Senaryo ve Anlatı Senaryo İçin Anahtar Kavramlar Ali Karadoğan Sinema
ALİ KARADOĞAN SENARYO ve ANLATI Senaryo İçin Anahtar Kavramlar Sinema
Sinema 79 Senaryo ve Anlatı: Senaryo İçin Anahtar Kavramlar Ali Karadoğan De Ki Basım Yayım Ltd. Şti., 2016 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu uyarınca her hakkı saklıdır. De Ki Basım Yayım Ltd. Şti. nin yazılı izni olmaksızın kısmen veya tamamen çoğaltılamaz. Grafik Tasarım ve Uygulama: André Ubrick Kapak Tasarım: André Ubrick Baskı: Tarcan Matbaası (0 312 384 3435) Birinci Baskı: Nisan 2016 ISBN: 978-9944-492-79-9 Basım Yayım LTD. De Ki Basım Yayım Ltd. Şti. İlkyerleşim Mahallesi, Elele Sitesi, 1989 Sokak, No: 8 BATIKENT/ANKARA Tel-Faks: + 90 312 386 2758 bilgi@deki.com.tr www.deki.com.tr
Sevgili Hocam Nilgün Abisel e, bana görmeyi öğrettiği için...
İÇİNDEKİLER Önsöz 9 Giriş 13 ANLATI 17 ANLATIM 25 Mimetik Anlatım Kuramları 25 Diegetik Anlatım Kuramları 29 ANLATI YAPISI MODELLERİ 37 KLASİK YAPI 37 Syd Field in Üç Perde Paradigması 39 Sekans Yaklaşımı 43 Vogler in Kahramanın Yolculuğu Modeli 47 AÇIK PARADİGMA 52 KLASİK YAPI VE ÖGELERİ 60 Öykü 60 Olay Örgüsü 66 Öykü ve Olay Örgüsü İlişkisi 69 Anlatı Mantığı 69 Nedensel İlişkiler 72 Giriş - Açılış - Serimleme - Tesadüf 75 Son / Kapanış 79 Türsel Uylaşımlar 80 SİNEMATOGRAFİK ZAMAN 83 Düzen, Süre, Sıklık 83 Olayların Genel Düzeni 87 Geriye Dönüş ve İleriye Sıçrayış 89 Olayların Sıklığı 92
SİNEMATOGRAFİK UZAM 97 KARAKTERLER 107 PARÇADAN BÜTÜNE (Çekim < Sahne < Sekans < Film) 123 BAKIŞ AÇISI: Kim Konuşuyor, Kim Görüyor? 129 DİYALOG 133 Bilgi Aktarmayla İlgili İşlev 134 Öyküyle İlgili İşlev 135 Karakterle İlgili İşlev 135 İzleyiciyle İlgili İşlev 136 Üslupla İlgili İşlev 136 SENARYO YAZIMININ AŞAMALARI 139 Konsept 139 Temel Önerme (Logline) 139 Taslak Öykü (Sinopsis) 140 Taslak Öykü Çizelgesi (Outline) 140 Geliştirim Senaryosu (Tretman) 141 Çekim Senaryosu (Master Scene Script) 141 Teknik Dekupaj (Shooting Script) 142 Resimli Taslak (Story-board) 142 BAZI KAVRAMLAR 143 Dramatize Etmek 143 Eksilti 143 Hazırlık 144 Özdeşleşme 144 Çatışma 145 Sonuç Yerine 148 Kaynakça 149 Dizin 155
Önsöz Sinema bize ilk hikâyeyi anlattığı günden bu yana hâlâ ısrarla hikâye anlatmaya devam etmektedir. Kimi zaman daha önce anlattığı hikâyeleri tekrar anlatarak, kimi zaman daha önce duyulmamış yeni hikâyeler anlatarak hâlâ izleyicilerine yeni dünyalar sunmaya çalışmaktadır. Ancak hikâyeler birbirine benzeseler de birbirinden radikal bir biçimde farklı olsalar da çoğunun bir çok ortak noktası olduğu artık açıkça bilinmektedir. Buna rağmen hâlâ iyi bir hikâyenin nasıl yazılması gerektiğine dair herkesin üzerinde uzlaştığı ve herkesin alıp ustalıkla kullanabileceği bir yol görünmemektedir. Fakat yine de bir öykünün nasıl yazılması gerektiğine ve bu öykünün izleyiciyi yakalayıp yakalayamayacağına dair birden fazla yol ve yöntem de mevcut. Aristoteles ten başlayarak günümüze kadar anlatı hakkında söz söyleyen herkesin bir yol ve yöntem bulmaya çalıştığı öykü anlatma sanatı yine de gizemini hem çok beğenilen hem de hiç beğenilmeyen öyküleriyle sürdürmektedir. Bunca teoriye ve öykü anlatmanın mekanizmalarını çözmeye çalışan teorisyene rağmen öyküyü etkili bir şekilde biçimlendirmek hâlâ bir yetenek gerektirmektedir. Edebiyat için bu yeteneğin üstesinden gelinebilir niteliğini daha fazla çaba gerektirmesine rağmen senaryo söz konusu olduğunda bu üstesinden gelinebilirlik biraz daha mümkün hale gelmektedir. Film aracılığıyla öykü anlatmanın ilk aşamalarından biri olan senaryo bu anlamıyla belki de roman yazmaktan, şiir yazmaktan daha öğrenilebilirdir. Sinema tari- Senaryo İçin Anahtar Kavramlar 9
