Tarih Ö retiminde Elefltirel ve Yarat c Düflüncenin Gelifltirilmesi

Ydr. Doç. Dr. Orhan Ak no lu & Umut Diriöz Tarih Ö retiminde Elefltirel ve Yarat c Düflüncenin Gelifltirilmesi ISBN: 978-9944-919-50-0 2007, Pegem A Yayıncılık Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. E-Baskı: Ocak 2007 Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Kapak Tasarımı: Fikret Kaplan Dizgi: Fikret Kaplan Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50-430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: http:/ /www.pegema.com.tr E-Posta: pegema@pegema.com.tr

Yrd. Doç. Dr. Orhan AKINO LU Orhan Akınoğlu, 1969 Bursa/orhaneli doğumludur. İlk, orta ve lise eğitimini Bursa'da, Lisans ve Yüksek Lisans Eğitimini Marmara Üniversitesinde, Doktora Eğitimini "İlköğretimde Program Geliştirme ve Öğretimi" alanında Hacettepe Üniversitesinde, "Sosyoloji" alanında 2002 yılında Sakarya Üniversitesinde tamamlamıştır. E-posta: oakinoglu@marmara.edu.tr Umut Diriöz Umut Diriöz, 1975 Tunceli/Çemişkezek doğumludur. Orta ve Lise eğitimini İstanbul'da, Lisans eğitimini İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümünde, Yüksek Lisans eğitimini ise "Tarih Eğitimi" alanında Marmara Üniversitesinde 2006 yılında tamamlamıştır. iii

ÖNSÖZ Çağdaş dünyada, uluslararası ilişkiler siyasi, ekonomik, kültürel ve stratejik olarak tarihsel bir perspektifte ele alınmaktadır. Bu nedenle gelişmiş ülkelerle etkili ilişkiler kurmak isteyen toplumlarda tarihe ve tarih eğitimine verilen stratejik önem gittikçe artmaktadır. Toplumu oluşturan bireylerin eğitiminin önemi gün geçtikçe daha iyi anlaşılmaktadır. Bununla birlikte eğitim sistemleri de sürekli değişmektedir. Bu süreç içerisinde çok sayıda yeniliğin yanı sıra, farklı yöntem ve teknikler de eğitim sisteminin içine girmektedir. Eğitimin bütün alanlarında geçerli bir değer olmaya başlayan eleştirel ve yaratıcı düşüncenin, tarih öğretimi açısından da taşıdığı önemin farkına varılması ve bu konudaki çalışmaların oldukça az olması ortaöğretim tarih konularının öğretiminde eleştirel ve yaratıcı düşünceyi geliştirme bazında çalışma yapmaya yöneltmiştir. Tarih öğretiminde eleştirel ve yaratıcı düşünceyi geliştirmek ve buna uygun tarih dersi işleyebilmek için öğretmenlerinde bu düşüncelere sahip olması gerekir. Ancak eleştirel ve yaratıcı düşünceye açık öğretmenler, eleştirel ve yaratıcı düşünen öğrenciler yetiştirirler. Tarih öğretiminde öğrencilerin eleştirel ve yaratıcı düşüncelerini harekete geçirerek tarih dersini tekdüzelikten, sıkıcılıktan kurtarmak, öğrenciyi de edilğen bir alıcı olmaktan çıkarıp düşünen, sorgulayan, eleştiren ve hatta yazan konumuna getirmek ana amacımız olmalıdır. Bu kitap, danışmanlığını Akınoğlu nun yaptığı Diriöz ün yüksek lisans tezinden oluşmuştur. Çalışma ile orta öğretim okulu tarih konularının öğretiminde eleştirel ve yaratıcı düşüncenin geliştirilip kullanılması, eleştirel ve aratıcı düşüncenin önündeki engeller, eleştirel ve yaratıcı düşünme yöntem ve teknikleri, eleştirel ve yaratıcı düşüncenin kullanıldığı bir ders ile kullanılmadığı bir ders arasındaki farklar, öğretmenlerin eleştirel ve yaratıcı düşünceyi harekete geçiren etkinlikleri kullanma sıklıkları, gerekçeleri ve konu ile ilgili düşünceleri ortaya konulmuştur. Yrd. Doç. Dr. Orhan AKINOĞLU Umut DİRİÖZ Ocak-2007 Ziverbey, İstanbul

