ELEKTRİK TÜKETİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİN DİNAMİK BİR ANALİZİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ

Uludağ Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Uludağ Journal of Economy and Sociey Cil/Vol. XXXII, Sayı/No. 2, 2013, pp. 1-24 ELEKTRİK TÜKETİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİN DİNAMİK BİR ANALİZİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Musafa SAATÇİ 1 Yasemin DUMRUL 2 Öze Bu çalışmada 1960-2008 verileri ile Dinamik En Küçük Kareler Yönemi (DOLS) ve Düzelilmiş En Küçük Kareler Yönemi (FMOLS) kullanılarak Türkiye için elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki incelenmişir. Hem FMOLS hem de DOLS sonuçları Türkiye de elekrik ükeiminin ekonomik büyüme üzerinde ekili bir fakör olduğunu oraya koymakadır. Her iki yönemle elde edilen kasayılar birbirine oldukça yakındır. Çalışma sonuçları, uzun dönemde, elekrik ükeimindeki %1 lik arışın ekonomik büyümeyi %0.33-%0.37 oranında arırdığını gösermekedir. Anahar Kelimeler: Elekrik Tükeimi, Ekonomik Büyüme, Eş-büünleşme, Türkiye. A Dynamic Analysis of Elecriciy Consumpion and Economic Growh: The Case of Turkey Absrac In his paper we invesigae he causal relaionship beween elecriciy consumpion and economic growh for Turkey, using Dynamic Ordinary Leas Squares (DOLS) and Fully-Modified Ordinary Leas Squares (FMOLS), for Turkey covering he period 1960 o 2008. Boh DOLS and FMOLS resuls sugges ha 1 2 Prof.Dr., Nuh Naci Yazgan Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü, e-mail: msaaci@nny.edu.r Araş.Gör.Dr., Uşak Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü, e-mail: yasemin.imur@usak.edu.r

2 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey elecriciy consumpion is an effecive facor on economic growh. Coefficiens obained by boh mehods are quie close o each oher. Their resuls show ha, in he long run, a 1% rise in elecriciy increases he economic growh by 0.33-0.37%. Key Words: Elecriciy Consumpion, Economic Growh, Co-inegraion, Turkey. 1. GİRİŞ 1973-1974 ve 1978-1979 yıllarında yaşanan iki büyük perol krizi enerjinin bir üreim girdisi olarak önemini oraya koymuşur. Küreselleşmenin yaygınlaşmasıyla birlike önemli bir üreim girdisi olan enerji, ekonomik büyüme için de önemli girdilerden biri haline gelmişir. Belirilen gelişmelere paralel olarak enerji alebi ve ülkelerin enerjiye olan bağımlılıkları hızla armış; enerjiye olan bu bağımlılık ülkeleri alernaif ve yenilenebilir enerji kaynaklarını araşırmaya yönelmişir. Enerjiyi bileşenlerine ayırarak incelediğimizde ise, elekriğin en kalieli enerji bileşeni olduğu iddia edilmeke ve enerji ükeimi içerisindeki payının hızla arığı görülmekedir. (Karagol, Erbaykal ve Eruğrul, 2007: 72). Bunun en önemli nedeni, elekriğin birincil enerji kaynaklarının ümünden üreilebilmesidir. Ayrıca elekrik enerjisinin ileiminin kolaylıkla yapılabilmesi, isenilen mikarlarda bölünebilmesi, çevre kirliliği yaramaması, günlük hayaın her aşamasında alebi ve eknolojik ilerlemeye paralel vazgeçilmez bir kaynak olması gibi özellikleriyle elekrik ükeiminin ülkelerin gelişmişlik düzeyinin en önemli gösergelerinden biri olarak değerlendirilmesine sebep olmakadır. Diğer bir ifadeyle, elekrik kullanımının her alanda yaygınlığı ve ükeimindeki arışlar, oplumların refah arışının da bir gösergesi nieliğindedir (Ağır ve Kar, 2010: 151). Elekrik enerjisi sekörü; ekonominin öeki sekörlerine büyük mikarda girdi veren bir sekör özelliği aşımakadır. Buna bağlı olarak da elekrik enerjisi sekörü, hem öeki sekörlerdeki gelişmeden ekilenmeke hem de öeki sekörlerin gelişmesini uyarmakadır (Berberoğlu, 1982: 15). Ekonomik büyümeye paralel bir şekilde arması gereken elekrik enerjisi arzının, alebi karşılamada yeersiz kalması, ekonomik büyümeyi olumsuz ekilemesinin yanı sıra, enerji arzının ekonomi üzerinde uyarıcı eki yaramasını da engellemekedir (Özdemir ve Yüksel, 2006: 2). Elekrik enerjisinin önemli üsünlüklerine karşın bazı sakıncaları da bulunmakadır. Bunların en önemlisi depolama olanaklarının çok sınırlı ve çok pahalı olmasından dolayı, bu kaynağın üreildiği anda ükeilmesi gereken bir enerji kaynağı olmasıdır. Dolayısıyla elekriğin ükeimi üreimine paralel bir seyir izlemekedir (Akan ve Tak, 2003: 22-23).

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 3 Bu çalışmanın amacı elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisinin analiz edilmesidir. Bu bağlamda çalışmanın akip eden bölümlerinde ilk olarak elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki lieraüre değinilecek, sonrasında Türkiye de elekrik ükeimi, üreimi ve kaybına yer verilecek son olarak da Türk ekonomisi üzerine yapılacak olan uygulama ile elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisi oraya koyulmaya çalışılacakır. 2. TEORİK ÇERÇEVE Enerji, ekonomik büyümeye yol açan ek fakör olmasa da, oldukça önemli bir girdidir (Ersoy, 2010: 10). ISO (1981) e göre ükeilen enerji amamıyla yuriçi kaynaklara dayalı ise, enerji üreen sekör de herhangi bir diğer sanayi kesimi gibi kama değer yaraır. Eğer bu sekör üreimini diğer sekörlere kıyasla daha verimli biçimde yapar ise, zaman içinde ekonominin genel gelişme hızından daha büyük bir hızla gelişir ve ekonomiyi olumlu yönde ekiler. Bu ekiyi başka bir ifade ile açıklamak mümkündür: emel girdi olarak anımlanan emek, sermaye ve enerji ekonomi içerisinde belirli bir rekabe halindedir. Her girdi, fiyaına oranla sağladığı ekonomik yarar ölçüsünde rekabe gücüne sahipir. Eğer enerji sekörü bu ölçüye göre yüksek rekabe gücüne sahip olur ise, ekonomi daha fazla enerji alep edecek ve ükeecekir. Verimli olan enerji girdisi daha fazla ükeildiği için de ekonominin gelişme hızı aracakır. Dolayısıyla verimlilik arışı vasıasıyla, daha fazla enerji kullanımı daha fazla ekonomik gelişmeye yol açığından enerji ükeimi, ekonomik gelişme ile yakından ilişkilidir. Bununla birlike ve aynı zamanda, enerji ükeiminde bir azalma ile sonuçlanan daha ekin enerji kullanımı ekonomik gelişmenin daha yüksek bir seviyede gerçekleşmesine sebep olabilecekir. Bu şekilde enerji ükeimi ve ekonomik gelişme birlike belirlenebilir (Ang, 2007: 4773). Ekonominin gelişmişlik düzeyindeki büyüme, her sekörde enerji ükeimini arırmakadır. Enerjinin sınaî üreimde vazgeçilmez bir girdi olması, özellikle enerji kaynaklarına yeerince sahip olmayan GOÜ ler için ciddi bir engel eşkil emekedir. Belirilen ülkeler üreim yapabilmek için zaen kısılı olan döviz rezervlerini muhelif enerji ürlerinin ihalâında kullanmaka, bu da söz konusu ülkelerin dış icareinde büyük açıklara neden olmakadır (Ersoy, 2010: 5). Bu ülkelerin elekrik, ulaşım, endüsriyel ve konu enerji ihiyaçları açısından dışa bağımlı olmaları ekonomik büyüme ve enerji kullanımı arasındaki ilişkiyi kuvvelendirmekedir. Bu yüzden elekrik üreimi, doğalgaz ve perol arzındaki herhangi bir kılık, büyüme oranını azalmak sureiyle, ekonomik faaliyeleri doğrudan kısılayabilir. Enerjinin belirilen kaynaklarının azalan arzı hem girdi fiyalarını arırır hem de genel

