symposum on Bomedcal Engneerng- Byomedkal Mühendslğ Ulusal Toplantısı, İstanbul, s YILDIZ, A., İMKB de İşlem Gören Şrketlern Etknlklernn Ver Zarflama Analz ve Malmqust Endeks Yöntemler İle Değerlendrlmes, 9. Ulusal Fnans Sempozyumu, Nevşehr, YUN, Y.B., H. NAKAYAMA ve T. TANINO, Contnuous Optmzaton A Generalzed Model for Data Envelopment Analyss, European Journal of Operatonal Research, 157(1), 2004, s WETERING, R., R. BATENBURG, M. OUDKERK,P OOIJEN, S. BRINKKEMPER, W SCHEPER, A Stuatonal Algnment Framework for PACS, Journal of Dgtal Imagng, 24(6), 2011, s [50]