T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TEKSTİL SEKTÖRÜNDE ÜRÜN MALİYETİNİN HESAPLANMASI VE MALİYET KONTROLÜ ARİF ÖKSÜZ YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ OCAK - 2008
T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TEKSTİL SEKTÖRÜNDE ÜRÜN MALİYETİNİN HESAPLANMASI VE MALİYET KONTROLÜ Danışman: Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU YÜKSEK LİSANS PROJESİ KAHRAMANMARAŞ OCAK - 2008
T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI TEKSTİL SEKTÖRÜNDE ÜRÜN MALİYETİNİN HESAPLANMASI VE MALİYET KONTROLÜ ARİF ÖKSÜZ YÜKSEK LİSANS PROJESİ Bu Proje 22/01/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği İle Kabul Edilmiştir. Yrd.Doç.Dr. Yrd.Doç.Dr. Yrd.Doç.Dr. Zeynep HATUNOĞLU Yücel AYRIÇAY İ. Ethem Taş Danışman Üye Üye Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Ahmet Hamdi Aydın Enstitü Müdür Vekili Not : Bu projede kullanılan özgün ve başka kaynaktan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.
T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS PROJESİ TEKSTİL SEKTÖRÜNDE ÜRÜN MALİYETİNİN HESAPLANMASI VE MALİYET KONTROLÜ ARİF ÖKSÜZ DANIŞMAN : Yrd. Doç. Dr. Zeynep Hatunoğlu YIL : 2008, SAYFA: 58 JÜRİ : Yrd.Doç.Dr. Zeynep HATUNOĞLU Yrd.Doç.Dr. Yücel AYRIÇAY Yrd.Doç.Dr. İ.Ethem TAŞ Ürün birim maliyetlerinin ne olması gerektiği ve faaliyet dönemi içerisinde ne düzeyde gerçekleştiği işletmeler için hep bir sorun olagelmiştir. Bu araştırmanın amacı tekstil sektöründe birim ürün maliyetinin oluşum sürecini tespit etmek ve kontrolüne ilişkin anlamlı bilgilere ulaşmaktır. Bu bilgiler ışığında Ring iplikçiliğinde penye iplik ile karde ipliğinin birim maliyet farklılığının nedeni açıklanacaktır. Pamuk iplikçiliğinde iplik birim maliyetinin oluşumu, maliyet yerlerinin tespiti, kontrol yöntemlerinin ne olduğunu tespit etmek bu çalışmanın temel hedefidir. Anahtar Kelimeler: Karde iplik, penye iplik, ürün maliyeti, iplik maliyetler, tekstil sektörü, maliyet kontrolü. I
DEPARTMENT OF BUSINESS ADMINISTRATION INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT THE CALCULATION OF THE PRODUCT COST AND COST CONTROL IN THE TEXTILE SECTOR ARİF ÖKSÜZ SUPERVISOR :Assist. Prof. Dr. ZEYNEP HATUNOĞLU YEAR : 2008, PAGES: 58 JURY : Assist. Prof. Dr. Zeynep HATUNOĞLU Assist. Prof. Dr. Yücel AYRIÇAY Assist. Prof. Dr. İ. Ethem TAŞ It has almost always been a problem of business managing what the cost price of product units should be and which level it becomes fact in its process period. The aim of this research is to determine the manufacture cost of the product units and to gather information concerning its control in textile sector. From this point of view, in yarn industry, the difference of unit cost price between carded yarn and combed yarn is going to be explained. The main target of this study is to determine the process of unit cost, to fix places of the cost occurrence and the control method in the cotton yarn industry. Keywords: Carded yarn, combed yarn, product cost, the cost of yarn, textile industry, cost control. II
ÖNSÖZ Bu çalışmanın hazırlanmasında ve neticelendirilmesinde oldukça önemli sayıda insanın yakın desteği ve ilgisi olmuştur. En önemli destek hiç kuşkusuz danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Zeynep HATUNOĞLU na aittir. Yüksek Lisans öğretimine başlangıçtan bu aşamaya gelinceye kadar geçen sürede, yönlendirici ve cesaretlendirici tavırlarından dolayı teşekkürü bir borç biliyorum. Yüksek Lisans çalışmamız boyunca öneri ve yol gösterici tavsiyeleri ile bize son derece olumlu katkılar sağlayan Prof.Dr. Adnan ÇELİK hocama da göstermiş oldukları ilgi ve sabırdan dolayı teşekkür ediyorum. Kipaş Ring İplik işletmeleri Müdürü Sn. Ahmet DUYGAL a çalışmam sırasında verdiği bilgiler ve yardımı için teşekkür ediyorum. Ayrıca babam Sn. Şahin ÖKSÜZ e Yüksek Lisans öğretimim sürecinde bana verdiği destek için teşekkür ediyorum. Çalışma hayatımın ilk gününden bugüne kadar benden desteğini ve güvenini esirgemeyen, Kipaş Holding Yönetim Kurulu Başkanı Sn M. Hanefi ÖKSÜZ ve Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Sn H. İbrahim GÜMÜŞER Bey e de teşekkür ediyorum. III