4 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey enflasyon oranında bir arışa yol açan diğer malların fiyalarını ekiler ve bu nedenle büyüme oranı ve oplam alebi azalır (Mallick, 2007: 5). Elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki nedensel ilişkinin yönü ise enerji poliikası açısından önemli çıkarımlara sahipir. Belirilen çıkarımlar dör ipe kaegorize edilmişir (Yoo ve Kwak, 2010: 182). Bunlardan ilki, elekrik kullanımındaki arışların ekonomik büyümeye kakıda bulunabilirken; elekrik kullanımı kısılamalarının ekonomik büyümeyi olumsuz bir şekilde ekileyebildiği elekrik ükeiminden ekonomik büyümeye doğru ek yönlü nedenselliği ifade emekedir. İkincisi, elekrik ükeimi konusunda koruyucu poliikaların ekonomik büyüme üzerinde küçük ya da olumsuz bir ekiye yol açmayacağını ifade eden, enerjiye daha az bağımlı ekonomilerde olduğu gibi, ekonomik büyümeden enerji ükeimine doğru nedensellik ilişkisidir. Ayrıca, ekonomik büyümede sürekli bir arış elekrik ükeiminde sürekli bir arışla sonuçlanabilir. Üçüncüsü ise, elekrik ükeimi ve ekonomik büyümenin aynı zamanda birbirini ekilediğini ve birbirlerini belirlediğini ifade eden iki yönlü nedensellik ilişkisidir. Sonuncusu, elekrik ükeimi ve ekonomik büyümenin ilişkili olmadığını yani nedensellik ilişkisinin olmadığı durumdur. Böyle bir durumda elekrik ükeimini arıran ya da azalan poliikaların ekonomik büyümeyi ekilemeyeceği ve ekonomik büyümede bir arışın da enerji ükeimi üzerinde bir ekide bulunmayacağı iddia edilmekedir (Yoo ve Kwak, 2010: 182). Başka bir ifadeyle, elekrik ükeimine ilişkin ne korumacı ne de genişleici poliikalar ekonomik büyüme üzerinde herhangi bir ekiye sahip olmayacakır (Chen, Kuo ve Chen, 2007: 2612). 3. LİTERATÜR ÖZETİ Elekrik ükeimi ile ekonomik büyüme ilişkisi konusundaki lieraüre bakıldığında, enerji ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisinde olduğu gibi, ilişki olup olmadığı ve bir ilişki mevcu ise bunun yönü konusunda bir fikir birliği söz konusu değildir. Yapılan uygulamalı araşırmalarda genel bir sonuca varılamamakla birlike genel bekleni olarak, az gelişmiş veya kalkınma için yüksek büyüme oranlarına ihiyaç olan ülkelerde elekrik ükeiminden ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisine karşılık; gelişmiş ve daha düşük büyüme oranları ile büyüyen ülkelerde ise, ekonomik büyümeden elekrik ükeimine doğru bir nedensellik ilişkisi olacağıdır (Karagöl, 2010: 5). Elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisini inceleyen çalışmaların çoğunda bu iki değişken arasında güçlü bir ilişki olduğu sonucuna ulaşılmışır. Ayrıca, elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasında ek yönlü ya da iki yönlü nedensellik ilişkisi olduğunu desekleyen çok sayıda kanı vardır (Yoo ve Kim, 2006: 2890).

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 5 Bu başlık alında, elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki nedenselliğe ilişkin uygulamalı lieraür kendi içerisinde üçe ayrılarak verilmişir. İlk olarak Tablo 1 de elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisini ek ülke için ele alan çalışmaların nedensellik ilişkisi bulgularına uygulamalı olarak ele alan ek ülkeli çalışmalara; ikinci olarak, söz konusu ilişkiyi uygulamalı olarak ele alan çok ülkeli çalışmalara ve son olarak da söz konusu ilişkiyi Türkiye de ele alan çalışmalara yer verilmişir. 3.1. Tek Ülke İçin Yapılan Çalışmalarda Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi Bu başlık alında elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisi, ek ülke üzerine yapılan çalışmalara vurgu yapılarak incelenmeye çalışılacakır. Bu alanda yapılan çalışmalar Tablo 1 e özelenmekle birlike, Ramcharran (1990), Shiu ve Lam (2004), Yuan, Zhao, Yu ve Hu (2007) gibi elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisinin farklı yönlerini inceleyen bazı çalışmalara da geniş bir şekilde yer verilmişir. Yukarıda belirilen çalışmalardan Ramcharran (1990) da, Jamaika da 1970-1986 dönemi için elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki analiz edilmişir. Çalışmada ilk olarak, oplam elekrik alebini incelemek için elekrik ükeimi ve GSYİH nin gecikmelerine ilişkin kasayılar ise, anlamsız bulunmuşur. Bu sonuçlar elekrik ükeimi ve GSYİH nin geçmiş değerlerinin kısa dönemde elekrik ükeimi üzerinde doğrudan bir ekisinin olmamasına rağmen, uzun dönemde GSYİH de %1 lik sürekli bir arışın elekrik ükeiminde döre bir oranında (%0.25) kalıcı bir arışa yol açabileceği anlamına gelmekedir. Ayrıca, çalışmada Malawi ekonomisinin elekriğe daha az bağımlı olduğu ifade edilmişir. Malawi ekonomisinin oplam GSYİH sinin %35 inden daha fazla kısmına arım sekörünün kakısı bulunmakadır. Dolayısıyla, elde edilen sonuçlar kısa dönemde elekrik kılığının GSYİH arışı üzerinde olumsuz bir ekiye neden olmayacağı ya da GSYİH de bir düşüşe neden olmayacağını ima emekedir. Tarım GSYİH ile elekrik ükeimi arasında bir eş-büünleşme ilişkisinin olmamasının sebebi, arım sekörünün elekriğe bağımlı olmamasıdır. Shiu ve Lam (2004) de ele alınan dönemde elekrik ükeiminin %70-80 inin sanayi üreimi için yapıldığı ifade edilmişir. Çalışmada sanayi üreiminin GSYİH nin büyük bir kısmını eşkil eiğinden, sanayi elekrik alebindeki arışın sanayi hâsılasını arıracağı; bu durumun da Çin in GSYİH sini arıracağı ima edilmişir. Başka bir ifadeyle, elekrik ükeimindeki arış sanayi elekrik alebi üzerinden reel GSYİH arışına neden olmakadır. Bu durum göz önüne alındığında, elekrik arzına yönelik herhangi bir şok, sanayi hâsılasını olumsuz bir şekilde ekileyecekir ve reel

6 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey GSYİH azalacakır. Sanayi seköründeki yüksek düzeyde elekrik ükeimine rağmen, Çin de kişi başına elekrik ükeimi (dünya oralamasını yaklaşık olarak üçe biri) hâlâ düşük seviyededir. Nüfusun geliri ve haya sandarları arığı zaman, elekrikli alelerin ve diğer dayanıklı ükeim mallarının alebinin armasıyla elekrik alebi aracakır. Faka, günümüzde geniş kırsal nüfus elekriğe erişememişir ve bazı alanlar hâlâ elekrik arz kılığı sorunuyla karşı karşıyadır. Kırsal alanlarda ükeiciye yansıılan yüksek arifeler ve ücreler, elekrik üreimi ve ileiminde yeersiz sermaye yaırımı elekrik ükeiminin doğal arışını sınırlamakadır. 1990 lı yılların oralarından önce, elekrik arzında meydana gelen sık kesiniler, sanayi üreimini ve elekrik ükeimini olumsuz bir şekilde ekilemişir. Bu nedenle çalışmada elde edilen hızlı reel GSYİH arışının elekrik ükeiminde bir arışa neden olmayacağı sonucu sürpriz olmamakadır. Yuan, Zhao, Yu ve Hu (2007) de elekrik ükeiminden ekonomik büyümeye doğru ek yönlü nedensellik ilişkisinin, mevcu ekonomik alyapının devam emesi durumunda, elekrik arzında bir kılığın hâsıla arışına zarar vereceği anlamına geldiği ima edilmişir. Elekriğin ekonomik büyümenin gerekli kaynaklarından sadece biri olmasına karşın, yeerli mikarda elekrik arzı düzenli hâsıla arışı için zorunlu bir koşuldur. Bu bağlamda Çin örneğinde, hâsıla arışını deseklemek için elekrik arzındaki düzenli arış korunmalıdır ve konjonkürel anlamda elekrik ükeimi ikisadî konjonkürün nedeni olduğundan, elekrik, konjonkür dalgalanmaları için öncü değişken olabilir. Elekrik üreim kapasiesinin isikrarlı bir şekilde üreim yapması da konjonkür dalgalanmalarının şiddeini azalabilir. Tablo 1 de elekrik ükeimi ile ekonomik büyüme ilişkisini uygulamalı olarak ele alan ve ek ülke için yapılan 26 çalışmaya yer verilmişir. Bu ablodaki kısalmalar şu anlama gelmekedir: Elek. B nedenselliğin elekrik ükeiminden ekonomik büyümeye doğru olduğunu; Elek. B nedenselliğin ekonomik büyümeden elekrik ükeimine doğru olduğunu; Elek B ise, elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasında iki yönlü nedensellik ilişkisi olduğunu ifade emekedir.

