Finansal Riskten Korunma Muhasebesinde Etkinliğin Ölçülmesi

Transkript

1 Fnansal Rskten Korunma Muhasebesnde Etknlğn Ölçülmes Dr. Fahreddn OKUDAN * Fath Ünverstes, İİBF. Özet Bu makalenn amacı, etknlk test yöntemlernn ncelenmesdr. TMS 39, rskten korunma muhasebes uygulanablmes çn rskten korunmanın etkn olması şartını getrmştr. Etknlk test, rskten korunma muhasebes uygulamasında en öneml unsurdur. Rskten korunmanın etknlğnn, korunma dönemnn başında ve daha sonra her üç ayda br veya en azından blanço raporlama dönemlernde ölçülmes zorunlu tutulmaktadır. UMS 39 rskten korunmada etknlğn test edlmesnde geçmşe yönelk ve geleceğe yönelk olarak k yöntem önermektedr fakat etknlğn nasıl ölçüleceğn belrtmemektedr. Şrketler, rskten korunmada etknlğn ölçülmes şlemnde Rasyo Analz, Regresyon Analz, Kuramsal Türev Enstrüman veya Varyansın Küçültülmes yöntemlernden brn seçeblr. Etknlğn ölçülmesnde kullanılacak yöntemn mantıklı olmasını ve rskten korunma dönem boyunca aynı yöntemn değştrlmeden kullanılmasını önermektedr. Anahtar Sözcükler: TMS 39, UMS 39, rskten korunmanın etknlğ, geleceğe yönelk test, geçmşe yönelk test. JEL Sınıflaması: M41, M49. Abstract (Effectveness Test In Hedge Accountng) The am of ths artcle s to revew the effectveness testng methodologes. TAS 39 requres hedgng strateges must be tested to for effectveness n order to apply hedge accountng. Effectveness s the most mportant aspects of achevng hedge accountng. Hedge effectveness must be evaluated at the ncepton of hedge and then montored at each three months or at least each balance-sheet date. IAS 39 requres two separate tests; a prospectve test and a retrospectve test but doesn t provde specfc gudance about how effectveness tests are performed. Enterprses can choose Rato Analyss, Regresson Analyss, and Hypothetcal Dervatve or Varyans Reducton method for assessng hedge effectveness. The method of assessng effectveness must be reasonable and consstent throughout the lfe of the hedgng relatonshp. Key Words: TAS 39, IAS 39, hedge effectveness, prospectve test, retrospectve test. JEL Classfcaton: M41, M49. 1 GİRİŞ Muhasebe açısından rskten korunma kavramı; belrl br fnansal varlığın/ bor * Bu makale İ.Ü. Sosyal Blmler Ensttüsü nde danışmanlığını Doç. Dr. Yakup Selv nn yaptığı, Fahreddn Okudan tarafından hazırlanan Endeks Vadel İşlem Sözleşmeler: Muhasebe Sorunları, Çözüm Önerler ve Türkye Uygulaması adlı yayınlanmamış doktora teznden faydalanılarak yazılmıştır. cun değernde oluşacak değşklğn, taraf olunacak başka br fnansal aracın gerçeğe uygun değerndek/nakt akışlarındak değşklklerle karşılanması amacını taşıyan br şlemdr. Fnansal rskten korunma konusu kalem, muhasebeleştrlmş br varlık veya borç, muhasebeleştrlmemş br kesn taahhüt, gerçekleşme olasılığı yüksek tah- 44

2 mn şlem veya yurtdışı şletmedek net yatırım olablmektedr (TMS 39, Paragraf 78). Fnansal korunmada amaç, şletmelern tcar faalyetlern sürdürürken karşıkarşıya kaldıkları; dövz kuru rsk, faz oranı rsk ve fyat rsk gb rsklerden dolayı oluşablecek zararlardan korunmaktır (Selv ve ötekler, 008, 4). Fnansal korunma, tahmn edlmeyen yönde gelşen fnansal göstergelere karşı gelr sağlayablecek br türev sözleşme alarak rskten korunmak stenen konuda meydana geleblecek zararı azaltmak şlem olarak da tanımlanablr (Tenker, 004, 81). Bu çalışmada, reel sektörde faalyet gösteren br şrketn fnansal rskten korunma muhasebes uygulamasında, rskten korunma dönemn başında ve rskten korunma dönem boyunca her üç ayda br veya en az yılda br defa gerçekleştrmek zorunda olduğu rskten korunmanın etknlğnn ölçülmes Regresyon Analz Yöntem le gerçekleştrlecektr.. Fnansal Rskten Korunma Muhasebes Fnansal rskten korunma amaçlı taraf olunan sözleşmeler, şrketlern faalyetlern gerçekleştrme sürecnde karşılaştıkları rskler (faz oranı, dövz kuru, vb.) ortadan kaldırmak, azaltmak veya br başkasına yansıtmak amacıyla kullanılır ve rskten korunma muhasebes uygulanmasını gerektrr. Rskten korunma muhasebes, rskten korunma amacıyla kullanılan sözleşmeler muhasebeleştrlmesnde, bu sözleşmelern gerçeğe uygun