ÜLKEM ZDE fi VE SOSYAL GÜVENL K HUKUKUNUN TAR HSEL GEL fi M NE KISA B R BAKIfi (1) Av. fievket GÜNEY B GAT 1. GENEL OLARAK Ülkemizde ifl ve sosyal güvenlik hukukunu genel olarak; ekonomi, sosyal ve siyasal yap ve buna ba l olarak günümüze kadar yaflanan süreç içerisinde toplumumuzun koflullar ve gereksinimleri belirlemifltir. Ancak bu geliflmeler Avrupa ile ayn paralelde olmam flt r. Bunun nedeni de sanayi devriminin veya sanayileflme sürecinin ayn dönemlerde gerçekleflmemifl olmas d r. Ülkemizde ifl ve sosyal güvenlik hukukunun geliflimini; Tanzimat tan önceki dönem, Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemi, Kurtulufl Savafl ndan sonraki dönem olarak üç bölümde incelemek mümkün (2) oldu u gibi bu ay r m Osmanl mparatorlu u Dönemi, Kurtulufl Savafl Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olarak da yapmak mümkündür (3). Ancak bu ay r m Osmanl Dönemi, Kurtulufl Savafl Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olarak yine üçlü bir ay r m yap larak incelenecektir. 1.1. OSMANLI DÖNEM Osmanl döneminde, sanayileflme sürecine girilememifl olmas sosyal politika ve sosyal güvenlik sisteminin kurulmas n engellemifltir. Ancak sosyal koruma gereksinimi her zaman varolmufltur. Osmanl döneminde toplumumuz sosyal güvenlik ihtiyac n aile içi yard mlaflma, meslek örgütleri ve dinsel temele dayal di er hay r kurumlar ile gidermeye çal flm fl, yasal düzeydeki önlemlerin etkinli i ise çok s n rl olmufltur. (4) Osmanl döneminde çal flma hayat aile bireylerinin dayan flmas fleklinde yürümekteydi. Aile bir tür üretim ve tüketim birli i oluflturmaktay- (1) Av. fievket Güney B GAT, stanbul Barosu avukatlar ndan. (2) Çelik, Nuri, fl Hukuku Dersleri, 16. Bask, Beta Yay nlar, stanbul, Ekim 2003, s.5. (3) Güzel, Ali / Okur, Ali R za, Sosyal Güvenlik Hukuku, Yenilenmifl 10.Bask, Beta Yay., stanbul, 2004, s.26. (4) Güzel / Okur, s.27.
44 STANBUL BAROSU DERG S Cilt: 81 Say : 1 Y l 2007 d. Aile bireylerinden herhangi birinin hastal k ya da geçirdi i kazadan dolay çal flamaz duruma gelmesi veya ölümü halinde üretim etkinli i di er aile bireyleri taraf ndan sürdürülmekteydi. Aile, koruyucu bir birim olma ifllevini üstlendi i için sosyal koruman n bir ihtiyaç olarak alg lanmas na engel oluflturmufltur. (5) Bu sebeple de gerçek anlamda sosyal güvenlik kurumlar n n kurulmas baz ülkelere göre toplumuzda daha geç olmufltur. Bu dönemde nüfusumuzun ço unlu u tar m alan nda çal flmaktayd. Tar m faaliyetinin yan nda tezgah ve el sanatlar na dayal genifl bir faaliyet alan nda da çal flma yap lmaktayd. Osmanl dönemi de kendi içinde Tanzimat tan Önceki Dönem, Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemi olmak üzere dönemin koflullar na göre farkl özellikler sergilemektedirler. 1.1.1. TANZ MATTAN ÖNCEK DÖNEM Ülkemizde çal flma hukukuna, örf ve adet kurallar ile özellikle din kurallar kaynakl k etmifltir. Dinin çal flma hayat nda etkisi ile zaviye denilen esnaf birlikleri do mufltur. slam dininin etkisi ile dini baz koflullar gerçekleflmedikçe bir meslek veya sanat yap lamazd. Çal flma hayat nda bir kimsenin bir mesle e veya sanata girmesi ve ilerlemesi Fütüvvetname denilen bir kaynakta yaz l koflullar n oluflmas na ba l yd. Buna göre, her meslek ve sanat kolunda bir hiyerarfliye yani ç rakl k, kalfal k, ustal k olarak dini merasimler ile geçirilen üç aflamay tamamlamas ile mümkün olabiliyordu (6). 