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 7 Tablo 1: Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisini Uygulamalı Olarak Ele Alan Tek Ülke İçin Yapılan Çalışmalar Nedensellik İlişkisi Uygulamalı Çalışmalar Elek. B Thoma (2004-ABD); Shiu ve Lam (2004-Çin); Ho ve Siu (2007-Hong Kong); Yuan, Zhao, Yu ve Hu (2007-Çin); Narayan ve Singh (2007-Fiji Adaları); Akinlo (2009- Nijerya); Abosedra, Dah ve Ghosh (2009-Lübnan); Odhiambo (2009a-Tanzanya); Chandran, Sharma ve Mahdevan(2010-Malezya) Elek. B Ghosh (2002-Tayvan); Narayan ve Smyh (2005-Avusralya); Ciarrea ve Zarraga (2007); Mozumder ve Marahe (2007-Bangladeş); Emeka (2010- Nijerya); Jamil ve Ahmad (2010-Pakisan) Elek B Yang (2000b-Tayvan); Yoo (2005-Kore); Jumbe (2004-Malavi); Zachariadis ve Poshouoridou (2006-Kıbrıs); Tang (2008-Malezya); Odhiambo (2009b- Güney Afrika); Mallick (2009-Hindisan); Tang (2009-Malezya); Ouedraogo (2010-Burkina Faso); Lorde, Waihe ve Francis (2010-Barbados); Muascu, Shahbaz ve Tiwari (2011-Romanya) Kaynak: Bu ablo arafımızca oluşurulmuşur. Tablo 1 de ele alınan çalışmaların % 34 ü büyüme hipoezini, % 23 ü saklama hipoezini, %42 si ise geri besleme hipoezini deseklemekedir. Yansızlık hipoezine ilişkin ise, herhangi bir bulgu bulunmamakadır. 3.2. Çok Ülke İçin Yapılan Çalışmalarda Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi Bu başlık alında elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisi çok ülke üzerine yapılan çalışmalara vurgu yapılarak incelenmeye çalışılacakır. Bu alanda yapılan çalışmalar Tablo 2 de özelenmekle birlike, Wolde- Rufael (2006), Chen, Kuo ve Chen (2007), Narayan, Smyh ve Prasad (2007) gibi elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisinin farklı yönlerini inceleyen bazı çalışmalara da geniş bir şekilde yer verilmişir. Wolde-Rufael (2006) da uygulamada sınırlar koyulması halinde ekonomik büyümeyi ekileyen ve elekrik alebini ekileyen diğer fakörlerin dikkae alınmamasının ekonomik büyüme ve elekrik ükeimi arasındaki nedensel ilişkinin anlaşılmasına yardımcı olabileceği ifade edilmişir. Bu iki değişken arasında nedenselliğin olmadığı ülkelerin bazıları için elekrik, mal ve hizmelerin üreiminde yoğun bir şekilde kullanılmayabilir ve diğer üreim fakörlerini amamlayan önemli bir fakör olmayabilir. Çalışmaya göre Afrika ülkelerinin büyük bir kısmı, enerji arzlarının bir kaynağı olarak elekriğe bağımlı değildir. Chen, Kuo ve Chen (2007) de gelişmeke olan 10 Asya ülkesi için hem zaman serisi hem de panel veri yönemi kullanılarak elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki analiz edilmişir. Ele alınan ülkelerde

8 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey zaman serisi yönemi ile farklı sonuçlar elde edilirken; panel veri yönemi uygulandığında kısa dönemde ekonomik büyümeden elekrik ükeimine doğru, uzun dönemde ise iki yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu bulgusuna ulaşılmışır. Bu bulgular elekrik asarrufu poliikalarının, hem nihai kullanıcının faydasını ekilemeksizin elekrik ükeiminin azalılması gibi alep yönlü poliikalarının hem de elekrik israfının önlenebilmesi için elekrik arzı verimliliğinin arırılması gibi arz yönlü poliikalarının, ekonomik büyüme üzerinde olumsuz bir ekiye sahip olmadan uygulanabileceğini gösermekedir. Narayan, Smyh ve Prasad (2007) de, G-7 ülkeleri için 1978-2003 döneminde konu elekrik alebinin gelir ve fiya esnekliklerinin ahmin edilebilmesi için panel birim kök ve panel eş-büünleşme esleri kullanılmışır. Çalışma sonucunda konu elekrik alebinin uzun dönem fiya esnekliği elasik; gelir esnekliği ise, inelasik olarak bulunmuşur. Ayrıca çalışmada ekonomik büyümeye poziif bir şoka elekrik ükeiminin epkisi incelenmiş, İalya dışındaki büün ülkelerde ekonomik büyüme arıkça elekrik ükeiminin arığı bulgusuna ulaşılmışır. Belirilen bulgunun iki amacın gerçekleşirilmesinde yararlı olabileceği belirilmişir. Bunlardan ilki elekrik ükeiminin ahmininde, elekrik ükeimi üzerinde ekonomik büyümenin ekisinin modellenmesinde kullanılabilir. İkincisi, ekonomik büyümenin yüksek olduğu ekonomilerde elekriğin emini ve ekin yöneimi üzerine baskıyı arırmasıdır. Tablo 2 de elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisini uygulamalı olarak ele alan çok ülke için yapılan 17 çalışmaya yer verilmişir. Çalışmalarda elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme konusunda ülkeden ülkeye farklılaşan sonuçlara ulaşıldığı görülmekedir.

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 9 Tablo 2: Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisini Uygulamalı Olarak Ele Alan Çok Ülkeli Çalışmalar Yazar Ülke Dönem Değişkenler Yönem Nedensellik İlişkisi Murry; Nan (1996) Guormsen (2004) Faai; Oxley Scrimgeour (2004) Yoo (2006) Wolde-Rufael (2006) Squalli (2007) Chen; Kuo; Chen (2007) Narayan; Narayan; Prasad (2008) 15 Ülke 1970-1990 -Reel GSYİH, -Elekrik ükeimi Fransa, Almanya Yunanisan, İalya Japonya, Arjanin Hindisan, Filipinler Endonezya Yeni Zelanda 1960-1999 ASEAN ülkeleri 17 Afrika Ülkesi 11 OPEC Ülkesi 10 Asya Ülkesi 1960-2002 -Reel GSYİH, -Elekrik ükeimi, -enerji fiyaları için ükeici fiya endeksi -Reel GSYİH, -elekrik ükeimi, -isihdam 1971-2002 -Reel GSYİH, -Elekrik ükeimi 1971-2001 -Reel GSYİH, -Elekrik ükeimi 1980-2003 -kişi başına reel GSYİH, -Kişi başına elekrik ükeimi 1971-2001 -Reel GSYİH, -elekrik ükeimi G-7 ülkeleri 1960-2002 -reel GSYİH -Elekrik ükeimi -Sandar Granger Nedensellik Tesi -VAR Elek. B (Hindisan, Filipinler Zambia) Elek. B (Kolombiya, El Salvador Endonezya, Kenya, Meksika) Elek. B (Kanada, Hong Kong, Pakisan, Singapur, Türkiye, Malezya Güney Kore) -İki değişkenli E B Johansen Koenegrasyon esi, -ek değişkenli Johansen Koenegrasyon esi -Engle-Granger Tesi -Toda-Yamamao esi -Johansen Eşbüünleşme Tesi -Hsiao nun Granger Nedensellik Tesi -ARDL -Toda-Yamamao Tesi -ARDL, -Toda-Yamamao- MWALD esi -Johansen Eşbüünleşme Tesi -Granger Nedensellik Tesi -VECM -SVAR (yapısal VAR) Elek İs. İs. B Elek. B (Endonezya, Tayland) Elek B (Malezya, Singapur) Elek B (Cezayir, Kongo RP, Kenya, Güney Afrika, Sudan) Elek. B (Cezayir, Irak, Libya) Elek B (İran, Kaar, Venezüella) (BAE, Endonezya, Kuvey, Suudi Aranisan ve Nijerya için farklı eslerde farklı sonuçlar elde edilmişir) Elek B (Çin,Endonezya, Kore, Tayvan, Tayland) Elek. B (Hong-Kong) Elek. B (Hindisan, Singapur, Filipinler, Malezya) Elek. B (ABD hariç, kısa dönemde)