Ç NDEK LER Önsöz.......... v İçindekiler.......... vii I. BÖLÜM (ss. 1-51) Tarihin Yapısı ve Neliği......... 3 Tarih Öğretiminin Gelişimi ve Amaçları............. 5 Tarih Öğretiminin Disiplin İçi Amaçları......... 10 Tarih Öğretiminin Disiplin Dışı Amaçları...... 11 Tarih Öğretiminde Eleştirel ve Yaratıcı Düşüncenin Gerekliliği... 13 Eleştirel ve Yaratıcı Düşünceyi Kullanmada Temel İlkeler... 14 Eleştirel Düşüncenin Yapısı ve Tanımı.......... 15 Eleştirel Düşünme Becerileri........... 17 Eleştirel Düşüncenin Geliştirilip Öğretimde Uygulanması...... 20 Yaratıcılığın Yapısı ve Tanımı.......... 21 Yaratıcı Düşünme Süreci.......... 23 Yaratıcı Kişilik Özellikleri....... 25 Yaratıcılığın Geliştirilmesi........ 30 Yaratıcılığın Engelleri......... 32 Bireysel Engeller......... 32 Örgütsel Engeller........ 33 Toplumsal Engeller.......... 34 Eğitsel Engeller........ 34 Eleştirel ve Yaratıcı Düşüncenin Geliştirilmesinde Kullanılabilecek Etkili Bazı Yöntem ve Teknikler... 36 Yaratıcı Problem Çözme Yöntemi..... 38 Örnek Olay İnceleme Yöntemi... 39 Tartışma Tekniği............ 40

Beyin Fırtınası Tekniği....... 41 Drama ve Rol Yapma Tekniği.... 42 Problem Cümlesi......... 44 İlgili Araştırmalar........ 44 II. BÖLÜM (ss. 53-58) Araştırmanın Amacı ve Alt Amaçları....... 53 Araştırmanın Önemi...... 54 Araştırmanın Modeli....... 55 E v reni..... 56 Örneklem....... 56 Verilerin Toplanması.......... 56 Verilerin Toplanmasında İzlenen Yol.... 56 Uygulama........ 57 Veri Çözümleme Teknikleri...... 58 III. BÖLÜM (ss. 59-159) Bulgular ve Yorumlar.......... 59 Öğretmenlere Yönelik Bulgular ve Yorumlar...... 59 Tarih Öğretmenlerinin Kişisel Özelliklerine İlişkin Bulgular ve Yorumlar...... 59 Tarih Öğretmenlerinin Eleştirel ve Yaratıcı Düşünceyi Harekete Geçiren Etkinlikleri Kullanma Oranları ve Konu İle İlgili Görüşlerine İlişkin Bulgular ve Yorumlar....... 61 Tarih Öğretmenlerinin Eleştirel ve Yaratıcı Düşünce Yöntem ve Tekniklerini Kullanma Durumları ve Konu İle İlgili Görüşlerine İlişkin Bulgular ve Yorumlar....... 69 viii

Tarih Öğretmenlerinin Tarih dersini İşleme Durumları, Tarih Öğretimine Yönelik Düşünceleri ve Derslerde Yapılan Uygulamalara İlişkin Bulgular ve Yorumlar.... 79 Öğrencilere Yönelik Bulgular ve Yorumlar.......... 90 Eleştirel ve Yaratıcı Düşüncenin Kullanıldığı Bir Ders İle Kullanılmadığı Bir Ders Arasında Öğrenmenin Gerçekleşmesine İlişkin Bulgular ve Yorumlar........ 91 Eleştirel ve Yaratıcı Düşüncenin Kullanıldığı Bir Ders İle Kullanılmadığı Bir Ders Arasında Öğrencilerin Tarih Dersine Yönelik Tutumları Arasındaki Farklılıklara İlişkin Bulgular ve Yorumlar........ 94 Eleştirel ve Yaratıcı Düşüncenin Kullanıldığı Bir Ders İle Kullanılmadığı Bir Ders Arasında Öğrencilerin Eleştirel ve Yaratıcılıklarının Gelişmesiyle İlgili Bulgular ve Yorumlar... 98 Eleştirel Sorularla İlgili Bulgular ve Yorumlar......... 98 Yaratıcı Sorularla İlgili Bulgular ve Yorumlar..... 132 IV. BÖLÜM (ss. 161-165) Sonuç ve Öneriler.............. 161 Sonuç... 161 Öğretmenlere Yönelik Sonuçlar... 161 Öğrencilere Yönelik Sonuçlar... 162 Öneriler... 164 Eğitim Politikaları İçin Öneriler... 164 Öğretmenler İçin Öneriler... 165 EKLER (ss. 167-169) EK 1: Osmanlı Ekonomisi Ünitesinin Konuları...... 167 EK 2: Öğrencilere Uygulanan Tarih Dersine Yönelik Tutum Ölçeği........ 169 Kaynakça... 171 ix