değernde veya nakt akışlarında meydana gelen değşmelern gelr tablosuna yansıtılma zamanı le rske maruz pozsyonun gerçeğe uygun değernde veya nakt akışlarında meydana gelen değşmelern ortaya çıktığı zaman arasında denklk sağlanma sürecdr. Fnansal rskten korunma muhasebes sadece aşağıdak koşulların tamamının karşılanması durumunda uygulanablr (TMS 39 Paragraf 88). a. Fnansal rskten korunma şlemnn başlangıcında, fnansal rskten korunma lşks le şletmenn fnansal rskten korunma şlemnde bulunmasına neden olan rsk yönetm hedef ve stratejsnn resm br tanımın bulunması ve bunların resm br belgeye dayanması. Belge; fnansal rskten korunma aracının belrlenmesn, fnansal rskten korunma konusu varlık ya da şlem, korunma konusu rskn yapısını ve şletmenn lgl fnansal rskten korunma aracının varlığın gerçeğe uygun değernde veya nakt akışlarında meydana gelen ve korunulan rskle lşklendrleblen değşklkler dengelemedek etknlğn nasıl ölçeceğn çerr. b. Fnansal rskten korunma şlemnn, korunulan rskle lşklendrleblen gerçeğe uygun değerndek veya nakt akışlarındak değşklkler dengelemede oldukça etkn olması (%80-%15) ve lgl fnansal rskten korunma lşksne lşkn belgelendrlmş rsk yönetm stratejs le tutarlı olması beklenr. c. Nakt akışı rsknden korunma şlemler çn, fnansal rskten korunma şlemnn konusunu teşkl eden tahmn şlemn gerçekleşme htmalnn yüksek olması ve nakt akışlarındak değşklklern kar veya zararı etkleyeblecek ntelkte olması gerekr. d. Fnansal rskten korunma şlemnn etknlğ güvenlr br şeklde ölçüleblmeldr. Fnansal rskten korunma konusu kalemn korunulan fnansal rskle lşklendrleblen gerçeğe uygun değer ve nakt akışları le fnansal rskten korunma 45

3 aracının gerçeğe uygun değernn güvenlr br şeklde ölçüleblr olması gerekr. e. Fnansal rskten korunma şlem raporlama dönemlernde değerlendrlr ve tanımlandığı tüm fnansal raporlama dönemler boyunca oldukça etkn olması beklenr. Fnansal rskten korunma muhasebes uygulayacak olacak olan şrketn yetkl organları tarafından hazırlanması gerekl olan resm belge aşağıdak blgler çermeldr (Lopes, 007, 38). a. Rskten korunma amacının ve stratejsnn tanımı; b. Hang tür rskten korunma amaçlı olarak yapıldığının açıklanması; c. Frmanın karşı karşıya kaldığı rsk türü (faz rsk, fyat rsk, vb). d. Rskten korunan varlığın detaylı tanımı; 1. Korunan varlık tahmn br şlem sonucu mu doğacak? Evet se;. Beklenen korunma tutarı, 3. Gerçekleşmes beklenen şlem türü, 4. Gerçekleşmes beklenen şlemn zamanı, 5. Gerçekleşmes beklenen şlemn fyatı, 6. Gerçekleşmes beklenen şlemn htmalnn nçn yüksek olduğu, 7. Özkaynaklar çersnde ertelenen kazanç veya kaybın tekrar sınıflandırma yöntem. e. Rskten korunma enstrümanının tanımlanması. f. Etknlk testnn geleceğe yönelk değerlendrlmes; (UMS 39, Paragraf 14). 1. Yöntemn ve uygulanan testn a- çıklanması,. Testn tekrarlanma sıklığı. g. Etknlk testnn geçmşe yönelk değerlendrlmes; (UMS 39, Paragraf 14). 1. Etknlğn ölçülmes yöntemnn ve uygulanan testn açıklanması.. Testn tekrarlanma sıklığı. UMS 39, rskten korunma muhasebes uygulamasında etknlğn ölçülmesnde belrl br yöntemn uygulanması yönünde br şart getrmemştr (UMS 39, Paragraf 14). Şrketler rskten korunmanın etknlğnn ölçülmesnde rsk yönetm stratejsne göre farklı yöntemler uygulayableceklerdr (UMS 39, Paragraf 147). Uygulanan etknlk test yöntem mantıklı olmalı ve tüm rskten korunma dönemler boyunca aynı yöntem uygulanmaya devam edlmeldr (UMS 39, UR, Paragraf 146-1). TMS 39, rskten korunma muhasebes uygulamasında Gerçeğe Uygun Değer Rsknden Korunma, Nakt Akış Rsknden Korunma ve Net Yatırım Rsknden Korunma olmak üzere üç tür rskten korunmadan bahsetmştr (TMS 39 Paragraf 89-10). 3 Fnansal Rskten Korunmanın Etknlğnn Ölçülmes ve Yöntemler UMS 39 ve SFAS 133 fnansal rskten korunma muhasebes uygulamasında etknlğn ölçülmesnde k farklı testn gerçekleştrlmes şartını getrmektedr; geleceğe yönelk etknlğn ölçülmes (prospectve), geçmşe yönelk etknlğn ölçülmes (retrospectve) (UMS 39 Paragraf 14; SFAS 133 Paragraf 0 ve 8). Geleceğe yönelk rskten korunma şlemnde etknlğn ölçülmes; rskten korunma dönemnn başından tbaren gelecek dönemlerde rskten korunma enstrümanından elde edlecek kazançların, rskten korunan varlığın/borcun değer kayıplarını/artışlarını korunma süresnce karşı- 46