10 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey Tablo 2 nin devamı (I) Yazar Ülke Dönem Değişkenler Yönem Nedensellik İlişkisi Narayan; 30 OECD 1960- -Reel GSYİH, -Boosrapped Elek. B (Avusralya, Prasad (2008) Ülkesi 2002 -elekrik causaliy esing İalya, Slovak Cumhuriyei, ükeimi approach Çek Cumhuriyei,Porekiz) Elek. B (Finlandiya, Macarisan, Hollanda) Elek B (İzlanda, Kore, Birleşik Krallık) Elec Y (Geri kalan 19 OECD ülke) Chonanawa (2008) 12 Gelişmeke 1971- olan Asya ülkesi 2005 Ciarrea; 12 Avrupa Zarraga (2008) Birliği Ülkesi Alinsao (2009) Narayan; Smyh (2009) Lean, Smyh (2009) Yoo; Kwak (2010) Togo Benin 6 Oradoğu Ülkesi 1970-2004 1973-1974: 2005-2006 1974-2002 5 ASEAN ülkesi 1980-2006 7 Güney Amerika Ülkesi 1975-2006 -reel GSYİH -Nihai elekrik ükeimi -reel GSYİH, -Elekrik ükeimi -reel GSYİH, -Elekrik ükeimi -kişi başına reel GSYİH -Kişi başına elekrik ükeimi, -ihraca -Kişi başına reel GSYİH, -CO 2, -elekrik ükeimi -reel GSYİH -Kişi başına elekrik ükeimi, Kaynak: Bu ablo arafımızca oluşurulmuşur. -Panel Eş-büünleşme Tesi -Panel nedensellik esi -Panel Eş-büünleşme Tesi -Panel Nedensellik Tesi -ARDL -Granger Nedensellik Tesi -Panel Eş-büünleşme, -VECM -Panel Eş-büünleşme, -Panel Granger Nedensellik Tesi -Johansen Eşbüünleşme Tesi, -Hsiao nun Granger Nedensellik Tesi, -ECM Elek B Elek. B (kısa dönem) Elek. B (uzun dönem) Elek. B Elek B Elek. B (uzun dönem) Elek. B (Arjanin, Brezilya, Şili, Kolombiya, Ekvador) Elek B (Venezüella) Elek B (Peru)

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 11 3.3. Türkiye de Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisini Ele alan Çalışmalar Aran bir nüfusa, büyüyen bir ekonomiye sahip olan ve arımdan sanayiye doğru yapısal bir dönüşüm gerçekleşiren Türkiye, dünyanın en hızlı büyüyen enerji pazarları arasında yer almakadır (Türü-Aşık, Tunç ve Akbosancı, 2008: 2). Diğer yandan ekonomik büyüme enerji alebini belirleyen en önemli fakörler arasında yer almakadır (Bala, 2010: 1999). Aran elekrik ükeiminin millî hâsıla düzeyi üzerindeki ekisi ise, son dönemlerde arışılan bir konudur. Ancak dünya genelinde olduğu gibi Türkiye de de nedensel ilişkinin yönü konusunda farklı görüşler bulunmakadır (Mucuk ve Uysal, 2009: 106). Söz konusu durumu gösermek için Tablo 3 e Türkiye de elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisini ele alan uygulamalı çalışmalara yer verilmişir. Tablo 3: Türkiye için Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisini Ele Alan Uygulamalı Çalışmalar Yazar Dönem Değişkenler Yönem Nedensellik İlişkisi Terzi (1998) 1950-1991 -Reel GSYİH, -Engle-Granger Eş- Elek. B -Mesken Elekrik Tükeimi, Büünleşme Tesi, (icare ve sanayi -Sanayi Elekrik Tükeimi, -Ticarî Elekrik Tükeimi -ECM sekörleri) Alinay ve Karagol (2005) 1950-2000 -Reel GSYİH, -Toplam Elekrik Tükeimi Nişancı (2005) 1970-2003 -Kişi Başına Millî Gelir, -Kişi Başına Elekrik Enerjisi Tükeimi Karagöl, Erbaykal 1974-2004 -Büyüme Oranı Serisi, ve Eruğrul (2007) -Elekrik Tükeimi Serisi -Dolado-Lükepohl Eş- Büünleşme Tesi, -Sandar Granger Nedensellik Tesi -Johansen EşbüünleşmeTesi, -VECM -ARDL, -ECM Halicioglu (2007) 1968-2005 -Kişi Başına Reel Gelir, -ARDL, -Kişi Başına Konu Elekrik -Granger Nedensellik Tesi Tükeimi, -Konu Reel Elekrik Fiyaı, -Şehirleşme Oranı Akaş ve Yılmaz (2008) Kar ve Kınık (2008) 1970-2004 -GSMH, -Elekrik Tükeimi 1975-2005 -Reel GSYİH, -Toplam Elekrik Tükeimi, -Mesken ve Sanayi Elekrik Tükeimi, Akaş (2009) 1970-2006 -GSMH, -Elekrik Tükeimi, -İsihdam Kaynak: Bu ablo arafımızca oluşurulmuşur -Johansen Eş-büünleşme Tesi, -ECM -Johansen Eş-büünleşme esi, -VECM -Johansen Eş-büünleşme esi, -ECM Elek. B Elek. B Elek. B K. Elek. B, F, Ş Elek. B (kısa dönem) Elek. B (uzun dönem) Elek. B M. Elek. B Elec. B, İs. İs B