I. BÖLÜM Bu bölümde, Tarihin Yapısı, Tarih Öğretiminin Gelişimi ve Amaçları, Tarih Öğretiminde Eleştirel ve Yaratıcı Düşüncenin Gerekliliği, Eleştirel ve Yaratıcı Düşünceyi Kullanmada Temel İlkeler, Eleştirel Düşünme ve Yaratıcılığın Geliştirilmesi üzerinde durulmuştur. Günümüz modern toplumu yüksek iletişim teknolojileri ile küresel ve yerel ölçekli yoğun enformasyonla karşı karşıyadır. Bu durum tarihe ve tarih eğitimine farklı parametrelerle bakış açısını doğurmaktadır. Her alanda hızlı bir gelişmenin baş döndürücü bir hızla yaşandığı 21. yüzyılda eğitim sadece bilgi edinme süreci olarak algılanmamakta aynı zamanda bilgi üretme süreci haline gelmektedir. Bilginin değer kazandığı ve bilgi toplumunun ön plana çıktığı çağımızda, üstün nitelikli insan gücüne her zamankinden daha çok ihtiyaç duyulmaktadır. Çağımızda üstün nitelikli insan gücünü eleştirel ve yaratıcı düşünce yeteneklerini hayatının her alanında kullanan bireylerin oluşturduğu toplum temsil etmektedir. Gelişmiş ülkeler eğitim sitemlerini eleştirel düşünceyi ve yaratıcılık yeteneklerini kullanan bireyler yetiştirmek üzere yeniden programlamaktadırlar. Diğer bir deyişle öğrenci sınıf ortamında edilğen olmaktan kurtarılmaya çalışılmaktadır. Bu bağlamda, üstün nitelikli insanların yetiştirilmesi eleştirel ve yaratıcı düşünen bireylerin çoğalmasıyla olacaktır. Eleştirel ve yaratıcı düşüncenin geliştirilip kullanılacağı alanlardan biri de tarih öğretimi alanıdır. Bu amaçla tarih ve tarih biliminin ne olduğuna bakmak gerekir. Buna göre. Carr (2003) Tarih sözcüğüyle geçmişte kalan insani ve toplumsal olaylar topluluğu, yani yaşanmış geçmiş adlandırılırken; aynı zamanda bu yaşanmış geçmişi konu edinen bilim, tarih bilimi kastedilir (s.37). Yaşanmış geçmişi konu edinen bilim olarak baktığımızda tarihin amacı, geçmişin toplumları nasıl işlediğini anlamak ve böylece insanlara geçmişi tanıtırken kendi yerlerini almalarına da yardımcı olmaktır. Bu noktada tarihin tanımıyla, tarihin amacı bir birine karıştırılmamalıdır. Özbaran (1997) tarihi geniş anlamıyla geçmişte insanların yaptıklarına beklentilerine veya niyetlerine ve çektiklerine ilişkin olarak, gerçekliğe inanılarak ortaya konulmuş betimlemeler olarak tanımlamakta ve eldeki kanıtların ışığında, olayların gerçek biçimini sezmeye yarayacak ip uçlarını yakalamanın mümkün olacağı belirtilmektedir (s.96).

