T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN EĞİTİMİ) ANABİLİM DALI

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN EĞİTİMİ) ANABİLİM DALI DİN GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ AİDİYETLERİ, MESLEKİ TÜKENMİŞLİK TUTUMLARI VE HİZMET İÇİ EĞİTİME BAKIŞLARI Doktora Tezi Ahmet DOĞAN Ankara-2013

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN EĞİTİMİ) ANABİLİM DALI DİN GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ AİDİYETLERİ, MESLEKİ TÜKENMİŞLİK TUTUMLARI VE HİZMET İÇİ EĞİTİME BAKIŞLARI Doktora Tezi Ahmet DOĞAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Recai DOĞAN Ankara-2013

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN EĞİTİMİ) ANABİLİM DALI DİN GÖREVLİLERİNİN MESLEKİ AİDİYETLERİ, MESLEKİ TÜKENMİŞLİK TUTUMLARI VE HİZMET İÇİ EĞİTİME BAKIŞLARI Doktora Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Recai DOĞAN Tez Sınavı Tarihi: 08.07.2013

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (08.07.2013) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Ahmet DOĞAN İmzası

ÖNSÖZ Bilimde, teknolojide, toplumsal alanda ve buna bağlı olarak eğitim ve iletişim alanındaki gelişmelerin önemli bir ivme kazandığı günümüzde, bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de hızlı bir toplumsal değişme süreci yaşanmaktadır. Bu nedenle; toplumu din konusunda aydınlatmakla görevli olanların, bu değişim ve ihtiyaçlara göre ortaya çıkabilecek muhtemel soru ve sorunlara karşı hazır olup bunlara tatminkâr cevap verebilecek bilgi birikimi ve donanımına sahip olmaları gerekmektedir. Din hizmetlerinde hedeflenen amaçlara ulaşabilmek için, öncelikle onları gerçekleştirecek olan kalifiye elemanların yetiştirilmesi esastır. Din hizmetlerinde etkinliğin ve verimliliğin sağlanmasında atılabilecek önemli adımların başında, bu görevi yürüten personele, sahip olmaları gereken yeterliklerin/bilgi, beceri ve davranışların en hızlı, etkili ve ekonomik yollardan kazandırılması gelmektedir. Bu ise, mesleğe yönelik iyi bir hizmet öncesi eğitimin yanı sıra, sistemli, planlı ve ihtiyaca uygun bir hizmet içi eğitim ve yetiştirme faaliyetinin hayata geçirilip, sürekli kılınmasıyla mümkündür. Bu araştırma, hizmet içi eğitim ve buna bağlı olarak din görevlilerinin, almış oldukları hizmet içi eğitime bakış açılarını, tutumlarını içermektedir. Araştırma; problem, amaç, yöntem, temel kavramlar (Din görevlisi, Din Hizmetleri, Eğitim, Hizmet İçi Eğitim ve Tükenmişlik) ve kuramsal çerçeveden (Diyanet İşleri Başkanlığı, Hizmet İçi Eğitim ve Diyanet İşleri Başkanlığı nın Hizmet İçi Eğitim Faaliyetleri) oluşan teorik ve Hizmet İçi Eğitimle ilgili yapılmış alan araştırmasını içeren pratik olmak üzere 2 ana bölümden oluşmaktadır. I

Doktora ders ve tez dönemi süresince yönlendirmeleri ve kaynak kullanımı konusunda çok değerli katkılarından dolayı tez danışmanı hocam Prof. Dr. Recai DOĞAN a; tez dönemi boyunca tavsiye ve görüşlerinden faydalandığım hocalarım Prof. Dr. Mualla SELÇUK'a, Prof. Dr. Cemal TOSUN a, Prof. Dr. Nahide BOZKURT a, Prof. Dr. Zeki Salih ZENGİN e ve Doç. Dr. İhsan ÇAPCIOĞLU na; teknik olarak istatistiksel analizlerdeki yardım ve yönlendirmelerinden dolayı hocam Prof. Dr. Asım YAPICI ya ve Prof. Dr. Nurullah ALTAŞ a; araştırma konusunun belirlenmesinde tavsiyelerinden faydalandığım Diyanet İşleri Başkanlık Müşaviri Hasan DEMİRBAĞ a saygılarımı ve şükranlarımı sunarım. Ayrıca, tezimin önemli bir kısmı olan alan çalışmasını gerçekleştirebilmem için yardımlarını ve katkılarını esirgemeyen kıymetli Müftülerimize, din görevlilerine ve müftülük personeline; örneklemin belirlenmesi, anketin dağıtım ve toplama aşamasında hiçbir yardımı esirgemeyen başta Daire Başkanım Dr. Gazi ERDEM olmak üzere çalıştığım birimde her kademedeki büyüklerime ve daire arkadaşlarıma; maddi desteklerinden dolayı başta Diyanet İşleri Başkan Yardımcısı Dr. Ekrem KELEŞ olmak üzere Dini ve Sosyal Hizmet Vakfı na teşekkürlerimi sunarım. Uzun süren çalışmam esnasında, maddi ve özellikle manevi olarak çalışmalarıma destek veren, hiçbir yardımı esirgemeyen aileme ve bilhassa eşime sonsuz şükranlarımı sunarım. Ahmet DOĞAN Ankara-2013 II