12 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey Tablo 3 e Türkiye üzerine yapılmış uygulamalı çalışmalar analiz edilmişir. Bu çalışmalarda elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisinin var olduğu oraya konulmakla birlike ilişkinin yönüne ilişkin birbiri ile çelişen sonuçlar elde edilmişir. Bu sonuçlar, GÜ lere ve GOÜ lere ilişkin uygulamalı lieraür ile Türkiye ye ilişkin lieraürün benzer olduğunu oraya koymakadır. Ele alınan sınıflama ile Tablo 3 e göserilmekle birlike, bazı çalışmalarda varılan sonuçların ayrınılı bir şekilde bahsedilmesi gerekmekedir. Bunlardan Terzi (1998) de Türkiye de elekrik enerjisi ükeiminin fiya ve gelir esneklikleri sekörler iibariyle kısa ve uzun dönemde incelenmiş ve ekonomik büyüme ile elekrik enerjisi kullanımı arasındaki ilişki belirlenmeye çalışılmışır. Uygulama sonuçları, elekrik enerjisinin Türkiye nin ikisadî kalkınmasında önemli bir enerji kaynağı olduğunu gösermişir. Ticarî ve sanayi sekörlerinde elekrik alebinin gelir esneklikleri inelasik; ancak, fiya esneklikleri yalnızca icarî sekörde anlamlı ve inelasik bulunmuşur. Bu bulgular, icarî ve sanayi sekörlerinde aran elekrik enerjisi alebini kısmaya yönelik fiya poliikalarının ekin olamayacağını ve ekonomik büyümenin sürdürülebilmesi için elekrik arzını arırıcı bir poliikanın uygulanması gerekiği görüşünü deseklemekedir. Karagöl vd. (2007) de elekrik ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin kısa dönemde poziif; uzun dönemde ise, negaif bir ekiye sahip olduğu ifade edilmişir. Söz konusu bulgu kısa dönem için Rosenberg (1998) de belirilen; elekrik ükeiminin sadece sanayinin gelişmesindeki emel girdi olmasından değil aynı zamanda insanların haya kaliesini arıran emel bir fakör olarak da ekonomik kalkınmada önemli bir rol oynadığı görüşünü deseklemekedir. Uzun dönemde ise, kişi başına elekrik ükeiminin arması elekrik ve dolayısıyla enerji maliyelerini azalmakadır. Türkiye de elekrik ükeimi hâlâ düşük düzeylerde olduğundan enerji maliyeleri yüksekir. Bu durum uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde olumsuz bir eki yapmakadır. Çalışmanın sonuçlarına göre, Türkiye nin büyüme performansını arırabilmesi ve sürdürülebilir kılması için alernaif ve düşük maliyeli elekrik üreimini sağlaması gerekmekedir (Karagöl vd, 2007: 79). Akaş (2009) da ekonomik büyüme ile isihdam arasında kısa ve uzun dönemde karşılıklı bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşılmışır. Başka bir ifadeyle, ekonomik büyümeden isihdama doğru bir nedensellik ilişkisi söz konusu iken; isihdamdan da büyümeye doğru bir ilişki hasıl olmuşur. Söz konusu durum Türkiye ekonomisinde isihdam, ekonomik büyümeyi ekileyen fakörler içinde yer alırken; ikisadî büyümenin yüksek veya düşük oranda gerçekleşmesi, işsizliğin oluşmasında veya işsizliğin önlenebilmesinde önemli bir ekiye sahip olduğu anlamına gelmekedir.

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 13 Çalışmada, uzun dönemde ekonomik büyümeden elekrik ükeimine ek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu da başka bir sonuç olarak ifade edilmekedir. Tüm bu sonuçlar özelendiğinde ise, ekonomik büyüme oranları arıkça isihdam ve elekrik ükeimi aracak; isihdamın arması da yine elekrik ükeimini arıracakır. Daha açık bir ifadeyle, büyümenin gerçekleşmesi, elekriğin emel girdi olarak kullanıldığı sanayi, arım, ulaşım ve icare sekörlerinin gelişmesine neden olur. Bu da sekörlerde emel girdi durumunda olan elekrik ihiyacını arıracakır. Yine isihdamın arması da elekrik ükeimini arıracakır (Akaş, 2009: 66). Ayaç (2010) da Türkiye de aran elekrik enerjisi kullanımına bağlı olarak yüksek kalieli enerji ükeiminin arığı; elekrik enerjisi ile ekonomik çıkı arasındaki bağ kuvvelenirken ve geleneksel enerji ile büyüme arasındaki bağın zayıfladığı ifade edilmişir. Dolayısıyla enerji poliikalarının oluşurulmasında ağırlığın geleneksel enerji ürlerinden, elekrik gibi yüksek kalieli enerji ürlerine doğru kaydırılması ekonomik büyümenin hızlandırılması açısından önem kazanmakadır. Değişkenler arasında nedenselliğin bulunmaması durumunda birincil enerji ükeimi söz konusu olduğunda uygulanacak koruma poliikalarının (enerji asarrufu, enerji vergileri, enerji fiya poliikaları vb.) ekonomik büyümeyi olumsuz ekilemeyeceği sonucuna varılmakadır (Ayaç, 2010: 491). Sonuç iibariyle, Türkiye sahip olduğu enerji kaynakları bakımından oldukça zengin bir ülke konumundadır. Diğer arafan, sanayi ve hizme sekörlerinin gelişmiş eknolojik yapı ve elekriğe dayalı karmaşık üreim süreçleriyle daha çok enerjiye ihiyaç duyulmakadır. Dolayısıyla elekrik enerjisi ükeimi, ekonomik büyümenin sağlanmasında çok önemli bir rol oynamakadır. Söz konusu durumda elekrik ükeimi ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin uygulamalı olarak oraya koyulması oldukça büyük bir önem arz emekedir (Ağır ve Kar, 2010: 151). 4. TÜRKİYE DE ELEKTRİK TÜKETİMİ VE EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİNİN UYGULAMALI ÇERÇEVESİ 4.1. Model ve Veri Sei Bu çalışmada elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme ilişkisi 1960-2008 dönemi ele alınarak Türkiye için analiz edilmişir. Çalışmada bağımlı değişken olarak ve ekonomik büyümeyi emsilen GSYIH değişkeni kullanılmışır. Bağımsız değişken olarak kullanılan ELTUK değişkeni ise, oplam nihai elekrik ükeimini ifade emekedir. Modelde ele alınan değişkenler logarimik formda kullanılmışır. GSYIH değişkenine ilişkin

14 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey veriler TCMB-EVDS den; ELTUK değişkenine ilişkin veriler ise, IEA (2010) dan elde edilmişir. Serilere ilişkin grafikler aşağıda göserildiği gibidir. 12.4 LGSYIH 12.0 11.6 11.2 10.8 10.4 10.0 9.6 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 10 LELTUK 9 8 7 6 5 60 65 70 75 80 85 90 95 00 05 Şekil 1: Serilere İlişkin Grafikler Şekil 1 den de görüleceği üzere GSYIH ve ELTUK serileri durağan bir durum sergilememekle birlike rend içermekedir. Bu nedenle uygulanan eslerde hem sabili hem de rendli modeller ercih edilecekir. 4.2. Yönem ve Uygulama Sonuçları Çalışmada üç aşamalı bir yönemden hareke edilerek elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki oraya konulmaya çalışılacakır. İlk aşamada serilerin durağanlık dereceleri Gelişirilmiş Dickey-Fuller (ADF), Philliphs-Perron (P-P) ve Kwiakowski, Phillips, Schmid ve Shin (KPSS) birim kök esleri kullanılarak oraya konulmaya çalışılacakır. İkinci aşamada değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığı Johansen Eş-büünleşme esi ile araşırılacakır. Son aşamada ise, paramere ahminin yapılabilmesi için Phillips ve Hansen (1990) arafından gelişirilen FMOLS esi ile Sock ve Wason (1993) arafından gelişirilen DOLS esi uygulanacakır. ADF esi, değişkenin gecikmeli değerleri kullanılarak oluşurulan y basi bir regresyon analizine dayanmakadır. ADF esinde bir ( ) değişkeni için gelişirilmiş sabili-rendli model (1) numaralı denklemde göserildiği gibidir (Enders, 1995: 225 226; Aseriou ve Hall 2007: 297):