İÇİNDEKİLER ÖZET.....I ABSTRACT.......II ÖNSÖZ.........III İÇİNDEKİLER.........IV KISALTMALAR.......V ÇİZELGELER LİSTESİ VI 1. GİRİŞ.......1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR.......3 3.İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYET KONTROLÜ........... 4 3.1. Genel Olarak İşletme, Maliyet ve Muhasebe...........4 3.1.1. İşletme.... 4 3.1.2. Maliyet........ 5 3.1.2.1. Sabit ve Değişken Maliyetler....8 3.1.2.2.1. Sabit Maliyetler.....8 3.1.2.2.2. Değişken Maliyetler......8 3.1.2.2. Genel ve İdari Maliyetler.....8 3.1.2.3. Fırsat Maliyeti(Alternatif Maliyet)......8 3.1.2.4. Marjinal Maliyet (Son Birimin Maliyeti)..... 8 3.1.2.5. Sermaye Maliyetleri...... 9 3.1.2.6. Amortisman.......9 3.1.2.7. Safha Maliyetleri.......9 3.1.3.Muhasebe............9 3.2.İşletme Ve Muhasebe İlişkisi....... 9 3.2.1.Maliyet Muhasebesi Sistemi... 11 3.2.2.İşletmelerde Üretim Maliyeti Ve Maliyet Kontrolü....... 13 3.3.İşletmelerde Üretim Maliyetini Oluşturan Unsurlar.........15 3.3.1.İlk Madde Ve Malzeme Maliyeti....16 3.3.1.1.Direkt İlk Madde Ve Malzeme Maliyetleri.....16 3.3.1.2.Endirekt İlk Madde Ve Malzeme Giderleri.....17 3.3.2.İşçilik Giderleri.......17 3.3.2.1.İşçilik Türleri..18 3.3.2.2.İşçilik Zamanının Tespiti....20 3.3.2.3.İşçilik Tutarını Belirleme....20 3.3.2.4.Ücret Sistemleri......20 3.3.2.4.1.Zamana Göre Ücret..20 3.3.2.4.2.Akort Ücret...20 3.3.2.4.2.(a).Para Akordu...21 3.3.2.4.2.(b).Zaman Akordu..21 3.3.2.4.3.(c).Küme Akordu...21 3.3.2.4.3.Primli Ücret Sistemleri.....21 3.3.2.5.İşçlik Tutarının Mamule Yüklenmesi...21 3.3.3.Genel Üretim Maliyeti (GÜM).......22 3.3.3.1.Endirekt İlk Madde ve Malzeme Giderleri....23 3.3.3.2.Endirekt İşçilik Giderleri....24 3.3.3.3.Diğer Genel Üretim Giderleri.24 3.3.3.4.Genel Üretim Maliyetlerinin Mamul Maliyetine Yüklenmesi.. 25 3.3.3.4.1. GÜG Yükleme Oranlarının Saptanması...25 3.3.3.4.2.GÜG nin Maliyet Yerlerine Dağıtımı....26 3.3.3.5.Genal Üretim Maliyetlerinin Artan Etkisi...27 3.3.4.Üretim Maliyetlerini Etkileyen Faktörler.........27 3.4.Maliyet Yöntemleri...............29 3.5.İşletmelerde Maliyet Kontrolü Ve Önemi.....30 3.5.1.Maliyet Kontrol Yöntemleri...30 3.5.2.1.Planlama..30 IV
3.5.2.2.Denetim. 31 3.5.2.3.Bütçeleme.............32 3.5.2.4.Değer Mühendisliği......33 4.TEKSTİL SEKTÖRÜNE YÖNELİK BİR UYGULAMA...35 4.1.KİPAŞ Holding İşletmesi Hakkında Genel Bilgiler.....35 4.1.1.Tekstil Sektöründe Üretim Tekniği Ve Süreci...36 4.1.1.1.Tekstil Sektöründe Üretim Tekniği....36 4.1.1.2.Tekstil Sektöründe Üretim Süreci. 36 4.1.1.2.1.İş Akış ve Teknik Donanım.....37 4.1.1.2.1.(a).Karde Ring İpliği. 37 4.1.1.2.1.(b).Penye Ring İpliği.38 4.1.1.2.2.Fire......40 4.1.1.3.Sipariş Maliyet Yöntemi....40 4.2.Pamuk İpliğinin Üretim Maliyetinin Hesaplanması.....41 4.2.1.Malzeme Giderleri...41 4.2.1.1.Hammadde Giderleri...41 4.2.1.2.Yardımcı Malzeme Giderleri...42 4.2.1.3.İşletme Malzemesi Giderleri...42 4.2.3.Pamuk İpliğinin Toplam Üretim Maliyetinin Hesaplanması......42 4.2.4.Uygulama(KİPAŞ İPLİK A.Ş)....43 4.2.4.1.Karde Ring İpliği.46 4.2.4.1.(a).Karde Ring 8/1 İpliğinin Maliyeti..46 4.2.4.1.(b).Karde Ring 12/1 İpliğinin Maliyeti 47 4.2.4.1.(c).Karde Ring 20/1 İpliğinin Maliyeti 48 4.2.4.1.(d).Karde Ring 30/1 İpliğinin Maliyeti 49 4.2.4.2.Penye Ring İpliği...50 4.2.4.2.(a).Penye Ring 8/1 İpliğinin Maliyeti..51 4.2.4.2.(b).Penye Ring 12/1 İpliğnin Maliyeti.52 4.2.4.2.(c).Penye Ring 20/1 İpliğnin Maliyeti.53 4.2.4.2.(d).Penye Ring 30/1 İpliğinin Maliyeti 54 4.3.Maliyet Kontrolü..56 5.SONUÇ........57 KAYNAKÇA...59 ÖZGEÇMİŞ V
GÜG DİG DİM DİMMM CEO USD ABD AB TESKOMB TÜTSİS Vd MSUGT KISALTMALAR : Genel Üretim Giderleri : Direkt İşçilik Giderleri : Direkt İşçilik Maliyeti : Direkt İlk Madde ve Malzeme Maliyeti : Üst Yönetici, Yönetim Kurulu Başkanı : Amerikan Doları : Amerika Birleşik Devletleri : Avrupa Birliği : Türkiye Esnaf Ve Sanatkârlar Kredi Ve Kefalet Kooperatifleri Birlikleri Merkez Birliği : Türkiye Tekstil İşverenleri Sendikası : Ve Diğerleri : Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği VI
ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge No Çizelge Adı Sayfa No Çizelge 4.1. İşletme Üretim Genel Hesapları 44 Çizelge 4.2. Karde 8/1 Sipariş Maliyet Tablosu 45 Çizelge 4.3. Karde 12/1 Sipariş Maliyet Tablosu 46 Çizelge 4.4. Karde 20/1 Sipariş Maliyet Tablosu 47 Çizelge 4.5. Karde 30/1 Sipariş Maliyet Tablosu 48 Çizelge 4.6. Penye 8/1 Sipariş Maliyet Tablosu 50 Çizelge 4.7. Penye 12/1 Sipariş Maliyet Tablosu 51 Çizelge 4.8. Penye 20/1 Sipariş Maliyet Tablosu 52 Çizelge 4.9. Penye 30/1 Sipariş Maliyet Tablosu 53 Çizelge 5.1. Hammadde Farklarının Fiyata Etkisi 55 VII