4 layıp karşılamayacağının tespt edlmesdr. Bu şlemn rskten korunma dönemnn başında ve daha sonra her üç ayda br veya en azından raporlama dönemnde gerçekleştrlmes stenmektedr. Rskten korunma enstrümanının gerçeğe uygun değerndek/nakt akışlarındak değer artış veya azalışlarının, rskten korunan varlığın/borcun gerçeğe uygun değerndek veya yüksek htmalle gerçekleşmes beklenen nakt akışlarındak değer artış veya azalışlarını en az %80 en fazla %15 oranında dengelemes rskten korunmanın etkn olacağını gösterecektr (Ramrez, 007, 19). Geçmşe yönelk rskten korunma şlemnde etknlğn ölçüşmesnde şrket, rskten korunma dönemnn başından, raporlama dönemne kadark sürede (veya en son gerçekleştrlen etknlk testnden tbaren), rskten korunmanın etknlğn ölçmek amacıyla rskten korunan varlık/borç tan kaynaklanan gerçeğe uygun değer değşmler veya nakt akış değşmler le rskten korunma enstrümanından kaynaklanan gerçeğe uygun değer değşmler veya nakt akış değşmlern karşılaştırır. Kazanç/kayıplar brbrlern en az %80 en fazla %15 oranında dengelyorsa rskten korunma etkndr. UMS 39 ve SFAS 133 geçmş ve gelecek dönemlere yönelk rskten korunma etknlk testnn gerçekleştrlmesnde özellkle kullanılması gerekl olan br metot belrtmemştr (UMS 39, Paragraf 151; SFAS 133, Paragraf 6). Her k standartta da uygulanacak olan yöntemn maruz kalınan rsk türüne göre değşebleceğ belrtlmştr. Şrketlern rskten korunma dönemnn başında ve rskten korunma dönem boyunca, rskten korunmanın etknlğnn ölçümünde kullanılan yöntemn rskten korunma dönem süresnce değştrlmeden uygulanması şartı vardır (UMS 39, Paragraf 147; SFAS 133, Paragraf 6). Rskten korunma etknlğn ölçmede yaygın olarak kullanılan yöntemler olarak, Temel Şartların Karşılaştırılması Yöntem, Kuramsal Türev Ürün (Hypothetcal Dervatve) Yöntem, Rasyo Analz Yöntem, Varyansın Küçültülmes Yöntem ve Regresyon Analz Yöntemler sayılablr. 3.1 Temel Şartların Karşılaştırılması Yöntem Bu yöntem rskten korunan kalem le korunma enstrümanı arasında bazı özel şartlar (anapara tutarı, fyat, vade ve dövz türü vb.) bakımından uyum olup olmadığının araştırılmasını gerektrr. Eğer tüm esas şartlar bakımından uyum sağlanıyorsa korunmanın oldukça etkn olacağı beklenr (UMS 39, Paragraf 147). Temel şartların karşılaştırılması yöntem geleceğe yönelk etknlğn ölçülmesnn en kolay şekldr. Rskten korunan kalem ve korunma aracı en az aşağıdak şartlarlar bakımından benzer özellkler taşımalıdır (Ramrez, 007, 1). Rskten korunan kalemn anapara değer (notonal amount) le korunma aracının anapara değer brbrne eşt olmalıdır. a. Rskten korunma aracının vades le korunma dönem brbrne uyumlu olmalıdır. b. Rskten korunan kalemn maruz kaldığı rsk türü korunma aracının düzenlenme amacına uygun olmalıdır. 3. Kuramsal Türev Enstrüman (Hypothetcal Dervatve) Kuramsal Türev enstrüman yaklaşımı, rskten korunmanın etknlğnn değerlendrlmesnde özellkle nakt akış rsknden korunmada faydalı br sadeleştrme 47

5 getrmektedr. Rskten korunan varlığın gerçeğe uygun değerndek veya nakt a- kışlarındak değşmlern ölçülmes amacıyla rskten korunan varlık yerne özellkler bakımından aynı şartları taşıdığı kabul edlen br türev enstrüman kullanılmaktadır (UMS 39, IG 158-4; SFAS 133, IG 7). Rskten korunan varlık le benzer özellkler temsl eden türev enstrümanın gerçeğe uygun değer veya nakt akış değşmler le gerçek türev enstrümanın gerçeğe uygun değer veya nakt akışlarının değşmler kümülatf olarak karşılaştırılarak rskten korunmanın etknlğ tespt edlr. 3.3 Rasyo Analz Yöntem Rasyo Analz, rskten korunan kalemn gerçeğe uygun değernde veya nakt akışındak değşme le rskten korunma enstrümanın gerçeğe uygun değernde veya nakt akışındak değşmenn karşılaştırılmasından barettr. Karşılaştırma şlem toplam kayıp veya kazançların dönemdönem (her dönemn kazancı le kaybının) karşılaştırılması şeklnde olableceğ gb kümülatf olarak (karşılaştırma yapılacak döneme kadark tüm kazanç ve kayıplar) da karşılaştırılablr. Kümülatf olarak