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 15 y = n 2 β + αt + δy 1 + φ y i + ε ε ~ WN( 0, σ ) i= 1 (1) (1) numaralı denklemde yer alan ( α ) ve ( δ ), denklemlere ilişkin kasayıları; ( ), birinci fark operaörünü, ( T ), zaman rendini; ( ε ), klasik doğrusal regresyon modelinin varsayımlarına uyan beyaz gürülüye ( WN ) sahip durağan esadüfî haa erimini gösermekedir (Aseriou and Hall, 2007, p.297). ADF esinde ( α ) nın veya ( δ ) nın negaifliği es edilmekedir. Hipoezler H 0 : δ = α = 0 ve H 1 : α = δ < 0 şeklinde kurulmakadır. Sıfır hipoezinin red edilmesi durağanlık anlamına gelmekedir. ADF esinde oluşurulan regresyon işleminde oraya çıkan haa erimlerinin beyaz gürülüye sahip olduğu varsayımı alında geçerlidir. P-P esi ise haa erimleri değişen varyanslı olsa dahi geçerliliğini korumakadır (Aseriou and Hall, 2007, p.297). P-P esinin sabili ve rendli versiyonu (2) numaralı denklemlerden yola çıkılarak açıklanabilir (Enders, 1995: 239): y = a~ + a~ y + a~ 0 1 1 2 ( T / 2) + µ (2) * * Bu denklemlerdeki ( a 0,a1 ) ve ( a ~ 0, a~ ~ 1, a 2 ), ahmin edilen EKK kasayılarını, ( T ), gözlem sayısını ve ( µ ), haa erimini gösermekedir. P- P esinin sıfır hipoezleri {( a * = 1 1), ( a ~1 = 1), ( a ~2 ) = 0 ve ( ~ a 1; ~ 1 = a 2 = 0)} şeklinde ifade edilmekedir. Tes isaiğinin asimoik dağılımı GDF ile özdeşir (Aseriou ve Hall 2007: 298-299; Sevükekin ve Nargeleçekenler, 2007: 363-365). Yukarıda açıklanan ADF ve P-P birim kök esleri sahip oldukları birçok avanaja rağmen birim kökün varlığı halinde ve birim köke yakın bir durumda süreci ayır emede düşük güce sahip olduğundan eleşirilmekedir. Bu dezavanaj, küçük örneklemlerde daha iyi sonuç veren KPSS yarı paramerik birim kök esi kullanılarak oradan kaldırılmakadır. KPSS esi (3) ve (4) numaralı denklemlerden yola çıkılarak açıklanabilir. y = ξ + r + ε (3) r r + u 2 = 1 ~ WN( 0, σ ) u (4) Yukarıdaki denklemlerde ( r ), esadüfî yürüyüş (random walk) sürecini; ( ε ) ve ( u ), regresyon denklemlerinden elde edilen haa erimlerini ve ( ), zaman rendini emsil emekedir. Hipoezler H : ρ 1 0 <

16 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey ve H 1 : ρ = 1 şeklinde kurulmakadır. Yapılan açıklamalar doğrulusunda Tablo 4 e ADF, P-P ve KPSS es sonuçlarına yer verilmişir. Tablo 4: Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyümeye İlişkin Değişkenlerin Birim Kök Tesi Sonuçları Eviews Kayı Kodu LELTUK LELTUK LGSYIH LGSYIH GDF P-P KPSS Durağanlık Sabili ve Trendli Seviyesi -1.496 (-3.506) -5.785* (-3.508) -2.433 (-3.506) -7.274* (-3.508) -1.496 (-3.506) -5.785* (-3.508) -2.433 (-3.506) -7.275* (-3.508) 0.222 (0.146) 0.067* (0.146) 0.160 (0.146) 0.041* (0.146) ADF esinde, gecikme uzunluğu Schwarz Bilgi krierine göre, P-P ve KPSS eslerinde ise, Barle Kernel specral ahmin yönemi ve Newey- Wes Bandwidh krierlerinden yararlanılmışır. Paranez içerisindeki değerler %5 anlamlılık düzeyindeki Mac-Kinnon kriik değerlerini gösermekedir. Birim kök es sonuçlarına göre değişkenler birinci farkı alındığında durağan hale gelmekedir. Hem FMOLS hem de DOLS esi büün değişkenlerin I(1) olduğu yani birim kök içerdiği ve değişkenler arasında eş-büünleşme ilişkisi olduğu varsayımı alında geçerli olmakadır. Yapılan birim kök esleri ile değişkenlerin farkında durağan olduğu görülmüşür. Bir sonraki aşamada ele alınan değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığı Johansen eş-büünleşme esi ile oraya konulmaya çalışılacakır. Johansen (1988) arafından gelişirilen eş-büünleşme esinde üm değişkenlerin içsel olarak kabul edildikleri VAR modelinden hareke edilmekedir. Bu yönem ile vekörlerin ahmininde maksimum olabilirlik yönemi kullanılmaka ve kasayı marisine ilişkin rankın belirlenmesine çalışılmakadır (Enders, 1995: 385; Johnson ve Dinardo, 1997: 303). Eş-büünleşme analizi için kullanılan ( ) z gibi bir serinin VAR modeli denklem (5) e göserildiği gibidir (Boswijk, 1996: 154; Aseriou ve Hall, 2007: 319): I(1) I(1)

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 17 n 1 Π i y i + Π Z n u i= 1 (5) Z = + Π = I i A j j= 1 Π = I i n A i i= 1 Denklemde içsel değişken vekörü ( ) Π ile göserilmişir. ( Π ) marisinin rankı bu yönemde elde edilmeye çalışılmakadır (Aseriou ve Hall 2007: 319-322). Π = 0 olması eşbüünleşme ilişkisinin olmadığı; Π = m olması ise, sisemin durağan olduğunu; Π = k < m olması halinde ise (k) kadar eş-büünleşme ilişkisi olduğu anlamına gelmekedir (Boswijk, 1996: 154; Aseriou ve Hall, 2007: 319-322). Johansen eş-büünleme esine ilişkin olarak uygulama yaparken ilk olarak uygun gecikme sayısı Logarimik Olasılık Oranı (LR), Son Tahmin Haası (FPE), Akaike Bilgi Krieri (AIC), Schwarz Krieri (SC) ve Hannan- Quinn Krieri (HQ) dan oluşan bilgi krierleri kullanılarak belirlenmişir. Uygun gecikme uzunluğu büün bilgi krierleri için 1 olarak espi edilmişir. Johansen esi için bir sonraki aşama ele alınan değişkenler arasında bir eşbüünleşme ilişkisinin olup olmadığının es edilmesidir. Johansen eşbüünleşme esi sonuçlarına Tablo 5 e yer verilmişir. Z, paramere marisi ise ( ) Eş-büünleşme Vekör Sayısı H Hipoezi, ( ) 0 Tablo 5: Johansen Eş-büünleşme Tesi Sonuçları Alernaif H Hipoez, ( ) 1 ( r = 0) * ( = 1) ( r 1) ( = 2) Eş-büünleşme Vekör Sayısı H Hipoezi, ( ) 0 Öz-değer İz İsaisiği Kriik Değer (%5) Prob. r 0,438692 35.24654 25,87211 0,0025 r 0,160181 8.204736 12,51798 0,2354 En büyük öz-değer esi Alernaif En Büyük Kriik Değer Olasılık Öz-değer Öz-değer H (%5) Değeri İsaisiği Hipoez, ( ) 1 ( r = 0) * ( 1) ( r 1) ( 2) r 0,438692 27.14181 19,38704 0,0031 r 0,160181 8.204736 12,51798 0,2354

18 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey Tablo 5 e de göserildiği üzere ilgili modelde %5 anlamlılık düzeyinde hem iz isaisiğine hem de en-büyük öz-değer isaisiğine göre bir eş-büünleşik vekör espi edilmişir. Bu sonuç elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir eş-büünleşme ilişkisi olduğunu gösermekedir. Juselius (1999) da, Johansen eş-büünleşme esinden elde edilen paramere büyüklüklerinin yorumlanamadığı ifade edilmekedir. Bir sonraki aşamada FMOLS ve DOLS eslerinden yararlanarak paramere büyüklükleri yorumlanmaya çalışılacakır. Niekim belirilen bu iki yönem içsellik ve ookorelasyon sorunlarının varlığı durumunda dahi güçlü ahminler üremekedir. Ayrıca belirilen iki yönem küçük örneklemler için daha iyi sonuç vermekedir. FMOLS yönemi doğrusal bir regresyondan harekele denklem (6) daki gibi açıklanabilir. GSYIH = α + β1 ELTUK + ε (6) Yukarıdaki denklemde yer alan GSYIH bağımlı değişken vekörünü ve ELTUK ise bağımsız değişken vekörünü gösermekedir. Hem ELTUK hem de GSYIH değişkenlerinin I(1) olduğu varsayılmakadır. ELTUK = µ + w. µ, bağımsız değişkenin oralama ya da eğilim paramere vekörü ( k 1) ve w durağan değişkenler vekörüdür ( k 1). ξ = ( ε, w ) nin, kuvveli bir şekilde durağan olduğu ve sınırlı poziif anımlı bir kovaryans marisine, Σ, sahip olduğu varsayılmakadır. (Chi ve Baek, 2011: 92). DOLS yönemi ise, (7) numaralı denklemden yola çıkılarak açıklanabilir. j= k j= k j= L j + δ Trend j + j= L GSYIH = B' X + η ELTUK ε (7) j Denklemde yer alan B = ( c, α, β ), X = [ 1, ELTUK, Trend] L regresyonun gecikme ve öncüllerinin uzunluğunu ifade emekedir. FMOLS ve DOLS sonuçları Tablo 6 da özelenmişir., k ve