GİRİŞ 1.GİRİŞ 1980 sonrası büyüme ve kalkınma stratejilerini ihracata dayalı bir perspektifle oluşturan Türkiye de tekstil sektörü, önceki öneminden ötede bir önem kazanarak sanayi içerisinde lokomotif görevi üstlenmiştir. 2000 li yıllara kadar yüksek karlılıkla faaliyet gösteren sektör hem ihracatın belkemiği olmuş hem de içeride önemli bir sanayi varlığı vücuda getirmiştir. AB nin, Çin den sonraki en büyük tedarikçisi konumunda olan Türkiye; tekstil sanayi sıralamasında dünyada 13. sırada, alt sektör olarak, 6. en büyük tedarikçi konumundadır. İplik üretiminde ise ring sistemde 7., open-end sistemde dünya 4. durumundadır. Ayrıca Türkiye pamuk ithal etmesine karşılık pamuk üretiminde dünya altıncısıdır. Dünya çapında söz sahibi olan Türk Tekstil Sektörü, ekonomi içerisinde stratejik bir öneme sahiptir. Ancak ucuz maliyetleri nedeni ile Çin in yeni tedarik merkezi olması sektörün önünü tıkamakta bu ise Ar-Ge çalışmalarını hayati önemde bir konu haline getirirken, daha yüksek maliyetlerin söz konusu olduğu kalite ve markaya dayalı üretimi zorunlu kılmaktadır (www.tekstilisveren.org.tr, 11.08.2007). Sektör olarak sanayideki istihdamın yaklaşık %20 sini karşılayan, 3,5 4 milyon kişiye iş sağlayan tekstil sektörü toplam GSMH nın %11 ini üretirken, uzun zamandır Türk ekonomisinin lokomotifi olma görevini başarıyla yerine getirmektedir (www.teskomb.org, 05.08.2007; http://www.kobifinans.com.tr, 06.08.2007 ). Küreselleşmenin geleceğe ilişkin plan yapmayı iyice zorlaştırdığı günümüzde General Electric CEO su Jack Welch in dediği gibi günümüz işletmeleri acımasız bir rekabetle karşı karşıyadır. Bu şartlarda güvenilebilecek tek şey yetenekler ve rakiplere karşı yaratılabilecek üstünlük olarak öne çıkmaktadır. Küreselleşme ve rekabetin şartları böylesine zorlaştırdığı bir dönemde işletmelerin ayakta kalabilmesi kalite, verimlilik ve teknoloji ilişkisi içerisinde düşük maliyetlerle söz konusudur (Acar, 2005: 33, 35, 40, 119). Günümüz rekabet koşullarının işletmeleri zorladığı bir dönemde maliyetler, işletmeler için planlanmasında ve kontrolünde ayrı bir özen gösterilmesi gereken ve denetimi işletmelere önemli rekabet avantajları yaratan bir konudur. Özellikle tekstil işletmelerinde ne gibi maliyetler vardır ve hangileri üretim maliyetine dahil edilmeli hangileri üretim konusunun dışında tutulmalıdır gibi konular işletmelerin önemli problemlerinin başında gelir. Ayrıca ürün maliyet ilişkisi nasıl kurulur, maliyetler hangi ölçüde ve neye göre ürüne yüklenir, ürünün doğrudan ve dolaylı maliyetleri nelerdir gibi sorunlar rekabetin zorladığı işletmeler için diğer önemli problemlerdir. Bu çalışmanın temel amacı işletme-muhasebe-maliyet ilişkisi içerisinde ürün odaklı olarak maliyetleri tanımlamak ve Tek Düzen Muhasebe Sistemine uygun olarak ürün maliyetlerini sınıflayıp iplik üretimi yapan bir tekstil işletmesinde örnek uygulama da yaparak ürün maliyetlerinin oluşumunu açıklamaktır. 1
GİRİŞ Çalışma tekstil işletmeleri için önemli bir konuyu ele almasına karşın bazı sınırlılıklarla karşı karşıyadır. Bu sınırlılık hem konunun anlatımında hem de uygulamada söz konusudur. Konunun anlatımındaki sınırlılık şudur: Çok çeşitli gider ve maliyet kavramları olmasına karşın açıklamalar Tek Düzen Hesap Planında üretim işletmeleri için öngörülen 7/A Seçeneğindeki çerçeveye bağlı kalınarak anlatılmıştır. Bu nedenle bütün maliyetlere ilişkin sayısız tanımlara girilmeyerek üretim maliyetini oluşturan üç öğe (DİMMM, DİM ve GÜM) esas alınarak tanımlama ve sınıflama yapılmıştır. Uygulama yaptığımız işletmede kullanılan Sipariş Maliyet Yöntemi esas alınarak ürünle doğrudan yada dolaylı ilişkisi olan maliyetler, maliyet yerleri de esas alınarak gerekli dağıtım anahtarlarının kullanımıyla ürünlere yüklenmiştir. Kısacası ürün maliyetini hesaplamada kullanılan diğer maliyet yöntemleri çalışmanın dışında tutulmuştur. Araştırma toplam beş bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın birinci bölümü olan GİRİŞ kısmında problemin tanımı yapılarak, konunun önemi açıklanmış, çalışmanın amaçları, varsayımlar ve sınırlılıklar ortaya konulmaya çalışılmıştır. İkinci bölümde bu konuda daha önce yapılan çalışmalara değinilmiştir. Üçüncü bölümde ise maliyet kavramına ilişkin bilgiler olabildiğince bilimsel bir bakış açısı ile ve Tek Düzen Hesap Planına