karşılaştırma yöntem dönem-dönem karşılaştırma yöntemnn dezavantajını azaltan ve daha doğru sonuç veren br yöntemdr, aşağıdak (1) nolu denklem le formüle edleblr (Fnnerty, Grant, 003, 5). (1) ( ( (1) Formülün başındak (-) şaret rskten korunma lşksnn zıt yönlü olması nedenyle sonucun negatf çıkmasını engelleyerek formülü düzenler. = Rskten korunma enstrümanının gerçeğe uygun değerndek veya nakt akış değerndek dönemsel değşmelern toplamı = Rskten korunan kalemn gerçeğe uygun değerndek veya nakt a- kış değerndek dönemsel değşmelern toplamı 3.4 Varyansın Küçültülmes Yöntem (Volatlty Reducton Measure) Varyansın Küçültülmes ve Regresyon Analz yöntemler brbrlerne yakın yöntemlerdr. Varyansın küçültülmes yöntem, rskten korunan kalemn ve rskten korunma enstrümanın gerçeğe uygun değer veya nakt akışlarındak değer değşmnn varyans toplam değer le rskten korunma enstrümanının gerçeğe uygun değer veya nakt akışlarındak değer değşmnn varyans toplam değernn karşılaştırılması şeklnde uygulanmaktadır (Fnnerty, Grant, 003, 103). Sonucun oldukça etkn olması çn çıkan değern %80 den büyük olması stenmektedr ve aşağıdak () nolu denklem le formüle e- dlmektedr: VRM ( x y İ 1 y VRM = Varyans Küçültme Oranı () xi = Endeks Vadel İşlem Sözleşmesn Borsa Değer Değşmler İ %80 48

6 y İ = Rskten Korunan Varlıkların Değer Değşmler Varyansın küçültülmes yöntemnde kullanılan eştlk, rskten korunma enstrümanın rskten korunan varlıklara göre zıt yönlü hareket edeceğ varsayımına göre oluşturulmuştur. Rskten korunma enstrümanından kaynaklanan kazanç veya kayıpların rskten korunan varlıktan kaynaklanan kazanç veya kayıpları tam olarak dengeleyeceğ varsayılmaktadır (Fnnerty, Grant, 003, 103). Varyansın küçültülmes yöntemnde bazı kaynaklar varyans yerne standart sapma değernn kullanılmasının daha y olacağı le lgl olarak üç neden belrtlmştr (Charnes ve Ötekler, 003, 14-15). 1) Standart sapmaların Varyansa göre daha anlamlı sonuçlar vermes, ) Gerek rske maruz değern (Value at Rsk), gerekse de değşkenlğn küçültülmes yöntemlernde Standart sapmanın yaygın olarak kullanılması, 3) Standart sapma ölçüsünün, etknlk ölçüsü olan %80-%15 le uyum sağlaması. 3.5 Regresyon Analz Yöntem Regresyon analz, gelecek ve geçmş dönemlere yönelk etknlk testlernn gerçekleştrlmesnde yaygın olarak kullanılan yöntemlerden brsdr. Rskten korunan varlık (bağımlı değşken) le rskten korunma enstrümanının (bağımsız değşken) geçmş tarhl verler kullanılarak - ks arasında etkn br korunma lşks o- lup-olmadığına karar verlmesne yardımcı olur. Bağımlı ve bağımsız değşkenler arasındak lşknn ncelenmesnde, br değşkenn verlen değer yardımıyla dğer değşkenn değernn hesaplanmasına veya kestrlmesne yarayan eştlğn belrlenmesne yardımcı olan yöntemlerden brs regresyon analz yöntemdr (Armutlu, 000, 149). Rskten korunmada etknlğn ölçülmesnde kullanılan yöntemler geleneksel olarak rskn azaltılması üzernde durmaktadır. Regresyon analznde, rskn maksmum ne kadar azaltılableceğn gösteren değer belrllk katsayısı olarak fade e- dlen R değerdr (Lndahl, 1989, 469). Belrllk katsayısı, bağımsız değşkenn, bağımlı değşkenn davranışını açıklamadak başarı ölçüsünü veren betmleyc br statstk olarak kullanılmaktadır ve rskten korunan varlıkların değernde meydana gelen değşmelern yüzdelk olarak ne kadarının rskten korunma enstrümanına bağlı olarak değştğn belrtr (Newbold, 008, 55). R değer yükseldkçe rskten korunmanın etknlğ de artar (Lndahl, 1999, 399). Regresyon analznden önce, bağımlı değşken olarak kabul edlen rskten korunacak varlık/varlıklar le bağımsız değşken olarak kabul edlen rskten korunma enstrümanının borsa değer değşmler arasında doğrusal br lşknn (poztfnegatf) varlığı korelasyon analz kullanılarak araştırılmalı, aralarında herhang br lşk yoksa veya çok düşük se regresyon analz uygulanmamalıdır. Regresyon analz yöntem, k değşkenden brnn bağımlı dğernn bağımsız kabul edldğ durumda bağımlı ve bağımsız değşken arasındak lşky fade eden br denklem vermektedr, fakat lşknn kuvvet hakkındak blgy korelasyon analz yöntem le bulunan korelasyon katsayısı vermektedr (Köksal, 1995, 357). Regresyon modelnn değşkenler arasındak lşky ne kadar açıklayabldğnn 49