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 19 Tablo 6: Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Analizi FMOLS Sonuçları Bağımlı Değişken GSYIH Değişken Kasayı Sd. Haa -sa Prob ELTUK 0.337955 0.050832 6.648436 0.0000 C 8.100550 0.282034 28.72185 0.0000 @Trend 0.014028 0.004469 3.138579 0.0030 DOLS Sonuçları Bağımlı Değişken GSYIH Değişken Kasayı Sd. Haa -sa Prob ELTUK 0.375078 0.040896 9.171450 0.0000 C 7.777782 0.233694 33.28192 0.0000 @Trend 0.011492 0.003552 3.235167 0.0024 Tablo 6 dan da görüleceği üzere hem FMOLS hem de DOLS sonuçları Türkiye de elekrik ükeiminin ekonomik büyüme üzerinde ekili bir fakör olduğunu oraya koymakadır. FMOLS sonuçlarına göre elekrik ükeimindeki %1 lik arış ekonomik büyümeyi %0.33 oranında arırmakadır. Benzer bir şekilde DOLS sonuçlarına göre de elekrik ükeimindeki %1 lik arış ekonomik büyümeyi %0.37 arırmakadır. Değişkenlere ilişkin kasayılar ise isaisiki olarak anlamlıdır. SONUÇ Enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, gelişmiş ülkelerden gelişmeke olan ülke aralığına kadar günümüz ekonomilerinde sahip olduğu önemi nedeniyle enerji ekonomisi alanında derinlemesine incelenen bir konu olmuşur. Enerji ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin ne yönde ve hangi derecede olduğunun oraya koyulması enerji poliikalarına yön vermede büyük önem ihiva emekedir. Ekonomik büyüme ve enerji ükeimi arasındaki ilişkilerin yönü ve nieliği konusunda uygulamalı ve eorik lieraürde am olarak kesinleşmiş bir fikir birliği söz konusu değildir. Bu çalışmada elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki Türkiye için analiz edilmişir. Çalışmaya ilişkin uygulama sonuçları elekrik ükeimi ve ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu gösermekedir. Bununla birlike FMOLS ve DOLS yönemleri uygulanan çalışmada bağımsız değişken olan elekrik ükeimine ilişkin kasayılar %0.33 ve %0.37 olarak elde edilmişir. Başka bir ifadeyle elekrik

20 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey ükeimindeki %1 lik arış ekonomik büyümeyi %0.33-%0.37 oranında arırmakadır. Çalışmanın sonucu, elekrik ükeiminin ekonomik büyüme üzerinde hem doğrudan hem de emek ve sermaye için bir bileşen olarak üreim sürecinde dolaylı olarak önemli bir rol oynadığını deseklemekedir. Başka bir ifadeyle elekrik ükeimi ekonomik büyüme için eşvik edici bir unsurdur. Dolayısıyla olası bir enerji kılığının ya da elekrik ükeimini azalmaya yönelik enerji asarrufu poliikalarının ekonomik büyümeyi olumsuz ekileyeceği ya da zayıf bir ekonomik performansa yol açacağı ifade edilebilir. KAYNAKÇA Abosedra, S., Dah, A. and Ghosh, S. (2009), Elecriciy Consumpion and Economic Growh, he Case of Lebanon, Applied Energy, 86(4), 429 432. Ağır, H. ve Kar, M. (2010), Türkiye de Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Gelişmişlik Düzeyi İlişkisi: Yaay Kesi Analizi, Sosyoekonomi Dergisi, Özel Sayı 2010-EN/10EN07, 150-176. Akan, Y. ve Tak, S. (2003), Türkiye Elekrik Enerjisi Ekonomerik Talep Analizi, Aaürk Üniversiesi İ.İ.B.F. Dergisi, 17(1-2), 21-49. Akinlo, A. E. (2009), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in Nigeria: Evidence from Coinegraion and Co-feaure Analysis, Journal of Policy Modeling, 31(5), 681-693. Akaş, C. and Yılmaz, V. (2008), Causal Relaionship beween Elecriciy Consumpion and Economic Growh in Turkey, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 4(8), 45 54. Akaş, C. (2009), Türkiye de Elekrik Tükeimi, İsihdam ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Haa Düzelme Modeliyle Analizi, Dumlupınar Üniversiesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 25, 61-68. Alinay, G. and Karagol, E. T. (2005), Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Evidence from Turkey, Energy Economics, 27, 849-856. Ang, J. B. (2007). CO 2 Emissions, Energy Consumpion, and Oupu in France, Energy Policy, 35(10), 4772-4778. Aseriou, D. and Hall, S. G. (2007), Applied Economerics, New York: Palgrave Macmillan. Ayaç, D. (2010), Enerji ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Çok Değişkenli VAR Yaklaşımı ile Tahmini, Maliye Dergisi, Sayı 158, 482-495. Bala, M. (2010), Securiy of Energy Supply in Turkey: Challenges and Soluions, Energy Conversion and Managemen, 51(10), 1998-2011.

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 21 Berberoğlu, N. (1982), Türkiye nin Ekonomik Gelişmesinde Elekrik Enerjisi Sorunu, Eskişehir: Eskişehir İkisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları No:245/165. Boswijk, P. (1996), Tesing Idenifiabiliy of Coinegraing Vecors, Journal of Business & Economic Saisic, 14(2), 153-160. Chandran, V. G. R., Sharma, S. and Madhavan, K. (2010), Elecriciy Consumpion-Growh Nexus: The Case of Malaysia, Energy Policy, 38(1), 606-612. Chen, S-T, Kuo, H-I. and Chen, C-C. (2007), The Relaionship beween GDP and Elecriciy Consumpion in 10 Asian Counries, Energy Policy, 35(4), 2611 2621. Chi, J. and Baek, J. (2011), Demand Analysis for Coal on he Unied Saes Inland Waerway Sysem: Fully Modified Coinegraion (FM OLS)Approach, Journal of he Transporaion Research Forum, 50(1), 89-99. Ciarrea, A. and Zarraga, A. (2007), Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Evidence from Spain, 1-20, (Web page: hp://www.ea3.ehu.es/s0038- con/es/conenidos/informacion/00038_biloki/es_00038_bi/adjunos/d2007 01.pdf). (Acceped dae: 21.08.2008). Emeka, E. E. (2010), Causaliy Analysis of Nigerian Elecriciy Consumpion and Economic Growh, Journal of Economics and Engineering, 4, 80-85. Enders, W. (1995), Applied Economeric Time Series, New York: John Wiley & Sons, Inc. Ersoy, A. Y. (2010). Ekonomik Büyüme Bağlamında Enerji Tükeimi, Akademik Bakış Dergisi, Sayı 20, 1-11. Faai, K., Oxley L. and Scrimgeour, F. G. (2004), Modelling he Causal Relaionship beween Energy Consumpion and GDP in New Zealand, Ausralia, India, Indonesia, he Philippines and Thailand, Mahemaics and Compuers in Simulaion, 64, 431 445. Ghosh, S. (2002), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in India, Energy Policy, 30, 125-129. Guormsen, A. G. (2004), Causaliy beween Energy Consumpion and Economic Growh, Deparmen of Economics and Resources Managemen nor of he Agriculurel Universiy of Norvay, Discussion Paper #D-24/2004, 1-31. Halicioglu, F. (2007), Residenial Elecriciy Demand Dynamics in Turkey, Energy Economics, 29, 199 210. Ho, C-Y. and Siu, K. W. (2007), A Dynamic Equilibrium Of Elecriciy Consumpion and GDP in Hong Kong: An Empirical Invesigaion, Energy Policy, 35, 2507 2513. ISO. (1981). Ülke Ekonomisinde Enerji Sorunu ve Çözüm Yolları. İsanbul: İsanbul Sanayi Odası Araşırma Dairesi Yayını.