II. BÖLÜM Bu bölümde tarih öğretiminde eleştirel ve yaratıcı düşünmenin geliştirilmesine yönelik gerçekleştirilen araştırmanın amacı ve alt amaçları, araştırmanın önemi, araştırmanın modeli, evreni, örneklemi, verilerin toplanması, verilerin toplanmasında izlenen yol, uygulama, veri çözümleme teknikleri açıklanmıştır. Araflt rman n Amac ve Alt Amaçlar Orta öğretim okullarında tarih dersi programında, tarih konularının öğretiminde eleştirel ve yaratıcı düşüncenin kullanılıp geliştirilmesinin incelendiği bu araştırmada, eleştirel ve yaratıcı düşüncenin yapısı, geliştirilmesi, yaratıcı kişilik özellikleri, yaratıcılığın engelleri, yaratıcı düşünme süreci, eleştirel düşünme becerileri, eleştirel ve yaratıcı düşünmede kullanılan yöntem ve teknikler, eleştirel ve yaratıcı düşüncenin kullanıldığı bir ders ile kullanılmadığı bir ders arasındaki farklılıklar, öğrencinin tarih dersine karşı, eleştirel ve yaratıcı düşünmeyi kullanmadan önceki tutumu ile sonraki tutumu arasındaki farklılıklar, öğretmenlerin eleştirel ve yaratıcı düşünceye sahip olmaları, öğretmenlerin eleştirel ve yaratıcı düşünceyi harekete geçiren etkinlikleri kullanıp kullanmamaları ve konu ile ilgili görüşleri tespit edilmiştir. Bu araştırmada yukarıda belirtilen genel amaçlar doğrultusunda aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır: 1. Tarih öğretmenlerinin eleştirel ve yaratıcı düşünceyi harekete geçiren etkinlikleri kullanma oranları ve konu ile ilgili görüşleri nedir? 2. Tarih öğretmenlerinin eleştirel ve yaratıcı düşünce yöntem ve tekniklerini kullanma durumları ve konu ile ilgili görüşleri nelerdir? 3. Tarih öğretmenlerin tarih dersini işleme durumları, tarih öğretimine yönelik düşünceleri ve derslerde yaptıkları uygulamalar nelerdir? Tarih dersinde eleştirel ve yaratıcı düşüncenin kullanılmasının öğrenciler üzerinde etkileriyle ilgili amaçlar: 1. Eleştirel ve yaratıcı düşüncenin kullanıldığı bir ders ile kullanılmadığı bir ders arasında öğrenmenin gerçekleşmesine yönelik farklılıklar nelerdir?

BÖLÜM III Bulgular ve Yorumlar Bu bölümde, araştırmanın alt amaçları kısmında belirlenen hedefler doğrultusunda orta öğretim tarih konularının öğretiminde, eleştirel ve yaratıcı düşüncenin geliştirilmesiyle ilgili, öğretmenlere uygulanan anket çalışması ve öğretmenlerin eleştirel ve yaratıcı düşünce hakkındaki görüşlerini belirlemeye yarayan açık uçlu sorulardan oluşan bulgular, öğrencilere uygulanan tarih tutum ölçeği, test soruları, öğrencilerin eleştirel ve yaratıcılıklarını ortaya çıkaran açık uçlu sorulara verdikleri yanıtlardan oluşan bulgular ve yorumlar yer almaktadır. Ö retmenlere Yönelik Bulgular ve Yorumlar Bu bölümde tarama modeline uygun olarak, araştırmanın alt amaçları kısmında belirlenen hedefler doğrultusunda, öğretmenlerin kişisel bilgileri (cinsiyet, yaş, kıdem, öğrenim düzeyi, okul öğretim şekli), tarih öğretmenlerinin eleştirel ve yaratıcı düşünceyi harekete geçiren etkinlikleri, eleştirel ve yaratıcı düşünce yöntem ve tekniklerini kullanma oranları, tarih dersini işleme durumları ve konu ile ilgili görüşlerinden oluşan bulgular yer almaktadır. Tarih Ö retmenlerinin Kiflisel Özelliklerine liflkin Bulgular ve Yorumlar Bu kısımda araştırmaya katılan öğretmenlerin kişisel bilgilerini elde etmeye yönelik anket sonuçlarından elde edilen bulgular tablolar halinde yer almaktadır. Tablo 1: Öğretmenlerin Cinsiyet Değişkenine Göre Dağılımları Cinsiyet Frekans Yüzde Kadın Erkek Toplam 28 40 68 41,2 58,8 100,0