1.1.1.1 AH L N GEL fimes VE ETK LER XIII. yüzy lda ahilik, çal flma hayat nda etkili olmufltur. Ahilik kavram olarak, Osmanl Devleti nin kurulmas ndan sonra Anadolu da kurulmufl olan, belli kurallarla ifllemifl esnaf ve sanatkarlar birli ini ifade etmektedir. Ahlakla sanat n uyumlu birlefliminden oluflan ahilik, örgüt olarak Anadolu da XIII. Yüzy lda Ahi Evran taraf ndan kuruldu u ve ad n da kurucusundan ald bilinmektedir. Ahilik, toplumumuzda çal flma iliflkilerini dini ve ahlaki ilkelere dayand ran önemli bir kurulufl olarak çal flma hayat nda etkili olmufltur ayr ca yüzy llarca bütün esnaf ve sanatkarlara yön vermifl, onlar n iflleyiflini düzenlemifl, yeniçeri teflkilat n n kuruluflunda, önemli rol oynam fl, devlet adamlar bu kurulufla girmeyi fleref saym fllard r (7). Ancak, XIV. yüzy ldan itibaren ahilik özelliklerini yitirmeye, amac d fl nda faaliyetlerde bulunmaya, ana kurala uyulmamaya bafllanm fl ve bu nedenle esnaf n yararlar n koruyacak yeni bir teflkilata gereksinim duyulmufltur (8). Ahi teflkilat, Osmanl Devleti esnaf ve sanat- (5) Güzel / Okur, s.27. (6) Çelik, Nuri, s.6. (7) http://www.samsunesob.org.tr/ahilik.asp (8) Saymen, Ferit Hakk, Türkiye de Sosyal Sigortalar n Geliflme Hareketleri ve Yeni Temayülleri, HFM, C. XVIII, S. 3-4, stanbul 1953, s. 1070.
fl ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Tarihsel Geliflimi Av. fievket Güney Bigat 45 karlar n n üzerindeki etkileri XV. Yüzy l n ortalar ndan sonra hemen hemen bitmifltir. Esnaf, önceleri topland dergah ve zaviyeleri yavafl yavafl terk ederek loncalar oluflturmaya bafllam flt r. 1.1.1.2. LONCALARIN GEL fimes ETK LER Ahili in zay flamaya bafllad bu dönemden sonra, devletin uygulad merkeziyetçi politikaya ayak uydurabilen, her an yönetimin denetim ve gözetimine aç k, üst yöneticileri Sultan n Berat- fierif i ile atanan lonca teflkilat do maya bafllam fl (9) ve daha sonraki y llarda iyice güçlenerek esnaf ve sanatkarlara egemen olmufltur (10). Osmanl Devleti nde, sosyal yard m (kamu yard m ) sa layan ahilikten sonra otaya ç kan meslek kurulufluna lonca ad verilmifltir. lk esnaf kurulufllar olan ahilik fleklinde teflekkül eden esnaf zaviyeleri XIV. yüzy ldan itibaren azalmaya bafllam fl, onlar n yerini zaman n gereksinimlerini daha iyi karfl layabilecek özellikler tafl yan loncalar alm flt r (11). Kavram olarak lonca, sanat sahiplerinin ve esnaf n kendi aralar nda kurduklar düzeni, birli i ve özel iflleri için topland klar yeri (oday ) ifade etmektedir (12). Lonca teflkilat, mesle e girifl ve ilerleme aç s ndan, esnaf zaviyeleri ölçüsünde a r koflullar koymad gibi, din ve tarikat esaslar na da tabi olmam flt r. Merasimsiz olarak ve hangi dinden olursa olsun bütün esnaf n toplanabilece i ve serbestçe müzakere yapabilece i bu tür yerlere lonca denildi i için bu esnaf örgütüne de lonca teflkilat (örgütü) ad verilmifltir. Lonca yönetim kurulu, esnaf ustalar taraf ndan seçilen befl kifliden oluflmufl; esnafa ait her tür ifl bu kurulca incelenmifl ve sonuçland r lm flt r. Al nan kararlardan lonca (yönetim kurulu) esnafa karfl ; baflkan da loncaya (yönetim kuruluna) karfl sorumlu tutulmufltur (13). Yönetim kurulu, ayn zamanda baflkan n idaresinde olan (esnafa) yard m (teavün) sand n n denetiminden de sorumlu olmufltur. Lonca teflkilat nda esnaf n iflleri do rudan do ruya esnaf taraf ndan seçilmifl olan bir baflkan (reis) taraf ndan yönetilmifltir. Esnafa karfl sorumlu olan baflkan n bafll ca görevleri, esnafla ilgili uyuflmazl klar çözümlemek, esnaf n sand k gelirlerini almak, hesab n tutmak, esnafa ait hay r kurumlar varsa onlar n idarelerini ve devam n sa lamak, esnaf n özel ve genel durumunu incelemek, kontrol etmek, lonca yönetim kuruluna baflkanl k etmek, ç rak ve kalfa merasimini icra etmek gibi ifllerdir (14). (9) Dilik, Sait, Sosyal Güvenlik, Ankara 1992, s. 32. (10) Dilik, Sait, Türkiye de Sosyal Sigortalar, ktisadi Aç dan Bir Tahlil Denemesi, 2. Bask, Ankara 1972, s. 32. (11) Karpat, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi, Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller, stanbul 1967, s. 74. (12) Özkaya, Yücel, XVIII. Yüzy lda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaflant s, Ankara 1985, s. 65; Pakal n, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü ü, C. II, stanbul 1993, s. 369. (13) A ao lu, Samet / Hüdaio lu, Selahattin, Türkiye de fl Hukuku, fl Hukuku Tarihi, C. I, 1938, s.70. (14) A ao lu / Hüdaio lu, s. 69.