uygun olarak verilmiştir. Dördüncü bölümde ise bir tekstil işletmesi olarak iplik üretim işletmelerinde maliyet, maliyet unsurları ve maliyet kontrolü konuları sektör bazlı olarak daha detaylı ele alınmış, üretim maliyetine ilişkin örnek uygulama yer almış, iplik üretim işletmesinde üretim maliyetinin oluşumu, üretim yerleri ve ürünlere dağıtımı ayrı ayrı ele alınmıştır. Son bölüm ise bulguların ve sonuçların ele alındığı sonuç kısmıdır. Araştırma yöntemi; bilgi/veri tarama ve derleme, konunun bilimsel çerçeveye uygun olarak kurgulanması daha sonra ise uygulama olmak üzerine kurulmuştur. Öncelikle üretim işletmelerinde üretim maliyetlerini oluşturan öğeler tanımlanarak maliyet muhasebesi sistemi tanıtılmıştır. Bu çerçevede gerekli kavramsal açıklamalara değinilmiştir. Uygulama aşamasında ise gider yerleri tespit edilerek, doğrudan yüklenebilen giderler ilgili yerlere yüklenirken, doğrudan yüklenemeyen giderler de oluşturulan dağıtım anahtarları yardımıyla ilgili yerlere yüklenmiştir. Ayrıca konuların anlatımında yer yer; iktisadi hayatın en önemli karar birimlerinden birisi olan işletmelerin kar maksimizasyonu hedeflerini hangi koşullarda ve hangi şartlar içerisinde gerçekleştirdiğinin daha iyi görülmesi ve hakkında bilgi vermeye çalıştığımız konunun daha iyi anlaşılabilmesi için tekstil sektörünün bir bütün olarak gerek Türkiye ekonomisi gerekse dünya ekonomisi içindeki yerine değinilmiş ve mevcut piyasa koşullarında sistemin işleyişi özetlenmiştir. 2
ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ürün maliyetlemesine ilişkin sayısız denebilecek çoklukta çalışmanın varlığına karşın tekstil odaklı çalışmaların sayısının daha az olduğu göze çarpmıştır. Bu nedenle tekstil sektöründe ürün maliyetinin oluşumunu ele alan çalışmalardan bir kaçını burada saymak gerekir. Aşağıya listesini aldığımız çalışmaların tamamı, ürün maliyetinin oluşumuna ilişkin detaylı bilgilerin yanında teorik bilgilerin ampirik uygulamasına yer veren çalışmalardır. İsmail Tolu, Sanayi İşletmelerinde Üretim Fonksiyonlarının Analizi ve K.Maraş ta Bir Uygulama, 1996, Yüksek Lisans Tezi, K.Maraş. Çalışma tekstil işletmelerinde üretim maliyet faktörlerinin tanımlaması ve sınıflamasını yaptıktan sonra maliyet fonksiyonlarının analizine ilişkin kuramsal yaklaşımları ele alıp anlatılan konunun K.Maraş taki bir işletme üzerinde uygulamasını içermektedir. Hulusi Göy, Tekstil Sektöründe Hammaddelerin Maliyete Etkisi ve K.Maraş Tekstil Sektöründe Bir Uygulama, 1996, Yüksek Lisans Tezi, K.Maraş. Tekstil Sektörü odaklı çalışmada maliyetlerin tanımı ve sınıflaması yapılarak, maliyet hesaplama yöntemleri ele alınmış ve maliyet saptama yöntemlerini detaylıca incelendikten sonra K.Maraş taki bir tekstil işletmesine yönelik Maliyetlerin oluşumuna ilişkin uygulamaya yer vermektedir. Mustafa Özalp, Pamuk İplikçiliğinde Maliyet Hesapları, 2003, Bitirme Tezi, Bursa Çalışma kapsam olarak pamuk iplikçiliğinde ürüne direkt yüklenebilen maliyetler ve GÜM ayrımı yaparak ürün maliyetinin oluşumunda detaylı açıklamalar yapmaktadır. Çalışmada ayrıca maliyet hesaplama yöntemleri, stok değerleme yöntemleri incelenmiş ve verilen bilgileri temel alan bir de örnek uygulamaya yer verilmiştir. Durmuş Acar, Küresel Rekabette Maliyet Yönetimi ve Yaklaşımlar (Tekstil Sektörü ile İlgili Bir Araştırma), 2005 Asil Yayın, Ankara. Küresel rekabet ortamının ve işletmelere getirdiği yüklerin ele alındığı çalışmada maliyet yönetimi ve maliyetleme sorunu detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Birçok kaynakta bulunabilecek maliyetleme bilgilerinin yanında özellikle ileri üretim ortamlarında maliyetleme konusu daha derinlemesine ele alınmış olup, maliyet yönetimi-maliyet kontrolü ilişkisi biraz daha farklı bakış açısı ile ele alınmıştır. Ayrıca çalışmanın Kalite ve Rekabet odaklı yaklaşımı bilinen maliyet unsurlarının yanında yeni maliyet unsurlarını yeterince detaylandırmaktadır. 3
İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ 3. İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ 3.1.Genel Olarak İşletme, Maliyet ve Muhasebe İnsan ihtiyaçlarını karşılamayı esas alan üretim faaliyetleri bu işi üstlenenlerce, belirli bir bedel karşılığı yerine getirilir. Bu birimler faaliyetlerini çeşitli maliyetleri üstlenerek yerine getirirken belirlenmiş, tanımlanmış kurallar içerisinde hareket ederler. Kazanç elde etme amacı ve diğer amaçlarını gerçekleştirebilmek için üretiminde katlandığı bedeli (maliyeti) kabul edilebilir, katlanılabilir bir seviyede tutmaya çalışır. 3.1.1.İşletme Üretim ve tüketim esaslı eylemlerin birlikte yürüdüğü ekonomik hayatta bir karar birimi olarak işletme birçok değişik şekilde tanımlanmaktadır. İşletme kavramının farklı tanımlamaları yapılabilir; İşletme: İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak amacı ile para, araç-gereç, malzeme, hammadde, personel, bilgi gibi faktörleri bilinçli ve sistemli bir şekilde bir araya getirerek ve bir takım faaliyetlerde bulunarak mal veya hizmet üreten bir iktisadi varlık/birimdir (Sürmeli, 2004: 2). İşletme, genel anlamda mal veya hizmet üretmek veya pazarlamak için etkinlikte bulunan kuruluştur (Yüngül, 1998: 14). İşletme, insan gereksinimlerinin karşılanması için mal ve/veya hizmet üretiminin gerçekleştirildiği iktisadi birimdir (Berberoğlu vd., 2002: 12). İşletmeler faaliyet konularına ve mülkiyet yapılarına göre ikiye ayrılırlar ( Berberoğlu vd., 2002: 30): Faaliyet yapılarına göre; üretim, ticaret, hizmet işletmeleri (Lazol, 2004: 7, Çalışkan; 2005: 5), Mülkiyet yapılarına göre ise; özel, kamu ve karma işletmeler şeklinde ayrıma tabi tutulabilirler (Lazol, 2004: 7). Ancak konumuz gereği önemli olan ayrım üretim faaliyetlerine göre olan ayrımdır. Bu ayrımdaki ticaret işletmeleri maliyet muhasebesi kullanmazlar. Ancak faaliyeti satın aldıkları bir mal veya hizmeti değiştirerek yeni bir ürün ortaya koymak olan hizmet işletmeleri ve özellikle sanayi işletmeleri maliyet muhasebesini kullanırlar (Lazol, 2004: 7). Ticari İşletme: Herhangi bir üretim faaliyeti olmaksızın hazır ürünleri üreticiden alarak belirli bir karla başkalarına satan işletmelerdir (Çalışkan, 2005: 6). 4
İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ Üretim İşletmesi: Talep edilen ürünleri ham yada yarı mamulleri kullanarak onların özünü değiştirerek üreten ve satan işletmelerdir. Ana faaliyeti üretim olduğu için maliyet muhasebesi özellikle bu işletmeler için önemlidir (Çalışkan, 2005: 7). İşletme faaliyetleri; kar, likidite, topluma hizmet, müşteri ilişkilerinin üst düzeyde tutulması, çalışma güvenliği, işletmenin devamlılığı gibi amaçlar doğrultusunda devlet, müşteriler, rakipler, satıcılar, alıcılar, sendikalar, halk gibi çok geniş bir çevrede yürütülür. Bu faaliyetler para, bilgi, işgücü, hammadde, araç-gereç gibi çeşitli girdilerin bir takım işlemler (süreçleme) sonucunda mal, hizmet ve yeni bilgi gibi çıktılara dönüştürülmesi şeklinde belirli bir örgüt, yönetim, bilgi ve faaliyet sistemi çerçevesinde meydana getirilir (Sürmeli vd., 2004: 3; Berberoğlu vd., 2002: 26 29). İktisadi ve toplumsal hayatta işletmelerin dört önemli işlevi vardır. Bunlar üretim, pazarlama, finansman ve insan kaynakları şeklinde sıralanırlar. Tüm bu işlevler belirli varlıklara dayanılarak bir işletme yönetim yapısı ve organizasyonu içerisinde yerine getirilir (Sürmeli vd., 2004: 4 5). Her karar birimi gibi işletmeler de lehine sonuçlar yaratmayı amaçlar. İşletmelerin bir iktisadi karar birimi olarak temel amacı mal ve hizmet üretmek, bunu tüketiciye satarak kar elde etmektir. Kar ise ürünün toplam maliyeti ile toplam hâsılatı arasındaki işletme lehine olan pozitif fark olarak tanımlanabilir. Kar kısaca gelir ile maliyet arasındaki olumlu farktır (Haftacı, 2007: 96). Kar sağlamak, topluma hizmet etmek ve işletmenin sürekliliğini sağlamak işletmelerin en önemli amaçlarıdır. Bu amaçlarını yerine getirebilmesi için işletmelerin gelirlerini artırması bunun yanında maliyetlerini de azaltarak en fazla karı elde etmeleri gerekir. Maliyetler işletmeler için önemli bir kavramdır (Berberoğlu vd., 2002: 21 23; Çalışkan, 2005: 5; Haftacı, 2007: 14 18). 3.1.2. Maliyet Maliyet tanımlamalarında maliyeti oluşturan öğeler öne çıkmaktadır. Maliyet kavramının detaylarına geçmeden önce çoğu zaman birbiri ile karıştırılan gider, harcama ve zarar kavramlarına kısaca değinmek gerekir. Gider: İşletme faaliyetleri ile ilgili ve işletmenin varlıklarında meydana gelen azalışlar ile yükümlülüklerindeki artışlardır (Akdoğan, 2000: 7 8). Giderler işletme faaliyetlerinin devamını sağlamak, öz sermayeyi korumak amacıyla yapılır ancak diğer yandan da öz sermayede azalmaya neden olur (Çalışkan, 2005: 8 9). Harcama: Bir mal, fayda ve hizmet sağlanması veya herhangi bir edim karşılığı olmaksızın ortaya çıkan bir yükümlülük nedeniyle yapılan ödeme ve borçlanmalardır. Gider işletme için yapılırken, harcama işletme varlıklarından karşılanan kişisel ödemeleri de kapsayabilir (Akdoğan, 2000: 9 11). Her ne sebeple olursa olsun yapılan ödeme ve borçlanmalar birer harcama olarak kabul edilir. Bu bakımdan temel olarak işletmenin yaptığı her tür ödeme harcamadır (Çalışkan, 2005: 7 8). Zarar: İşletme faaliyetlerinin devamı amacıyla yapılan gider nitelikli harcamalar nedeniyle işletmenin belli bir dönemde uğradığı kayıptır (Çalışkan, 5
İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ 2005: 9). Kısaca gelir ile maliyet arasındaki olumsuz fark olarak tanımlanabilir (Haftacı, 2007: 99). Maliyet ifadesi ile sıklıkla karıştırılan harcama ve gider, maliyet kavramına nazaran daha geniş kapsamlı görünmektedir. Oysaki maliyet, ürünün elde edilmesi ya da üretilmesi için katlanılan yükümlülükler olarak ürün odaklı daha dar bir alanı ifade eder (Akdoğan, 2000: 11). Maliyetin farklı tanımlamaları yapılabilmektedir. Bunlardan bir kısmına aşağıda yer verilmiştir: Maliyet, bir işletmenin faaliyet konusunu oluşturan mal ve/veya hizmet üretiminde harcadığı tüm ekonomik değerlerin toplamıdır. Maliyet, mamulün tamamlanıncaya kadar geçirdiği evrelerdeki parayla ölçülebilen fedakârlıklardır (Yüngül,1998: 14). Maliyet, işletmenin devamı için kullanılan ve tüketilen mal ve hizmetlerin parasal değer olarak tutarıdır (Haftacı, 2007: 44). Maliyet, bir mal veya hizmetin edinilmesi için o dönem içerisinde yapılan harcamalarla, daha önceki dönemde yapılan harcamalardan o mal veya hizmetin üretilmesinde kullanılan kısımları için katlanılan fedakârlıkların parasal değeridir (Akdoğan, 2000: 11). İşletmenin etkinlikleri sonucu ortaya çıkan madde, mamul veya hizmetlerin edinilmesi ve bunların üretim ya da satışları nedeniyle yapılan harcamaların para ile ölçülebilen değerine maliyet denir (Yüngül, 1998: 14 15). Üretim yapmak amacıyla tüketilen iktisadi varlıkların parasal değeridir (Basık, 2006: 2). Bir faaliyet için katlanılan fedakârlıkların tamamı maliyet olarak adlandırılır (Çalışkan, 2005: 11) Bir muhasebe döneminde üretim faktörleri için yapılan harcamaların toplamına maliyet denir (Lazol, 2004: 8). Maliyetlerin en önemli iki özelliği katlanılan fedakârlığın işletmenin faaliyet konusunu ilgilendirmesi ve söz konusu üretim faktörünün parasal bir değerinin olmasıdır (Lazol, 2004: 8). Gider kavramı maliyet kavramından sonra ortaya çıkmaktadır. Yani satın alınan her mal ya da hizmetin işletmeye giriş değeri maliyet olarak kabul edilmekte, bu mal ya da hizmetlerin doğrudan satılması veya bunların kullanımıyla da gider kavramı ortaya çıkmaktadır. Maliyetler çeşitli ölçütlere göre ayrıma tabi tutulur (Çalışkan, 2005: 13): a-türlerine göre Maliyetler Malzeme maliyetleri İşgücü maliyetleri Sabit kıymetleri kullanma maliyetleri. Dışardan sağlanan hizmetler Sermaye maliyetleri Sosyal maliyetler Vergiler 6
İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ b-işlevlerine göre Maliyetler Tedarik maliyetleri Üretim maliyetleri Satış maliyetleri Yönetim maliyetleri c-ürünlere Yüklenebilme Özelliğine göre Maliyetler Dolaysız (Direkt) maliyetler Dolaylı (Endirekt) maliyetler d-üretim Büyüklüğü ile Olan İlişkilerine Göre Maliyetler Durağan (Sabit) maliyetler Değişken maliyetler e-fiili Olup Olmamalarına Göre Maliyetler Fiili (Tarihi) Maliyetler Tahmini Maliyetler f-sorumluluğa Göre Maliyetler Kontrol Edilebilir Maliyetler Kontrol Edilemez Maliyetler g-karar Verme Amacı Bakımından Maliyetler Alternatif Maliyetler Ek Maliyetler Batık Maliyetler Maliyet sistemlerinin temel amacı üretilen ürünün birim maliyetini tespit etmektir. Ancak bu sayede dönem içinde yapılan giderlerden hangisinin doğrudan ürünün üretim maliyetine yükleneceği, hangisinin dönem gideri olarak sonuç hesaplarına aktarılacağı tespit edilebilir (Yüngül, 1998: 21). Açıklamalara görüldüğü gibi maliyet, işletmenin etkinliği ile ilgili bir kavramdır. İplik üretim işletmesi için makine alımı, istihdam, pamuk alımı, vergi, pazarlama giderlerinin hepsi maliyet kavramının içerisine girer (Yüngül, 1998:22 ). Bir kısmı konumuzun tamamen dışında olmasına karşın belli başlı maliyet kavramlarına birer cümle ile de olsa kısaca değinmek gerekir. 7
İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ 3.1.2.1. Sabit ve Değişken Maliyetler 3.1.2.1.1. Sabit Maliyetler Sabit maliyetler üretim miktarı sıfır olsa bile işletmenin katlanmak zorunda olduğu maliyettir (Türkay, 2001: 113; Tolu, 1996: 18). Üretim dönemi içerisinde üretim miktarındaki değişimlere bağlı olmayan, dönem boyunca sabit kalan, değişmeyen; aşınma payı, bina ve kira giderleri, sigorta giderleri gibi maliyetler işletmelerin sabit maliyetlerini oluşturur. Kapasite yaratıcı niteliği olan ve kısa dönemli üretim hacmi değişikliklerinden etkilenmeyen giderler sabit maliyetler olarak tanımlanırlar (Çalışkan, 2005: 35 36). 3.1.2.1.2. Değişken Maliyetler Değişken maliyetler ise üretim miktarının bir fonksiyonu olarak değişkendirler (Türkay, 2001: 113; Basık vd., 2006: 7). Faaliyet dönemi içerisinde üretim miktarındaki artma ya da azalmalara bağlı olarak değişen, direkt hammadde ve malzeme, direkt işçilik maliyetleri gibi giderler ise değişken maliyetleri oluştururlar (Lazol, 2004: 19; Çalışkan, 2005: 38 40; Basık vd., 2006: 7). Değişken maliyetler üretim miktarına göre artış ya da azalış göstermelerine karşın birim başına sabit maliyetlerdir ( Çalışkan, 2005: 117 118; Tolu, 1996: 20). Ayrıca işletmelerin faal olmadığı dönemlerde de var olan fakat işletmenin üretiminin artması ile artış gösteren yarı değişken maliyetler ile belirli standartlara ulaşan işletmelerde görülen kalite ölçüm giderleri gibi kademeli maliyetler de bu kapsamda değerlendirilir (Acar, 2005: 85 93). 3.1.2.2. Genel ve İdari Maliyetler Bakım onarım, yardımcı araç-gereçler, makine-teçhizat sigorta ve amortismanları, arazi-bina vergileri, resim ve harçlar, satış, pazarlama ve üst yönetim ücret giderleri gibi birçok gider bu kapsamda değerlendirilir (Çalışkan, 2005: 25 26). 3.1.2.3. Fırsat Maliyeti (Alternatif Maliyet) Seçilen bir faaliyet nedeniyle diğer faaliyetlere ait kaybedilen gelirdir (Lazol, 2004: 19). İşletmenin elindeki kaynaklarını içinde bulunduğu faaliyetlerin dışında, başka bir alanda kullanması durumunda elde edebileceği gelir işletmenin fırsat maliyeti olarak tanımlanır. İşletmeler önündeki faaliyet seçeneklerinden birisini seçer ve kendisini diğer seçeneğin gelirinden mahrum bırakır. İşletmeler için vazgeçilen bu alternatif kazanç, işletmelerde fırsat maliyetini oluşturur (Akdoğan, 2000: 16; Türkay, 2001: 110 111, 331; Çalışkan, 2005: 16; Basık vd., 2006: 7 8 ). 3.1.2.4. Marjinal Maliyet (Son Birimin Maliyeti) Mikro iktisadın önemli argümanlarından birisi olan son birim maliyeti, üretilen son birimin maliyeti olarak tanımlanır. Üretim miktarındaki bir birimlik artışın/değişikliğin işletme giderlerinde meydana getirdiği değişikliktir (Lazol, 8
İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ 2004: 20, Basık vd., 2006: 7; Çalışkan, 2005: 16). İşletmelerin özellikle üretime devam kararlarında son birimin maliyeti önemli bir veridir. Marjinal maliyet ile marjinal ürün seviyelerinin birbiri karşısındaki durumu işletme yöneticilerinin karar verme süreçlerinde önemli bir yol göstericidir (Türkay, 2001, 116; 337 ). 3.1.2.5. Sermaye Maliyetleri İşletmenin elindeki tüm makine-teçhizat, bina, arsa, hammadde, malzeme gibi para ile ölçülebilir varlıkların tümü için yapılan giderler işletmenin sermaye maliyetlerini oluşturur (Kumkale, 2005: 989 990). Mal ve hizmet üretimi için gerekli olan sermaye karşılığı kullanımların değer olarak tutarıdır (Haftacı, 2007: 51) 3.1.2.6. Amortisman İşletmenin mevcutlarındaki sermaye mallarının ekonomik ömürlerine göre tespit edilmiş olan eskime paylarıdır (Kumkale, 2005: 1127 1132; Uragun, 1993: 155; Uçkaç, 2003: 234 235). Amortisman işletmenin varlık unsurlarındaki değer azalışlarıdır (Çalışkan, 2005: 20). Diğer bir tanıma göre ise duran varlıklarda kullanma ve teknolojik gelişmeye bağlı olarak eskime, yıpranma ve demode olma şeklinde ortaya çıkan değer azalışlarıdır (Yalkın, 1989: 200) 3.1.2.7. Safha Maliyetleri Farklı aşamalardan geçerek üretilen ürün için söz konusu olan bir maliyet türüdür. Ürünün her aşaması için söz konusu olan maliyetlere ürünün safha maliyeti denir (Çalışkan, 2005: 17) 3.1.3 Muhasebe Muhasebe, işletmenin varlıkları ve kaynakları (sermaye ve borçlar) üzerinde değişme yaratan ve para ile ifade edilen mali işlemlere ait bilgileri; kaydetmek, sınıflandırmak ve özetlemek, analiz etmek ve yorumlamak suretiyle ilgili kişi ve kurumlara raporlar şeklinde sunan bir bilgi sistemidir (Sürmeli vd., 2004: 9). 