BÖLÜM IV Sonuç ve Öneriler Bu bölümde, araştırmanın önceki bölümlerinde elde edilen bulgulara ve yorumlara dayalı olarak ulaşılan sonuçlara yer verilmiş, bu sonuçlarla ilgili önerilerde bulunulmuştur. Araştırmanın başlangıcında amaçlar arasında bulunmayan ancak bulguların yorumlanması sürecinde ortaya çıkan ve araştırma açısından önem taşıdığı düşünülen bazı bulguların da sonuçlarına yer verilmiştir. Öneriler kısmında ise hem araştırmanın amacına yönelik hem de araştırma sürecinde ortaya çıkan sonuçlara yönelik öneriler getirilmiştir. Sonuç Bu kısımda orta öğretim okulu tarih dersi programına uygun olarak Tarih Öğretiminde Eleştirel ve Yaratıcı Düşüncenin Geliştirilmesi amaçlanarak, öğretmenlere ve öğrencilere yönelik nicel ve nitel veri toplama teknikleriyle elde edilen bulgulara ve yorumlara dayanarak şu sonuçlara varılmıştır: Ö retmenlere Yönelik Sonuçlar Tarih öğretmenleri, tarih öğretiminde proje çalışmalarını, tarihsel kaynak inceleme, kanıt toplama, yazma ve sunma etkinliklerini oldukça az kullanmaktadırlar. Tarih öğretmenleri, tarih öğretimi sırasında tarihsel olay, olgu ve düşünceleri öğrencilerin nasıl yorumladıklarını anlamak için resim okuma, kavram haritası oluşturma, öğrencilere tamamlatma, empati kurma gibi etkinlikleri konuya uygun olarak yeterince kullanmamaktadırlar. Öğretmenlerin tarih öğretimi sırasında, öğrencileri değişik karakterlerin rollerine büründürerek rol yapma gibi teknikleri gerektiği kadar uygulamamaktadırlar.

Ekler Ek 1: Osmanl Ekonomisi, Ünitesinin Konular Ek 2: Tarih Dersine Yönelik Tutum Ölçe i Ek:1 VII. Ünite Osmanl Ekonomisi, Ünitesinin Konular Ünitede Yer Alan Konular A. Osmanlı İktisat Anlayış B. Osmanlı Ekonomisinin Tabii Kaynakları 1. İnsan 2. Toprak C. Üretim 1. Tarım 2. Hayvancılık 3. Sanayi a. Esnaf Teşkilatı b. Üretim Dalları Ç. Ticaret 1. Osmanlılarda Ticaret ve Tüccar 2. Ticaret Yolları 3. Ticari Emtia D. Kamu Ekonomisi (Osmanlılarda bütçe; devletin gelir ve giderleri) E. Osmanlılarda Para ve Fiyat Hareketleri

KAYNAKÇA Aksoy, M. (2000) Sosyal Bilimler ve Sosyoloji. İstanbul: Alfa Yayınları. Akyüz, Y. (2001) Türk Eğitim Tarih,Başlangıçtan 2001 e. İstanbul: Alfa Yayınları. Arık, A. (1990) Yaratıcılık. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Balkaya, A. (2002) İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Tarih Konularının Öğretiminde Tarihsel Kanıtların Etkililiği: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Behar, B. E. (1992) İktidar ve Tarih, Türkiye de Resmi Tarih Tezinin Oluşumu. İstanbul. Bentley, T. (1999) Takımınızın Yeteneklerini Geliştirmede Yaratıcılık. (çev. O. Yılmaz) İstanbul: Hayat Yayınları. Berinheim, E. (1936) Tarih İlmine Giriş Tarih Metodu ve Felsefesi. İstanbul : Devlet Basımevi Berktay, H. (2002) Tarih Eğitimi ve Ders Kitapları. Toplumsal Tarih Dergisi: Sayı, 100 Binbaşıoğlu, C. (1987) Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. İstanbul: Binbaşıoğlu Yayınevi. Binbaşıoğlu, C. (1992) Eğitim Psikolojisi. Ankara: Kadıoğlu Matbaası. Binbaşıoğlu, C. (1995) Türkiye de Eğitim Bilimleri Tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Yayınevi. Bozcan, M. (2002) İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Tarih Konularının Öğretiminde Öğrencilerin Tarih Düşüncesinin Gelişimi: Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Carr, H. E. (2003) Tarih Nedir? (Çev. M.G. Gürtürk). İstanbul: İletişim Yayınları. Collıngwood, R. G. (2001) Tarih Felsefesi. (Çev. K. Aysever). Ankara: İmge Kitapevi. Cüceloğlu, D. (1993) İyi Düşün Doğru Karar Ver. İstanbul: Yayınları. Sistem