46 STANBUL BAROSU DERG S Cilt: 81 Say : 1 Y l 2007 Loncalar bünyelerinde iki sand k bulundurmaktayd. Bunlar; Orta Sand ve Teavün Sand idi (15). Orta Sand yafll l k, hastal k, sakatl k ve ölüm gibi hallerde lonca mensuplar na veya geride kalanlara yard m götürmekteydi (16). Orta veya teavün sand klar n n gelir kaynaklar yani sermayesi, öncelikle, geleneklere göre belirli zamanlarda (her hafta veya her ay) lonca mensubu esnaftan (iflçi ve iflverenlerden) eflit miktarda (iflçi ve iflveren için gelirinin yüzde biri oran nda) al nan aidatlardan oluflmufl (17) ; sonra, yap lan ba fllar da gelir kaynaklar aras nda yer alm flt r. Ayr ca, ç rakl ktan kalfal a, kalfal ktan ustal a yükselenler için yap lan merasimlerde al nan para ve harçlar (mesleki terfilerde ustalar taraf ndan verilen paralar) da sand a gelir olarak kaydedilmifltir (18). Esnaf sand klar n n karfl lad risklerin kapsam oldukça genifltir. Sand klar n yard m yapmas genelde muhtaç olma kofluluna ba l tutulmufltur. Sand klar, genel itibariyle, üyeleri veya bunlar n aile fertlerine, yafll l k, sa l k, sakatl k ve ölüm yard mlar ile sosyal yard m kapsam nda, muhtaç durumda bulunan kimselere yard m yapm fllard r. Loncalar n orta veya teavün (yard mlaflma) sand klar, sand k üyesi ile onun ailesine öncelikle hastalanmalar ve sakatlanmalar durumunda tedavileri için gerekli sa l k yard mlar yapm fl; do um halinde de do um yard m yapm flt r (19). Sonra, fakir üyeleri ile bunlar n aile fertlerine, ölüm halinde sosyal seviyelerine uygun bir flekilde cenaze törenleri düzenlemifl ve yap lan masraflar karfl lam flt r. Yine, sand klar, muhtaç duruma düflmüfl olan esnafa ve aileleri ile fakirlere yard m etmifllerdir. Ayr ca, yafllanarak iflini terk etmifl ve muhtaç duruma düflmüfl ustalarla, tedavisi mümkün olmayan bir hastal k ve sakatl k sonucu ifl görmez duruma düflmüfl usta, kalfa ve ç raklar gibi bütün meslek mensuplar n n geçimlerini sa lamak da bu sand klar n amaçlar aras nda yer alm flt r. Bundan baflka, sand klar esnafa faiz karfl l ödünç para da vermifllerdir (20). Loncalar n yard mlaflma sand klar Osmanl Devleti nde XIX. Yüzy lda y k lmaya yüz tutmakla birlikte, bu yüzy l n sonlar na kadar ayakta kalabilmifllerdir. Lonca sistemi boyunca bu sand klar, önemli bir sosyal ihtiyac karfl lam fllar, ailenin geleneksel görevlerini desteklemifller, ona yard mc olmufllar ve loncalarla birlikte ortadan kalkm fllard r (21). XIX. Yüzy lda Avrupa n n sanayileflmesi ve özellikle yüzy l n sonlar - na do ru büyük fabrikalar kurmas ile artan rekabet gücü, devleti iktisadi bak mdan art k iyice etkisi alt na alm flt r. Günün liberal anlay fl ve (15) http://www.ssk.gov.tr (16) Süzek, Sarper, fl Hukuku, Genel Esaslar- fl Akdi, stanbul 2002, s. 11 (17) Talas, Cahit, Sosyal Ekonomi, 6. Bask, Ankara, 1983, s. 593. (18) Talas, s. 590. (19) Saymen, s. 1071-1072. (20) A ao lu, / Hüdaio lu, s. 71. (21) Güzel / Okur, s.27.