3.2. İşletme Ve Muhasebe İlişkisi İnsan ihtiyaçları çok fazla çeşitlilik göstermektedir. Bu ihtiyaçları karşılamak için gerek duyulan mal ve hizmet çeşidi de buna bağlı olarak değişiklik gösterir. Dolayısıyla bu malları üreten işletmeler de birbirlerinden farklı niteliklerdedir. İşletmeler amaçları doğrultusunda faaliyetlerini yürütürken onlarca, yüzlerce, hatta binlerce işlem yaparlar. Mal alınır, satılır, borç alınır, verilir, borç ödenir, malzeme alınır, ücret ödenir, vergi ve benzerleri ödenir, pek çok banka işlemi yapılır. Bu şekilde yapılan her işlem neticesinde varlıklarda daha doğrusu sermaye ve borçlarda değişmeler meydana gelir. Bir işletmenin amaçları doğrultusunda ayakta kalabilmesi ve başarılı bir şekilde yoluna devam edebilmesi için bütün bu işlemlerin tek tek ilgililerince bilinmesi, kaydının tutulması gerekir. Ancak bu kayıt tutma işlemi yapıldıktan ve belli bir değerlendirmeye tabi tutulduktan sonra yöneticilerce ekonomik faaliyetlerin organizasyonu yapılabilir. Bu kayıt tutma, bunların getirip götürdüklerinin 9
İŞLETMELERDE ÜRETİM MALİYETİ ne olduğunu tespit etme işi temel olarak bir sistem ve bilgi işidir. Bütün bunlar belirli bir sistematik içerisinde oluşturulduğu zaman işletmeyi yaşatmakla sorumlu olanlar şimdiye kadar yapılmış olanların kar ya da zarar getirdiğini tespit edebilirler. Bundan sonraki kararlarını da büyük ölçüde buna göre verirler. İşte bütün bu işlemlerin gerçekleştirildiği bilgi sisteminin adı muhasebedir (Yalkın, 1989: 1 4; Sürmeli vd., 2004: 7 10) İşletmeler için temel amaç, kazanç getirici işlemlerle uzun ömürlü olabilmek ve mal ürettikleri piyasada ve pazarlarda kalıcı olabilmektir. Bir işletme bu temel amacını gerçekleştirmek için çeşitli politikalar geliştirirken, işletme olmanın genel kurallarına da uygun davranmak zorundadır. İşletmeler piyasa ya da bir bütün olarak faaliyetlerini yürüttükleri çevre yani ekonomik düzen içerisinde çeşitli güçlüklerle karşılaşmaktadır. Bir işletme her ne kadar oyunun kurallarına göre hareket etse de ekonomik yapıda kendini gösteren aksaklıklar ya da dönemsel gelgitler işletmenin devamlılığı için çeşitli tehditler yaratır. İşletmenin lisanı (Yalkın, 1989: 4) olarak da bilinen muhasebenin ana faydası böylesi dönemlerde kendisini gösterir. Çünkü muhasebe bir bilgi sistemi olarak işletme yöneticilerinin ve diğer ilgililerinin işletmeyi daha doğru tanımalarını sağlar ve muhasebe, karar alıcılara bu manada anlamlı bilgiler sunar (Berberoğlu vd., 2002: 311 313). İşletme yönetimleri gerek piyasanın normal akışı içerisinde gerekse dalgalanmaların olduğu kriz dönemlerinde muhasebenin sağladığı bilgi ve analizlerden yola çıkarak işletmeyi yaşatacak, daha ileriye taşıyacak politikaları oluşturur ve kararları alırlar. Bir ölçü ve iletişim aracı olarak muhasebenin temel işlevleri; öncelikli olarak bu işlemleri ve bilgileri kaydetmek, sınıflamak ve özetlemek daha sonra da ilgililere sunulmak üzere raporlamak ve analiz ederek yorumlamaktır (Sürmeli vd., 2004: 9; Yalkın, 1989: 2; Uçkaç, 2003: 13 15). Muhasebe; tamamen veya kısmen mali karakterde ve para ile ifade edilebilen işlemlere ait anlamlı ve güvenilir bilgileri sağlayacak biçimde verilerin ilgili kaynaklardan toplanması, doğruluklarının saptanması, kaydedilmesi, tasnif edilmesi, raporlar halinde sunulması, analizi ve yorumlanmasıdır (Yalkın, 1989: 1). Bilgi sistemi olarak muhasebe her yerde ve işletmede aynı amaca hizmet etse de işletmelerin farklı çalışma sistemlerine sahip olmasından dolayı muhasebe de alt türlere ayrılmaktadır. Mal alım/satımı yapan veya sadece söz konusu malları üreten işletmelerin faaliyetleri birbirinden farklılık göstereceği için kullanacakları bilgi sistemleri de farklı olacaktır. Ticaret işletmesi genellikle alım satıma ilişkin kayıt tutarken, bir imalat/üretim işletmesi ise satışlardan çok hammadde girişlerine ilişkin kayıtlar tutmak durumundadır. Bu kayıt farklılığı bir tarım işletmesi, otel ya da pazarlama işletmesi için de benzer şekildedir. Bu bakımdan doğrudan üretim/imalat faaliyetleri ile ilişkisi olmayan işletmelerin kayıt sistemi Genel Muhasebe başlığı altında incelenir. Banka muhasebesi, sigorta muhasebesi, inşaat muhasebesi, otel muhasebesi bunlardan bir kaçıdır. Fakat üretim/imalat faaliyetleri ile uğraşan işletmelerin kullandığı muhasebe sistemi farklıdır ve maliyet tespitini esas alır (Sürmeli vd., 2004: 10). 10