7 br ölçütü korelasyon Katsayısı dır. Korelasyon katsayısı (-1) le (+1) arasında değşen değerler alır (Perry ve ötekler, 1997, 34) Katsayı 1 e ne kadar çok yaklaşırsa değşkenler arasındak bağ poztf olarak güçlü, (-1) e ne kadar yakın se değşkenler arasındak bağ negatf olarak güçlü ve (0) a yakınlığı nspetnde de zayıf kabul edlmektedr. Bast doğrusal regresyon denklem a- şağıdak (3) nolu denklem le formüle e- dlmektedr (Fnnerty, Grant, 003, 5). Denklemde kullanılan â ve bˆ değerler tüm verler kullanılarak hesaplanan tahmn değerlerdr. â değer bağımsız x değşken olan x nn =0 olması durumunda bağımlı değşken olan y nn tahmn edlen değern verr. bˆ değer se x regresyon katsayısıdır ve dek br brmlk artışa karşılık y dek değşm mktarını gösterr. Denklemdek bˆ değernn; poztf ol- y aˆ bˆ( x ) e (3) x ması, bağımsız değşken arttığında y nn artacağını (poztf doğrusal lşk), negatf olması durumunda, bağımsız de- y = Rskten korunan varlığın gözlenen değer değşmler (Bağımlı Değşken) x =Rskten korunma enstrümanının gözlenen değer değşmler (Bağımsız Değşken) â = Bağımlı değşken le Bağımsız değşkenn tahmn edlen kesşm noktası bˆ =Tahmn edlen eğm katsayısı y ( dek değşm / x dek değşm) x arttığında ğşken y nn azalacağını (negatf doğrusal lşk) ve sıfıra çok yakın olması durumunda se bağımlı değşken y x olan nn bağımsız değşken dek değşmlerden etklenmedğn gösterr. Bu durumda regresyon denklemnn açıklayıcılığı zayıflamaktadır. Tahmn edlen katsayılar kullanılarak tahmn regresyon denklem aşağıdak (4) nolu denklem le formüle edleblr: =Denklemn hata payı y Denklemde bağımlı değşken; rskten korunan kalemn gerçeğe uygun değerndek veya nakt akışlarındak gözlenen x değşm, bağımsız değşken se rskten korunma enstrümanın gerçeğe uygun değerndek veya nakt akışlarındak gözlenen değşm göstermektedr. yˆ aˆ bˆ( x ) e (4) İk değşken arasındak lşky gösteren regresyon denklem, sadece değşkenler arasındak lşknn fonksyonel şekln göstermez, değşkenlerden brnn değer blndğnde dğer hakkında tahmn yapılması mkanını da sağlar (Akdenz, 007, 455). 50

8 Rskten korunmanın etknlğnn tespt edlmes üç aşamada gerçekleştrlmektedr: a. Rskten korunacak varlığa ve rskten korunma enstrümanı olarak kullanılacak olan türev sözleşmeye at, rskten korunacak dönemden gerye doğru gerçekleşen günlük, haftalık veya aylık borsa değer değşmler kullanılablmekte. Uygulamada yaygın olarak haftalık verler kullanılmaktadır. Haftalık verlern günlük verlere göre daha kararlı ve dengel dağıldığı kabul edlmektedr (Laws, Thompson, 005, 179). İhtyaç duyulan ver sayısına göre günlük, haftalık veya aylık verler kullanılablmektedr. Örneğn, analz çn 60 adet verye htyaç varsa ve günlük verler kullanılacaksa 3aylık, aylık verler kullanılacaksa 5 yıllık br döneme htyaç vardır. b. Elde edlen geçmş tarhl gerçek verlere dayanarak regresyon analznn geçekleştrlerek statstk sonuçların elde edlmes, c. İstatstk sonuçların yorumlanarak rskten korunma lşksnn geçmş dönemlerde etkn olup-olmadığının tespt edlmes 4 T.N.T. Danışmanlık Şrket Vak a Çalışması Çalışmanın bu bölümünde, rskten korunma muhasebesnde şrketlern, rskten korunma dönemnn başında ve rskten korunma dönem boyunca her üç ayda br veya en az blanço çıkarma dönemlernde gerçekleştrmek zorunda olduğu, geçmşe yönelk ve geleceğe yönelk rskten korunmanın etknlğnn ölçülmesnde kullanableceğ yöntemlerden Regresyon Analz Yöntem nn uygulaması, br Vak a çalışması le gösterlecektr. T.N.T. Danışmanlık ve Yatırım A.Ş. nn Şubat 007 tarhndek satışa hazır olarak sınıflandırdığı hsse senetler portföyünün dağılımı Tablo 4.1 de verlmştr. Tablo 4.1: T.N.T Danışmanlık ve Yatırım A.Ş.Hsse Senetler Portföyünün Tarhndek Durumu Satın Alma Tarh Hsse Sened Hsse Sened Aded Hsse Sened Kayıtlı Değer (TL) XYZ *1,5 = ABC *,5 = PRQ *1,75 = Hsse Sened Borsa Değer (TL) 5000*1,75 = *,50 = *1,50 = TOPLAM T.N.T danışmanlık şrketnn 5 Şubat 007 tarhnde yapılan aylık olağan kurul toplantısında, portföyünde satışa hazır olarak bulundurduğu ABC şrketnn hsse senetlern (30000*,5=67.500TL) Hazran 007 de fyatlar yükselnce satarak İstanbul da 007 yılının temmuz ayında yapımına başlanacak olan yen yönetm bnasının fnansmanında kullanmayı kararlaştırmıştır. Şrket, hsse senetlernden elde ettğ realze edlmemş kazançlarını elden çıkarıncaya kadark geçecek sürede değer kaybına karşı korumak stemektedr. Şrket, hsse senetlern gerçeğe uygun değer rskne karşı korumak amacıyla VOB da rskten korunma amaçlı şlem yapmaya karar vermştr. Vadel şlemler pyasasında rskten korunmak amacıyla taraf olunması gerekl olan sözleşme sayısının belrlenmesnde (5) nolu formül kullanılmıştır (Relly, Norton, 006, ). 51