fl ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Tarihsel Geliflimi Av. fievket Güney Bigat 47 özellikle kapitülasyonlar n bu sars c ve y k c rekabete karfl konulmas - n engellemesi, öte yandan çok az da olsa yurt içinde yer yer makineli üretimin bafllamas yüzünden devlette küçük sanayi iyice çökmüfltür. Bunun sonucu olarak esnaf loncalar ve bunlar n kurmufl olduklar yard mlaflma sand klar gittikçe sars larak XIX. Yüzy l n sonlar nda bütünüyle ortadan kaybolmufllard r (22). XVII. Yüzy l dan sonra çeflitli dinlere mensup olanlar aras nda ortak çal flma ortam do mufl; bu toplumsal konum gedik denilen asl nda loncadan fark olmayan onun devam say lan fakat üyeleri aras nda din fark gözetmeyen kurulufllar n meydana gelmesine neden olmufltur (23). 1.1.2. TANZ MAT DÖNEM (1839 1876) Tanzimat döneminde en önemli geliflme 1877 tarihli Mecelle dir. Mecelle, çal flma hayat na iliflkin baz hükümler kapsamas bak m ndan önemlidir. Ancak ifl hukuku ile ilgili hükümler care-i âdemi (adam kiras ) bafll alt ndaki dördüncü fas lda toplanm fl olup çal flma hayat n düzenlemeye çal flm flt r. Ancak gerek kapsam gerekse Roma Hukuku ndaki kölelik iliflkisi ile iflçiye bakan bir anlay fl oldu u için yetersiz ve geri kalm fl bir düzenleme olarak tarihteki yerini alm flt r. Bu dönemde, 1863 tarihli Maden Nizamnamesi ile kömür iflçileri için Osmanl mparatorlu u döneminde iflçilerle ilgili ilk özel tedbirler getirilmifltir. Ere li Kömür Bölgesi ile s n rl olmak üzere ve kömür üretimini artt rmak amac yla ç kar lan 1865 tarihli Dilaver Pafla Nizamnamesi dir. Bu nizamname ücretli ifl yükümü getirmifltir. Bu nizamnameden sonra ç kart lan 1869 tarihli Maadin Nizamnamesi iflçi sa l ve ifl güvenli i kurallar n n yer ald, madenlerdeki ifl yükümlülü ünü kald rmas bak - m ndan önemlidir. Bu nizamname, iflçilerin dinlenme ve tatil zamanlar, çal flma saatleri, ücretleri ve ücretlerin ödeme biçimi, bar nma ve ifl kazalar na karfl koruyucu önlemler, madenlerde bir doktor ve ilaçlar n bulundurulmas, kaza halinde durumun derhal o yerdeki memura ya da maden mühendisine bildirilmesi, ifl kazas na u rayan iflçilere ve ölümleri halinde ailelerine mahkemece kararlaflt r lacak bir tazminat ve yard m paras verilmesi fleklinde getirilen hükümler, sosyal hayat düzenleyen ilk belgeler ve çal flmalar olmas bak m ndan önemlidir. Ayr ca, asker ile ilgili 1866 tarihinde Askeri Tekaüt Sand da kurulmufltur. Bunun d fl nda memurlara da s n rl olarak ve baz iflyerlerinde çal flanlar n özellikle yafll l k ve hastal k durumlar nda korunmalar n öngören resmi ve özel emeklilik sand klar kurulmufltur. (22) Dilik, Sait, Sosyal Sigortalar, s. 25; Talas, Cahit, Sosyal Güvenlik ve Türk flçi Sigortalar, Ankara, 1953, s. 70. (23) Gönencan, Zahit, Osmanl Döneminde Sosyal Güvenlik Sistemleri, Çimento flveren, C. 15, S. 1, Ocak 2001, s.33.