22 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey Jamil, F. and Ahmad, E. (2010), The Relaionship beween Elecriciy Consumpion, Elecriciy Prices and GDP in Pakisan, Energy Policy, 38, 6016 6025. Johansen, S. and Juselius, K. (1990), Maximum Likelihood Esimaion and Inference on Coinegraion wih Applicaions o he Demand for Money, Oxford Bullein of Economics and Saisics, 52(2), 169-209. Johansen, S. (1988). Saisical Analysis of Co-Inegraing Vecors. Journal of Economic Dynamics and Conrol, 12(2-3), ss. 231 254. Johnson, J. and Dinardo, J. (2001), Economeric Mehods, New York: McGraw- Hill. Jumbe, C. B. L. (2004), Coinegraion and Causaliy beween Elecriciy Consumpion and GDP: Empirical Evidence from Malawi, Energy Economics, 26, 61 68. Juselius (1999) da Kar, M. ve Kınık, E. (2008), Türkiye de Elekrik Tükeimi Çeşileri ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin Ekonomerik Bir Analizi, Afyon Kocaepe Üniversiesi, İİBF Dergisi, 10(2), 333-353. Karagöl, E., Erbaykal, E. ve Eruğrul, H. M. (2007), Türkiye de Ekonomik Büyüme ile Elekrik Tükeimi İlişkisi: Sınır Tesi Yaklaşımı, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 8(1), 72-80. Karagöl, E. (2010), Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme, IV. OSB Enerji Zirvesi, Van. (Web sayfası: www.osbuk.com/haber/images/erdalkaragol.ppx). (Erişim Tarihi: 25.08.2011). Lorde, T., Waihe, K. and Francis, B. (2010), The Imporance of Elecrical Energy for Economic Growh in Barbados, Energy Economics, 32, 1411-1420. Mallick, H. (2007). Does Energy Consumpion Fuel Economic Growh in India?, Cenre For Developmen Sudies,Working Paper No. 388, 1-61. Mallick, H. (2009), Examining he Linkage beween Energy Consumpion and Economic Growh in India, Journal of Developing Areas, 43(1), 249-270. Mozumder, P. and Marahe, A. (2007), Causaliy Relaionship beween Elecriciy Consumpion and GDP in Bangladesh, Energy Policy, 35, 395-402. Mucuk, M. ve Uysal, D. (2009), Türkiye Ekonomisinde Enerji Tükeimi ve Ekonomik Büyüme, Maliye Dergisi, 157, 105-115. Muascu, M., Shahbaz, M. and Tiwari, A. K. (2011), Revisiing he Relaionship beween Elecriciy Consumpion, Capial and Economic Growh: Coinegraion and Causaliy Analysis in Romania, MPRA Paper No. 29233, 1-24. (Web page: hp://mpra.ub.unimuenchen.de/29233/1/mpra_paper_29233.pdf). (Acceped dae: 25.08.2011).

Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisinin Dinamik Bir Analizi 23 Murry, D. A. and Nan, G. D. (1996), A Definiion of he Gross Domesic Produc- Elecrificaion Inerrelaionship, The Journal of Energy and Developmen, 19(2), 275-283. Narayan, P. K. and Smyh, R. (2005), Elecriciy Consumpion, Employmen and Real Income in Ausralia: Evidence from Mulivariae Granger Causaliy Tess, Energy Policy, 33, 1109 1116. Narayan, P. K. and Singh, B. (2007), The Elecriciy Consumpion and GDP nexus for he Fiji Islands, Energy Economics, 29, 1141 1150. Narayan, P. K., Smyh, R. and Prasad, A. (2007), Elecriciy Consumpion in G7 Counries: A Panel Coinegraion Analysis of Residenial Demand Elasiciies, Energy Policy, 35, 4485-4494. Narayan, P. K., Narayan, S. and Prasad, A. (2008), A Srucural VAR Analysis of Elecriciy Consumpion and Real GDP: Evidence from he G7 Counries, Energy Policy, 36, 2765-2769. Nişancı, M. (2005), Türkiye de Elekrik Enerjisi Talebi ve Elekrik Tükeimi ile Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki, Selçuk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Sosyal ve Ekonomik Araşırmalar Dergisi, 5(9), 107-118Phillips ve Hansen (1990) Odhiambo, N. M. (2009a), Energy Consumpion and Economic Growh Nexus in Tanzania: An ARDL Bounds Tesing Approach, Energy Policy, 37(2), 617-622. Odhiambo, N. M. (2009b), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in Souh Africa: A Trivariae Causaliy Tes, Energy Economics, 31, 635-640. Ouedraogo, I. M. (2010), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in Burkina Faso: A Coinegraion Analysis, Energy Economics, 32(3), 524-531. Ozurk, I. (2010), A Lieraure Survey on Energy Growh Nexus, Energy Policy, 38(1), 340-349. Özdemir, A. ve Yüksel, F. (2006), Türkiye de Enerji Sekörünün İleri ve Geri Baglanı Ekileri. Yöneim ve Ekonomi, 13(2), 1-18. Phillips, P.C.B., Hansen, B.E. (1990), Saisical inference in insrumenal variables regression wih I(1) processes, Review of Economic Sudies, 57, 99 125. Ramcharran, H. (1990), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in Jamaica, Energy Economics, 12(1), 65-70. Sevükekin, M. ve Nargeleçekenler, M. (2007), Ekonomerik Zaman Serileri Analizi: EViews Uygulamalı, Ankara: Nobel Yayınları. Shiu, A. and Lam, P. L. (2004), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in China, Energy Policy, 32, 47-54. Squalli, J. (2007), Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Bounds and Causaliy Analyses of OPEC Members, Energy Economics, 29(6), 1192-1205.

24 U.Ü. İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi Cil XXXII, Sayı 2 Uludağ Journal of Economy and Sociey Sock, J.H., Wason, M.W. (1993), A simple esimaor of coinegraing vecors in higher order inegraed sysems, Economerica, 61, 783 820. Tang, C. F. (2008), A Re-examinaion of he Relaionship beween Elecriciy Consumpion and Economic Growh in Malaysia, Energy Policy, 36, 3077 3085. Tang, C. F. (2009), Elecriciy Consumpion, Income, Foreign Direc Invesmen and Populaion in Malaysia, J. Econ. Sud., 36, 371-382. Terzi, H. (1998), Türkiye de Elekrik Tükeimi ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Sekörel Bir Karşılaşırma, İkisa İşleme ve Finans, 13(144), 62-71. Thoma, M. (2004), Elecrical Energy Usage over he Business Cycle. Energy Economics, 26(3), 463 485. Türü-Aşık, S., Tunç, G. İ. ve Akbosancı, E. (2008), Türkiye İmala Sanayiinde Enerji Kullanımı ve Kirlilik, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komiesi Türkiye 10. Enerji Kongresi, 1-12. (Web sayfası: hp://www.dekmk.org.r/pdf/enerji_kongresi_10/serap_uru6.pdf). (Erişim Tarihi: 21.03.2011). Wolde-Rufael, Y. (2006), Elecriciy Consumpion and Economic Growh: A Time Series Experience for 17 African Counries, Energy Policy, 34, 1106-1114. Yang, H-Y. (2000b), A Noe on he Causal Relaionship beween Energy and GDP in Taiwan, Energy Economics, 22(3), 2000b, 309 317. Yoo, S-H. (2005), Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Evidence from Korea, Energy Policy, 33, 1627-1632. Yoo, S-H. (2006), The Causal Relaionship beween Elecriciy Consumpion and Economic Growh in he ASEAN Counries, Energy Policy, 34(18), 3573-3582. Yoo, S. and Kim, Y. (2006), Elecriciy Generaion and Economic Growh in Indonesia, Energy, 31(14), 2890-2899. Yoo, S-H. and Kwak, S-Y. (2010), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in Seven Souh American Counries, Energy Policy, 38, 181-188. Yuan, J-H, Zhao, C-H, Yu, S. and Hu, Z-G. (2007), Elecriciy Consumpion and Economic Growh in China: Coinegraion and Co-feaure Analysis, Energy Economics, 29, 1179 1191. Zachariadis, T. and Pashouridou, N. (2006), An Empirical Analysis of Elecriciy Consumpion in Cyprus, Deparmen of Economics Universiy Of Cyprus Discussion Paper 2006-04, pp. 1-26, (Web Sayfası: hp://papers.econ.ucy.ac.cy/repec/papers/4-2006.pdf). (Erişim Tarihi: 25.03.2010).