9 * N ( ) N= Taraf Olunacak Sözleşme Aded * = Hedeflenen Rsk Oranı = Portföy Ortalama Rsk Oranı (5) P= Rskten Korunacak Portföyün Değer A= Br Adet Sözleşmenn Değer Eştlkte kullanılan β smges, sstematk rskn ölçütüdür. Rskten korunma sağlamak çn kullanılan vadel sözleşmenn fyatının 1 brm değşmes halnde sahp olunan portföy değernn kaç brm değşeceğn göstermektedr. β değernn poztf olması portföyün değernn vadel sözleşme le aynı yönde değşeceğn, negatf olması zıt yönde değşeceğn gösterr. Bu değer 1 den büyükse rskten korunacak olan portföyün fyat hareketnn vadel sözleşmeden daha oynak olduğu söyleneblr. T.N.T danışmanlık şrket değer kaybetme rskne karşı korumak stedğ ABC hsse senetlernn şu ank Borsa değer TL dr ve endeks vadel şlem sözleşmes de 55,47 den şlem görmektedr. Rskten korunacak olan portföyün Beta değer (-1) olarak hesaplanmıştır. Br adet endeks sözleşmenn Borsa Değer : 55,47*100TL= TL. 1 Sözleşme Sayısı: (1)* P A ( 13,5) adet. Sözleşmeler buçuklu düzenlenmedğ çn frma tam korunma sağlayablmek - çn 14 adet sözleşme de kısa (satım) pozsyon almalıdır. T.N.T Danışmanlık A.Ş. 5 Şubat 007 tarhnde br aracı kurumda yatırım hesabı açarak gerekl temnat tutarını yatırmış ve 111F_IX kod lu VOB-İMKB 30 Hazran 007 vadel endeks sözleşmesnde 14 adet kısa (satış) pozsyonu almıştır. Endeks vadel şlem sözleşmesn gerçeğe uygun değer rsknden korunma amaçlı olarak sınıflandırmıştır. 4.1 T.N.T. Danışmanlık Şrket Vak a Çalışmasının Çözümü Rskten korunacak hsse senetlernn ve rskten korunma enstrümanı endeks vadel şlem sözleşmesnn gerçeğe uygun değerlernn 005 ve 006 yıllarında aylık değşmler Tablo 4. dek gb gerçekleşmştr. Tablo 4. nn 5.sütunu rskten korunma enstrümanı; endeks vadel şlem sözleşmes (X) nn, 6.sütunu se rskten korunan varlıklar; hsse senetler (Y) nn değer değşmlern göstermektedr. Endeks vadel şlem sözleşmes değer değşmler le hsse senetler değer değşmler arasındak korelasyon araştırılmış ve (-0,97) oranında zıt yönlü br lşknn olduğu tespt edlmştr. 1 VOB da sözleşme değer lan edlen fyatların sözleşme çarpanı olan 100TL le çarpılması le bulunmaktadır. * ( ) =(-1) olarak kabul edlmştr. Hedeflenen beta değer (0) dır. 5

10 Tablo 4.: Hsse Senetlernn ve Endeks Vadel İşlem Sözleşmesnn 005 ve 006 Yıllarına At Aylık Bazda Fyat Hareketler EVİS Yazılı Değer(TL) EVİS Dönem Sonu Borsa Değer(TL) Hsse Senetler Dönem Sonu Borsa Değer(TL) ,70 16,4 EVİS Değer Değşmler(TL) (X) Hsse Senetler Değer Değşmler(TL) (Y) ,60 16,8 0,10 0, ,94 15,43 0,66-0, ,83 15, 0,11-0, ,76 15,35 0,07 0, ,01 14,45 0,75-0, ,39 13,86 0,6-0, ,64 14,38-0,5 0, ,59 14,33 0,05-0, ,47 14,11 0,1-0, ,09 13,87 0,38-0, ,00 13,8 0,09-0, ,10 1,38 13,0 0,6-0, ,63 13,07-0,5-0, ,41 1,79 0, -0, ,66 13,09-0,5 0, ,87 14,57-1,1 1, ,89 13,4 0,98-1, ,11 14,68-1, 1, ,14 14,84-0,03 0, ,84 15,50-0,70 0, ,13 15,75-0,9 0, ,96 15,67 0,17-0, ,8 15,99-0,3 0, ,41 16,31 17,1-1,03 1,13 Şekl 4.1 de hata termlernn dağılımının normal dağılıma uygunluğunu göstermektedr. Noktalar doğru etrafında doğruya yakın olarak dağılmış se hata lar normale yaklaşır, doğrudan uzaklaştıkça normale yaklaşım zayıflar ve mükemmel durumda noktaların tümü doğru üzernde çıkar (Armutlu, 000, 173) Şekl 4.1: Hata Termlernn Dağılım Grafğ Hsse Senetler Değer Değşmler(TL) Rskten korunmanın etknlğnn araştırılması amacıyla regresyon analz gerçekleştrlmştr. Regresyon denklemndek, bağımlı değşken olarak kabul edlen hsse senetler Borsa değer değşmler(y) le bağımsız değşken olarak kabul edlen endeks vadel şlem sözleşmeler(x) arasındak lşknn dereces araştırılmıştır. İncelenen Dönemler Normal Olasılık Çzm Örnek Yüzdebrlk a :Tüm Yıl b : Fnansal Raporlama Dönem c : Fnansal Raporlama Dönem Tablo 4.3: Dönem (Tüm Yıllar) Regresyon İstatstkler Çoklu R 0, R 0,95406 Ayarlı R 0,9515 Standart Hata 0, Gözlem 4 ANOVA df Regresyon 1 Fark Toplam 3 Katsayılar Kesşm 0,008849( â ) Endeks Vadel İşlem Sözleşmes Değer Değşmler(TL) -1,09448(bˆ ) F 458,41 Anlamlılık F 3,191E-16 53