48 STANBUL BAROSU DERG S Cilt: 81 Say : 1 Y l 2007 1.1.3. MEfiRUT YET DÖNEM (1876-1878 / 1908-1920) Meflrutiyet Döneminde de çal flma hayat nda baz düzenlemeler yap lmaya devam olunmufltur ancak bunlar belirli bir sistemde ç kar lan düzenlemeler olmam flt r. Bu dönemde, 1881 tarihli Sivil Memurlar Emekli Sand, 1890 tarihli Seryi Sefain Tekaüt Sand, 1909 tarihli Asker ve Mülk Tekaüt Sand klar ile 1917 tarihli fiirketi Hayriye Tekaüt Sand klar olarak say labilir. Birinci Meflrutiyetin sona ermesinden sonra ço u yabanc sermayenin elinde bulunan sanayi iflyerlerindeki iflçiler a r ve düflük ücretler nedeniyle zor çal flma koflullar içerisinde hayatlar n idame ettirmek durumundayd lar. kinci Meflrutiyet ile meydana gelen hareketten de yararlan larak a r çal flma koflullar na karfl tepki olarak ard arda grevler yap lm flt r. flçilerin bu tepkisi sonuçsuz kalmam fl ve 1909 y - l nda Ta til i Eflgal Kanunu ç kart lm flt r. (24) 1910 tarihli Hicaz Demir Yolu Memur ve Müstahdemlerine Yard m Nizamnamesi daha çok iflçilerin çal flma flartlar ve k smen de kaza, hastal k, yafll l k gibi risklere karfl öngördü ü yard mlar n o dönemde de düflünülmesi ve bu flekilde çal flma hayat n n düzenlenmesi dikkat çekicidir. Bu dönemde ç kart lan ve sanayi hareketini bafllatmay amaçlayan 1913 tarihli Teflviki Sanayi Kanunu geçici olarak yürürlü e konulmufl ancak Birinci Dünya Savafl ile bunu izleyen Kurtulufl Savafl sanayinin geliflmesine olanak vermemifltir. 1.2. KURTULUfi SAVAfiI DÖNEM 1.2.1. CUMHUR YET N LANINDAN ÖNCEK DÖNEM Cumhuriyetin ilan ndan önceki Büyük Millet Meclisi Hükümeti döneminde (1921 1923) kalabal k bir iflçi kitlesi a r çal flma koflullar içinde madenlerde çal fl yorlard. Bu dönemde, Zonguldak ve Ere li kömür bölgesinde üretim esnas nda ortaya ç kan kömür tozlar n n aç k artt rma yoluyla sat larak iflçiler yarar na kullan lmas na dair önce 28/04/1921 tarih ve 114 say l Zonguldak ve Ere li Havza-i Fahmiyesinde, Mevcut Kömür Tozlar n n Amele Menafii Umumiyesine olarak Füruhtuna Dair Kanun ile iflçilerin ve iflverenlerin zorunlu kat lmas yla ihtiyat (25) ve teavün (26) sand klar kurulmas n ve iflverenlerin belirli hallerde iflçilere zorunlu sa l k yard m yapmas n öngören 10.09.1921 tarih ve 151 say l Ere li Havzai Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun ç kart lm flt r. Yap - lan bu düzenlemeler dönemin koflullar n göre iyi birer bafllang ç ad mlar d r. Yap lan bu düzenlemeler sadece bireysel ifl hukukunda de il sosyal sigortalar ile ilgili baz önemli kurallara da yer vermifltir. Bu kanunlar çok (24) Çelik, Nuri, s.7. (25) Bu sand klar daha sonra Amele Birli i ad alt nda birleflmifllerdir. (26) Özön, Mustafa Nihat, Osmanl ca-türkçe Sözlük, nk lap ve Aka Kitapevleri, 4. Bas m, stanbul 1965, s.724, ( Teavün kelimesi, Arapça kökenli olup [Avn den] gelmektedir ve birbirine yard m etme, yard mlaflma anlam nda kullan lmaktad r)
fl ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Tarihsel Geliflimi Av. fievket Güney Bigat 49 yetersiz de olsa Türkiye'de ilk sosyal güvenlik belgeleri olmalar yönünden önemlidir (27). 1.3. CUMHUR YET DÖNEM 1924 y l nda kabul edilen Anayasa ile toplanma ve dernek kurma hakk tan nm flt r. Yine ayn tarihte Hafta Tatili Kanunu yürürlü e girmifltir. Borçlar Kanunu, 08.05.1926 tarihinde yay nlan p 04.10.1926 tarihinde yürürlü e girmifltir. 