hi boyuncu denenerek belirli bir ustalık kazınıldığı tarihiyle, hangi sonuçların elde edileceğine dair bir öngörünün oluştuğu kuralları ve biçimiyle senaryo yazımı onca tecrübeye rağmen hâlâ yazmaya girişen herkes için neredeyse daha önce hiçbir geleneği olmayan bir alan kadar zor bir bireysel deneyim olmaktadır. Günümüzde sinema endüstrisinin devasa büyüklüğü, bu alanın popülaritesi ve ekonomik getirisi pek çok amatör ve profesyonel yazar ve yazar adayını cezbetmekte ve peşinden sürüklemektedir. Senaryo yazımını öğrenebilmek için bu alanın bazı kavramlarına aşina olmak ve bunların hangi anlamları taşıdığı ve bu anlamlar aracılığıyla hangi yeni anlamları kurduklarının da farkında olmak gerekmektedir. Senaryo kitapları çoğunlukla edebiyatın Aristoteles in Poetika sından aldığı esinle oluşturduğu anlatı kurallarını yineleyerek, birbirine çok benzer şeyler anlatırlar. Senaryo yazımının gelişimini Aristoteles ten sonra Horatius un Ars Poetika sına ve 1863 te Gustav Freytag ın yazdığı Technique of the Drama: An Exposition of Dramatic Composition and Art kitabına borçlu olduğunu söylersek çok da yanılmış olmayız. Aristoteles in 3 bölümlü yapısını Horatius 5 perdeli olarak tasarlamış ve geliştirmiştir. Freytag ise Freytag Pramidi olarak adlandırılan yapı içerisinde yine 5 perdeli bir gelişim öngörmüştür. Lajos Egri ise 1942 de How to Write a Play adıyla yazdığı kitabını genişleterek 1946 da Piyes Yazma Sanatı olarak bilinen The Art of Dramatic Writing kitabını oluşturdu. Bu kitap uzun yıllar senaryo yazımı konusunda kullanılan bir kaynak haline geldi. 1979 yılında Syd Field Senaryo: Senaryo Yazımının Temelleri (Screenplay: The Foundations of Screenwriting) kitabını yazdıktan kısa bir süre sonra kitap sinema endüstrisinin neredeyse kutsal kitabı haline geldi. Bu kitabı pek çok başka kitap ve yazarın hazırladığı senaryo kitabı izledi. Senaryo kitaplarının gelişimine senaryo kitabı olmayan ancak bu konuda oldukça etkili olan bir kitabı daha dahil etmek gerekiyor: Joseph Campbell in 1949 yılında yazdığı 10 Senaryo ve Anlatı
Kahramanın Sonsuz Yolculuğu (The Hero with a Thousand Faces) adlı kitap. Campbell in ortaya koyduğu 3 bölümden ve 12 aşamadan oluşan yolculuk modelini, Star Wars ta kullanan George Lucas gibi bir çok sinemacı bu kitaptan yararlandı. Bir yandan Campbell in kitabını temel alan senaryo yazımı kitapları (Christopher Vogler in Yazarın Yolculuğu kitabı gibi) ortaya çıkarken bir yandan da film analizini bu kitabın aşamaları ekseninde Jungcu arketiplerle birleştirerek oluşturmaya çalışan başka kitaplar ortaya çıktı. Bu kitaplar bir yandan filmlerin yapılarını anlamaya çalışırken bir yandan da bu filmlerin nasıl bir yapı içerisinde daha etkili olabileceklerini bulmaya çalışmıştır. Bu araştırma süreci ne yazık ki hâlâ sürmektedir ve öyle görünüyor ki sinema varolduğu müddetçe de sürecektir; çünkü hâlâ senaryonun ne olduğuyla ilgili kitaplar yazılmaya çalışılmaktadır. Elinizdeki kitap da bunlardan biri olma iddiasındadır. Peki birbirine benzediğini söylediğim onca senaryo kitabı varken yeni birine neden ihtiyaç duydum. Öncelikle öğrencilerime senaryo dersi anlatırken farklı yaklaşımları bir araya getirip anlatan ve senaryo yazımında farklı biçimleri görebilecekleri bir kitabın olmasını istedim; ikincisi ise bu kitabı bir yazım kitabı olarak değil de senaryoyla ilişkili kavramların açıklandığı bir kitap olarak oluşturmayı düşündüm. Bunun nedeni de, yazma deneyimini önceleyen önemli bir ögenin senaryo da kullanılan pek çok kavramın, dahası senaryo yazımı tarihinin oluşturduğu fikri yapının iyi kavranmasının getireceği yarara inanmamdır. Bu nedenle kitap senaryoyu oluşturan pek çok ögenin açıklandığı bir yapı içerisinde geliştirilecektir. Son olarak kitabın hazırlanması sürecinde desteklerini her zaman yanımda hissettiğim hocalarıma, dostlarıma ve arkadaşlarıma; ayrıca zaman ayırıp metni okuduğu ve yaptığı katkılar için değerli arkadaşlarım Melike Aktaş a, Bahar Şimşek e, Suphi ve Meryem Erdal a ve sevgili eşim Ruken e çok teşekkür ederim. Senaryo İçin Anahtar Kavramlar 11