11 Tablo 4.3 de 005 yıl çn regresyon a- nalz sonuçları verlmştr. Tablodak R değer 1 e ne kadar yakınsa regresyon sonucunun statstk olarak anlamlılık dereces o kadar artmaktadır. Tablo değer hsse senetler borsa değer değşmlernn yaklaşık %95 nn ( R =0,95) endeks vadel şlem sözleşmelernn fyat değşmlerne bağımlı olduğunu, %5 lk kısmının se bağımsız olduğunu göstermekte. Rskten korunmanın etkn olması çn sonucun en az %80 olması şartı karşılanmaktadır. Tablo 4.3 dek tahmn edlen değerler regresyon denklemnde yerne konursa, hsse senetler le endeks vadel şlem sözleşmelernn fyat hareketler arasındak olması beklenen lşknn katsayısı ve yönü tahmn edleblr. yˆ aˆ bˆ( x ) e =0, [-1,09448*(E.V.İ.S)] =0, [-1,09448*(1)] = -1,08 Endeks vadel şlem sözleşmelerndek her 1 TL lk fyat değşm hsse senetlernn değernde zıt yönde ve yaklaşık olarak (-1,08TL) lk değşm meydana getrmektedr. ANOVA analz sonucuna göre tüm yıllar dkkate alındığında α=0,05 anlamlılık düzeynde hesaplanan F değer (458,41) tablo değernden (3,191E-16) büyük olduğu çn hsse senetler le endeks vadel şlem sözleşmesnn Borsa değer değşmler arasında statstksel olarak anlamlı br lşk tespt edlmştr. 005 yılının tamamını dkkate alındığında rskten korunan hsse senetler le rskten korunma aracı endeks sözleşme arasında etkn br korunma lşks olduğu sonucuna ulaşıldı. Bu etkn korunma lşksnn brbrlernden bağımsız dönemler dkkate alındığında da gerçekleşpgerçekleşmedğ araştırılmalıdır. Çünkü rskten korunma muhasebes uygulanmaya başlandıktan sonra etknlk testnn 3 ayda br veya en azından blanço düzenleme dönemlernde gerçekleştrlerek rskten korunmanın raporlama dönemlernde etkn olup olmayacağı farklı dönemsel verlerle kontrol edlmeldr. Rskten korunmanın etknlğ brbrnden bağımsız dönemler dkkate alınarak regresyon analz le araştırılmıştır. Ulaşılan sonuçlar Tablo 4.4 ve Tablo 4.5 de verlmştr. Tablo 4.4 dek ANOVA analz sonucuna göre ( ) dönem çn α=0,05 anlamlılık düzeynde hesaplanan F değer (99,35) tablo değernden (8,8E-1) büyük olduğu çn hsse senetler le endeks vadel şlem sözleşmesnn Borsa değer değşmler arasında statstksel olarak anlamlı br lşk tespt edlmştr. Tablo 4.4: Dönem Özet Regresyon İstatstkler Çoklu R 0, R 0,94964 Ayarlı R 0, Standart Hata 0, Gözlem 18 ANOVA Regresyon 1 df Fark 16 Toplam 17 Katsayılar Kesşm 0,011349( â ) Endeks Vadel İşlem Sözleşmes Değer Değşmler(TL) -1, (bˆ ) F 99,35 Anlamlılık F 8,84E-1 54

12 Tablo 4.5 dek ANOVA analz sonucuna göre ( ) dönem çn α=0,05 anlamlılık düzeynde hesaplanan F değer (31,56) tablo değernden (5,11E-1) büyük olduğu çn hsse senetler le endeks vadel şlem sözleşmesnn Borsa değer değşmler arasında statstksel olarak anlamlı br lşk olduğu görülmüştür. Tablo 4.5: Dönem Özet Regresyon İstatstkler Çoklu R 0, R Kare 0,9560 Ayarlı R Kare 0,94964 Standart Hata 0, Gözlem 18 ANOVA Regresyon 1 df Fark 16 Toplam 17 Katsayılar Kesşm 0, ( â ) Endeks Vadel İşlem Sözleşmes Değer Değşmler(TL) -1,0811 (bˆ ) F 31,56 Anlamlılık F Sonuç 5,11E yıllarının tamamı dahl edlerek ve fnansal raporlama dönemler dkkate alınarak gerçekleştrlen regresyon analz sonuçlarına göre, geçmş dönemlerde endeks vadel şlem sözleşmes değer değşmler le hsse senetler değer değşmler arasında negatf yönlü güçlü br lşk tespt edlmştr. Rskten korunma muhasebes uygulanablmes şartlarından olan, rskten korunma şlemnde etknlğn ölçülmes, rskten korunma dönemnn başında gelecek dönemlere dönük ve en azından her fnansal tablo çıkarma dönemnde de geçmş ve gelecek dönemlere dönük olarak gerçekleştrlmeldr. Fakat UMS 39 ve SFAS 133 de testn nasıl gerçekleştrleceğne dar örnek br uygulama bulunmamaktadır. Sadece seçlen etknlk