1927 y l nda Teflviki Sanayi Kanununa konulan hükümler ile iflyerlerinin say lar ve kapasiteleri artm fl bu da ifl yaflam - n olumlu yönde etkilemifltir. Bu geliflmeler ile birlikte 1927, 1929 ve 1932 y llar nda ifl kanunu tasar lar haz rlanm fl, ilk tasar olan Mesai Kanunu Layihas ve daha sonra 1932 tarihinde haz rlanan ilkine göre daha az liberal olan tasar da kanunlaflamam flt r. Ancak devlet öncülü ünde ulusal sanayinin kurulmas ile 1934 y l nda ifl kanununa olan ihtiyaç da tekrar gündeme gelmifltir. 1934 y l nda haz rlanan bu tasar 1936 y l nda kanunlaflm fl ve 3008 Say l Kanun olarak 15.06.1937 tarihinde yürürlü- e girmifltir. Ülkemizde Cumhuriyetin ilan ndan sonra kabul edilen ilk fl Kanunu 3008 Say l ve 1936 y l nda kabul edilen kanundur. 1936 y l nda ç kar lan 3008 say l ilk fl Kanunu nun (28) 107. maddesinde (29) Sosyal Sigortalar n kademeli olarak kurulmas ve temel ilkeleri belirlenmifltir. 3008 Say l fl Kanununa dayan larak ç kar lan, 07.07.1945 tarihinde kabul edilen ve 01/07/1946 tarihinde yürürlü e konulan 4772 say l fl kazalar yla Meslek Hastal klar ve Anal k Sigortalar Kanunu ile mesleki risk sigortas uygulanmaya konulmufltur. 1949 y l nda ç kar lan 5417 say l Kanunla 01.04.1950 tarihinde uygulamaya konulan htiyarl k Sigortas Kanunu, 5752, 5937, 6391, 6708 say l Kanunlarla 1952, 1954 ve 1956 y llar nda yap lan de iflikliklerden sonra, 01.06.1957 tarihinde yürürlü e giren 6900 say l Maluliyet, htiyarl k ve Ölüm Sigortalar Kanunu ile tamamen yürürlükten kald r lm flt r. 1959 y l nda yap lan son de ifliklikten sonra 01.03.1965 tarihinden k sa vadeli sigorta kollar n da kapsayan, 506 say l Sosyal Sigortalar Kanunu metni içerisinde müstakil bölümler halinde yer alm flt r. K sa vadeli sigorta kolu olan Hastal k ve Anal k Sigorta Kollar da, 5502 say l Hastal k ve Anal k Sigortas Kanunu ile 01.03.1951 tarihinden itibaren uygulamaya konulmufl, uygulama alan sigortal lar yönünden zaman içerisinde geniflletilerek 01.10.1961 tarihinde tüm ülkeye teflmili sa lanm flt r. 5502 ve de ifliklik getiren yasalar, 506 say l Sosyal Sigortalar Yasas n n yürürlü e girmesiyle uygulamadan kald r lm flt r. (27) Güzel, Ali / Okur, Ali R za, Sosyal Güvenlik Hukuku, Yenilenmifl 10.Bask, Beta Yay., stanbul, 2004, s.29. (28) 3008 Say l fl Kanunu, RG, 08.06.1936 kabul, 15/06/1936 neflir ve ilan olunmufltur. (29) 3008 Say l fl Kanunu, Madde 107: flçi sigorta idaresi, ilk önce ifl kazasile mesleki hastal klar ve Anal k sigortalar n yapar. flbu sigortalara ait hükümleri havi kanunlar en geç bu kanunun mer iyetinin alt nc ay sonuna kadar, ve di er sigorta kollar na aid kanunlar ise o sigortalar n tatbikat na imkan has l oldukça, Hükümet taraf ndan Büyük Millet Meclisine sevk edilir.
50 STANBUL BAROSU DERG S Cilt: 81 Say : 1 Y l 2007 Bu geliflmeler yaflan rken birçok de iflik ifl ve meslek gruplar için çok say da sand k kurulmufltur. Bu sand klardan bir k sm n, 1926 tarihli ve 895 say l Kanunla kurulan malat Harbiye Teavün ve Sigorta Sand (1939'da 3575 say l Kanunla ad Askeri Fabrikalar Tekaüt ve Muavenet Sand olarak de ifltirilmifl, 23.01.1968 tarihli ve 991 Say l Kanun ile Sosyal Sigortalar Kurumuna devredilmifltir.), 1934'de 2454 say l Kanunla kurulan DDY ve Liman flletme daresinin Memur ve Müstahdemleri Tekaüt Sand da 991 Say l Kanun ile 1968 y l nda Sosyal Sigortalar Kurumuna devredilmifltir. 1935'de PTT Telgraf ve Telefon daresi Biriktirme ve Yard m Sand Nizamnamesi, 1937'de 3137 say l Kanunla Deniz Yollar ve Akay flletmeleriyle Fabrika ve Havuzlar dareleri Memur ve Müstahdemleri Tekaüt Sand, 1937'de 3202 Say l Kanunla T.C. Ziraat Bankas Memurlar Tekaüt Sand, 1938'de Emlak ve Eytam Bankas Memurlar Tekaüt Sand, Merkez Bankas Memurlar Tekaüt Sand, Devlet Hava Yollar, Umum Müdürlü ü Memur ve Müstahdemleri Tekaüt Sand gibi biçimde s ralamak mümkündür. fl hukuku ülkemizde geliflirken bir sistem içinde geliflmemifltir. Günün koflullar na göre bir yol izlemifltir. Tarihi süreç içerisinde bu yolda ilerlerken ilk ifl kanunumuz olan 3008 Say l fl Kanunu yerini 1967 y l nda k sa bir süreli ine yürürlükte kalacak olan 931 Say l fl Kanununa b - rakm flt r. 931 Say l fl Kanunu, Anayasa Mahkemesi taraf ndan 14.05.1970 tarihinde 1967/40 E. 1970/26 K. ile flekil yönünden iptal etmifl, yaklafl k on ay sonra birkaç maddesi d fl nda bütünüyle ayn olan 1475 Say l fl Kanunu 25.08.1971 tarihinde kabul edilip 01.09.1971 tarihinde yay mlanm fl ve yürürlü e girmifltir. 1475 Say l fl Kanunu da 10.06.2003 tarihinde ise yerini 4857 say l (halen yürürlükte olan) fl Kanunu na b rakm flt r. 1.4. SOSYAL S GORTALAR KURUMUNUN KURULUfiU VE GEL fimes 17.07.1964 tarihinde kabul edilip 01.03.1965 tarihinde yürürlü e giren 506 say l Sosyal Sigortalar Kanunu (30) mevcut di er kanunlar yürürlükten kald r p, o tarihe kadar olan de iflik tarihlerde ve bir bütünlük oluflturmayan sosyal sigortalar kollar n bünyesinde toplam flt r. fl kazas ve meslek hastal (m.11-12), hastal k (m.32), anal k (m.43), malullük (m.52), yafll l k (m.59), ölüm (m.65), sigortalar n n ayr ayr yerlerde duran muhtelif kanunlar n bu da n kl ktan kurtarmak, bir araya getirmek için daha önce yap lm fl kanunlar kald r larak içinde de iflik sigorta kollar n toplayan 506 Say l Sosyal Sigortalar Kanunu isimli tek bir Kanun ç kart lm flt r. 4447 Say l Kanun ile 08.09.1999 tarihinden itibaren iflsizlik sigortas prim ve yard m eklenmifltir (31). Bu nedenle sosyal güvenlik uygulamas nda yeni bir dönemin bafllad n kabul etmek gerekir. 506 (30) RG. 29-31.07 ve 01.08.1964, No.11766-11769. (31) Çakmak, hsan, Hizmet Tespiti Davalar, Kas m 2005, Adalet Yay nevi, Ankara, s. XIII.
fl ve Sosyal Güvenlik Hukukunun Tarihsel Geliflimi Av. fievket Güney Bigat 51 Say l Sosyal Sigortalar Kanunu nun yürürlü e girdi i 01.03.1965 tarihine kadar mevcut sigorta haklar ndan sadece 3008 Say l fl Kanunu ile 854 say l Deniz fl Kanunu ve 5953 say l Bas n Mesle inde Çal flanlarla Çal flt r lanlar Aras ndaki Münasebetlerin Tanzimi Hakk ndaki Kanun uygulamas na giren iflyerlerinde çal flt r lanlardan bu Kanunlara göre sigortal say lanlar yararlanmakta iken, 01.03.1965 tarihinden itibaren Kanunun uygulama alan, istisnalar hariç, bir hizmet akdine dayanarak bir veya birkaç iflveren taraf ndan çal flt r lan herkesin sigortal say laca hükmü getirilerek kapsam geniflletilmifltir. 5502 say l Kanunun uygulanmas nda oldu u gibi, 506 Say l Yasa uygulamas da, geçici birinci maddesinde de belirtildi i üzere bu kanun hükümleri, flehir ve kasabalarda belediye s n rlar içinde bulunan yerlerde dört kifliden, bunlar d fl nda kalan yerlerde sekiz kifliden az kimse çal flt ran iflverenler ile bunlar n çal flt rd klar kimseler hakk nda, sigorta kollar n n hepsi veya bir k sm ihtiyac karfl layacak sa l k tesisleri ve Kurum teflkilat kurulduktan sonra, Bakanlar Kurulunca tespit edilerek karara ba lanacak tarihlerden bafllanarak uygulan r hükmüne yer verilmifl olup Bakanlar Kurulu taraf ndan bu geçici madde uyar nca al nacak uygulama kararlar takdirde olmak üzere sigorta kollar n n hepsini veya bir k sm n kapsayabilecektir. Bakanlar Kurulunca zaman içerisinde ç kar lan kararnamelerle, tüm yurtta bir kifli çal flt ran ifl veya iflyerlerini de 506 Say l Yasa hükümlerine tabi tutmufltur. Ülkemizde Sosyal Sigortalar kurulmas ilk kez 3008 Say l fl Kanunu ile öngörülmüfltür. 