test yöntemnn açıklanablr olmasını ve tüm benzer korunma stratejlerne her dönem aynı şeklde uygulanması şartını getrmşlerdr. Uygulamada yaygın olarak kullanılan yöntemler Rasyo Analz ve Regresyon Analz yöntemlerdr. Rasyo Analz yöntem anlaşılması ve uygulanması kolay olan br yöntem, fakat öneml br eksklğ, korunan varlık veya korunma enstrümanın pyasa değerndek dönemsel olarak meydana gelen çok küçük br değşklk ble sonucun olumsuz (etksz) çıkmasına neden olablmekte ve rskten korunma muhasebesn dönemsel olarak sona erdrerek kazanç veya kaybın doğrudan dönemn kar veya zararı olarak muhasebeleştrlmesne neden olmaktadır. Bu nedenle Rasyo Analz yöntemnn kümülatf olarak uygulanması daha doğru sonuçlar vermektedr. Regresyon Analz korunan varlık le korunma enstrümanı arasındak uzun döneml lşky daha y yansıttığı çn daha doğru sonuçlar vermektedr. Etknlk test sonucunda korunmanın geçmş dönemlerde etkn olduğu ve gelecek dönemlerde de etkn olacağı belgelenrse, korunma şlemnden elde edlen kazanç veya uğranılan kayıpların muhasebeleştrlmes rskten korunma amacına göre farklılık göstermektedr. Kaynaklar Akdenz, Fkr, Olasılık ve İstatstk, Nobel Ktabev, Adana, 007. Armutlu, İsmal Hakkı, İşletmelerde Uygulamalı İstatstk, 1.bs., Bursa, Alfa Basım Yayım, 000. Charnes,John M., Paul Koch, Henk Berkman, Measurng Hedge Effectveness for FAS 133 Complance, Journal of Appled Corporate Fnance, C:XV, No:4, Summer 003, s Fnnerty John D., Dwght Grant, Testıng Hedge Effectıveness Under SFAS 133, CPA Journal, C: LXXIII, Aprl 003, s

13 Alternatve Approaches to Testıng Hedge Effectıveness Under SFAS 133, Accountng Horzons, C:CLXXIII, No:, 003, s John M. Charnes, Paul Koch, Henk Berkman, Measurng Hedge Effectveness for FAS 133 Complance, Journal of Appled Corporate Fnance, C:XV, No:4, Summer 003, s Köksal, Blge Aloba, İstatstk Analz Metotları, 4. bs., İstanbul, Çağlayan Basımev, Laws, Jason, John Thompson, Hedgng effectveness of Stock ndex futures, European Journal of Operatonal Research, No: 163, 005, s Lndahl, Mary Measurng Hedgng R : A Note, The Journal of Effectıveness Wth Futures Markets, C:IX, No:5, 1989, s Rsk-Return Hedgng Effectıveness Measures for Stock Index Futures, The Journal of Futures Markets, C:XI, No:4, 1999, s Lopes, Texera Patrca, IAS 39, Fnancal Management, Accountng Tax Perodcals, Oct 007, s Newbold, Paul İşletme ve İktsat İçn İstatstk, Çev. Şenesen, Ümt, Lteratür Yayıncılık, 6.bs., İstanbul, 008. Perry, Raymond E. v.d., Accountng for Dervatves, Tmes Mrror, USA, Ramrez, Juan, Accountng for Dervatves, Advanced Hedgng Under IFRS, John Wley&Sons, 007. Relly, Frank K., Edgar A. Norton, Investments, Seventh Edton, Canada, Thompson South-Western pub., 006. Selv, Yakup Aslı Türel; Mustafa K. Yılmaz; Engn Kurun, Türev Ürünlern Reel Sektör Şrketler Tarafından Kullanımı ve Rskten Korunma Muhasebes Açısından Değerlendrlmes: İMKB- 100 Şrketler Üzerne Br İnceleme, AACF 4th Annual Internatonal Accountng Conference, (Çevrmç) tezler/aacf_4th_annual_internatonal_accountng _Conference_program_3_October_007- smsz.doc, 8 Nsan 008. Tenker, Nejat, SPK 19, UMS 39, FASB 133 I- şığında Vadel İşlemler ve Opsyon Sözleşmelernn Hedge Amacı İle Kullanılması Durumunda Muhasebeleştrme Esasları, Muhasebe Blm Dünyası Dergs, C:VI, No:3, Eylül, 004, s BANKA KARINI 1 YILDA % 86 ARTIRDI BÖLGELERİN NET GÖÇ HIZI KARNESİ Banka 009 Kârı 008 Kârı 1 Yıllık Değşm (%) Bölge 008 Göç hızı 009 Göç hızı Değşm (%) Zraat Bankası ,53 İstanbul,1 3,06 46 Garant Bankası ,90 Batı Marmara 9,73 4,03-59 İş Bankası ,31 Ege 3,7 1,74-53 Akbank ,77 Doğu Marmara 1,57 6,37-49 Halkbank ,87 Batı Anadolu,98 4,6 54 Yapı Kred ,77 Akdenz,15 0,5-76 Vakıfbank* ,1 Orta Anadolu -9-4,99 45 Denzbank ,60 Batı Karadenz -4,35 -,4 45 Bankaysa ,1 Doğu Karadenz -,4 0,63 18 TEB ,7 Kuzeydoğu Anadolu -6,1-14,7 44 TSKB ,0 Ortadoğu Anadolu -10,89-9,09 17 ING Bank ,47 Güneydoğu Anadolu -7,56-7,1-6 Albaraka* ,73 Kaynak: Referans, Forts ,91 Alternatfbank ,33 Tekstlbank ,86 Merrll Lynch* GSD* ,4 Mllennum Bank* TOPLAM ,8 * Konsolde olmayan kâr rakamlarıdır. (Mlyon TL.) Kaynak: Referans,