3008 Say l Kanun un 100. maddesi (32) ile kanunun yürürlü e girifl tarihinden itibaren iflçi sigortalar idaresinin kurulmas emredilmifltir. Ancak bu hükmün uygulanmas 3516 ve 3612 say l kanunlarla iki kez ertelendikten sonra 16.07.1945 tarih ve 6058 say l resmi gazetede yay nlanan 09.07.1945 tarih ve 4792 say l n kanunla yürürlük tarihi 01.01.1946 dan bafllamak üzere flçi Sigortalar Kurumu kurulmufltur. flçi Sigortalar Kurumu'nun ad 506 say l Sosyal Sigortalar Kanunun 136 nc maddesi ile Sosyal Sigortalar Kurumu olarak de ifltirilmifltir. Çal flma Bakanl na ba l olarak kurulan Kurum, 18.12.1974 tarihinde Sosyal Güvenlik Bakanl na, daha sonra 184 say - l Kanun Hükmünde Kararname ile de Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl na ba lanm flt r (33). Bugünün Türkiyesinde; çal flma iliflkisine dayal üç sosyal güvenlik kurumu bulunmaktad r. Bunlar bir iflveren emrinde çal flanlar için Sosyal Sigortalar Kurumu, iflveren ve kendi nam ve hesab na çal flanlar için Ba -Kur ve memurlara yönelik olarak Emekli Sand d r. Bu kurumlar (32) 3008 Say l fl Kanunu, Madde 100: fl hayat nda, ifl kazalarile mesleki hastal klar, Anal k, htiyarl k, flten kalma, Hastal k ve ölüm hallerine karfl yap lacak sosyal yard mlar devlet taraf ndan tanzim ve idare edilir. Bu vazifenin ifas için, iflbu kanunun mer iyete girdi i tarihten bir y l sonra, Devlet müessesesi olmak üzere, bir iflçi sigorta idaresi kurulur. flçi sigorta idaresi fl Kanunu tatbikat n temin ve takib ile muvazzaf genel teflkilata ba l d r. (33) http://www.ssk.gov.tr//
52 STANBUL BAROSU DERG S Cilt: 81 Say : 1 Y l 2007 hizmetlerini verirken kiflilerden prim toplarlar. Onun için bunlara primli sistem denilmektedir. Bir de prim veremeyen kiflilere hizmet eden kurumlar vard r. Bunlar da Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu ile Sosyal Yard mlaflma Genel Müdürlü ü dür. Bu kurumlar n harcamalar devlet bütçesinden ayr lan kaynaklarla finanse edilmektedir (34). Ülkemizdeki sosyal güvenlik kurumlar n temeli yukar da da aç kland üzere 1860 l y llara dayanmaktad r. Tüm çal flanlara yönelik ilk defa 1946 y l nda fl Kazalar yla Meslek Hastal klar ve Anal k Sigortalar Kanunu ile mesleki risk sigortas uygulanmaya konularak Sosyal Sigortalar Kurumu nun temelleri at lm flt r. 1949 y l nda memurlar için Emekli Sand, 1964 y l nda Sosyal Sigortalar Kanunu ve en son 1971 de ise Ba - Kur kurulmufltur. Ancak köklü bir de ifliklik yap larak tüm sosyal güvenlik kurumlar n n bir çat alt nda toplanmas amaçlanm flt r. 16.05.2006 tarihinde kabul edilen 5502 Say l Yasa ile Sosyal Güvenlik Kanunu (35) 20.05.2006 tarihinde 26173 say l Resmi Gazete de yay mlanarak yürürlü e girmifltir. Ard ndan 506 Say l Yasa n n yerini alacak 5510 Say l Sosyal Sigortalar ve Genel Sa l k Sigortas Yasas (36) 31.05.2006 tarihinde, kanunlaflt r lm fl ve bu Yasa bir çok tart flmalar ile birlikte 01.01.2007 tarihinde de yürürlü e girmektedir. fl ve sosyal güvenlik hukukunun ülkemizde tarih içerisinde nas l geliflti ini bilmek bu bilim dal n n temellerini daha iyi kavramam z sa lamaktad r. Bu düflünce ile tarihsel geliflmeye, kronolojik s ralamaya ba l kal narak yer verilmeye çal fl lm flt r. Ancak yaflanan tüm bu de iflimlere karfl n, ülkemizde halen ifl ve sosyal güvenlik hukukunun bir sistem içerisinde düzenlenemedi i kan s uyanmaktad r. (34) http://www.ssk.gov.tr// (35) RG. 20.05.2006 tarih, 26173 say, (5502 Say l Yasa) (36) RG. 31.05.2006 tarih, 26200 say, (5510 Say l Yasa)