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. Ans. Bkz. : Adı geçen eser : adı geçen makale : Ansiklopedisi : Bakınız C. : Cilt Çev. DEM Der. DİB DİE DMK DPB DPT Ed. Hz. KAYA : Çeviren : Değerler Eğitim Merkezi : Derleyen : Diyanet İşleri Başkanlığı : Devlet İstatistik Enstitüsü : Devlet Memurları Kanunu : Devlet Personel Başkanlığı : Devlet Planlama Teşkilatı : Editör : Hazreti : Kamu Yönetimi Araştırması M. : Mükerrer md. MEB MPM ÖSYM : Maddesi : Milli Eğitim Bakanlığı : Milli Prodüktivite Merkezi : Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi s. : Sayfa ss. : Sayfa sayısı III

S. : Sayı TAKAV TBMM TDK TDV TODAİE ty. SPSS vb. vd. vs. : Tapu Kadastro Vakfı : Türkiye Büyük Millet Meclisi : Türk Dil Kurumu : Türkiye Diyanet Vakfı : Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü : tarih yok : Statistic Program for Social Sciences : ve benzeri : ve devamı : vesaire IV

TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: İmam-Hatip ve Müezzin-Kayyımların Evren ve Örnekleme Göre Dağılımı...11 Tablo 2: Mesleki Aidiyet Ölçeği KMO and Bartlett's Testi Sonuçları...18 Tablo 3: Gereklilik Alt Boyutu KMO and Bartlett's Testi Sonuçları...19 Tablo 4: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu KMO and Bartlett's Testi Sonuçları...19 Tablo 5: Yeterlik Alt Boyutu KMO and Bartlett's Testi Sonuçları...20 Tablo 6: Tutum Alt Boyutu KMO and Bartlett's Testi Sonuçları...20 Tablo 7: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeği KMO and Bartlett's Testi Sonuçları...21 Tablo 8: Maslach Tükenmişlik Ölçeği Cronbach's Alpha Sonucu...21 Tablo 9: Yıllara Göre Temel Eğitim ve Hazırlayıcı Eğitim Kursuna Katılan Kursiyer Sayıları...92 Tablo 10: Yıllara Göre Kuran-ı Kerim Hizmet İçi Eğitim Kursuna Katılan Kursiyer Sayıları...94 Tablo 11: Yıllara Göre Tashih-i Huruf Kursuna Katılan Kursiyer Sayıları...96 Tablo 12: Yıllara Göre Aşere Takrib Kursuna Katılan Kursiyer Sayıları...97 Tablo 13: Yıllara Göre İhtisas Kursuna Katılan Kursiyer Sayıları... 101 Tablo 14: 2008 Yılında Gerçekleştirilen Canlı Yayınla Uzaktan Eğitim Programları... 103 Tablo 15: 2009 Yılında Gerçekleştirilen Canlı Yayınla Uzaktan Eğitim Programları... 104 Tablo 16: Eğitim Merkezi Öğretmeni Seminerleri İle İlgili Sayısal Bilgiler... 105 Tablo 17: Rehber Öğreticilerin Eğitimi İle İlgili Sayısal Bilgiler... 106 Tablo 18: Formatör Öğreticilerin Eğitimi İle İlgili Sayısal Bilgiler... 107 Tablo 19: Bilgilendirme ve Değerlendirme Toplantıları İle İlgili Sayısal Bilgiler... 109 Tablo 20: Diyanet İşleri Başkanlığı nın Düzenlemiş Olduğu Diğer Kurs ve Seminerlerin Yıllara Göre Katılımcı Sayıları... 111 Tablo 21: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Unvanlarına Göre Dağılımı... 114 Tablo 22: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Medeni Durumlarına Göre Dağılımı... 115 Tablo 23: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinden Evli Olanların Eşlerinin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 116 Tablo 24: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin İkamet Ettikleri Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 117 Tablo 25: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı... 118 Tablo 26: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Yaşlarına Göre Dağılımı... 119 Tablo 27: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 120 Tablo 28: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Hafızlık Durumlarına Göre Dağılımı.. 122 Tablo 29: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Eğitim Düzeylerine Göre Hafızlık Durumları Frekans Dağılımı... 122 V

Tablo 30: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Diyanet İşleri Başkanlığı nın Vermiş Olduğu Hizmet İçi Eğitim Kursları ve Bu Kursların İçeriği Hakkındaki Bilgi Düzeylerine Göre Dağılımı... 124 Tablo 31: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Temel Eğitim ve Hizmete Hazırlık (Adaylık) Eğitimi Dışında Hizmet İçi Eğitim Alıp Almama Durumuna Göre Dağılımı... 125 Tablo 32: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Temel Eğitim ve Hizmete Hazırlık (Adaylık) Eğitimi Dışında Katılmış Oldukları Hizmet İçi Eğitim Kursu Frekans Dağılımı... 126 Tablo 33: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Kursuna En Son Katıldıkları Tarihe Göre Dağılımı... 127 Tablo 34: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Temsil Etme Düzeyleri Hakkındaki Görüşlere Göre Dağılımı... 128 Tablo 35: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleki Açıdan Kendilerini Yetersiz Hissettikleri Alanlara Göre Dağılımı... 129 Tablo 36: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Eğitim Durumlarına Göre Mesleki Açıdan Kendilerini Yetersiz Hissettikleri Alanların Frekans Dağılımı... 130 Tablo 37: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleki Gelişmeleri Takip Etme Şekillerine Göre Frekans Dağılımı... 131 Tablo 38: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Bilgi ve Beceri Anlamında Mesleki Gelişim Durumlarına Göre Dağılımı... 132 Tablo 39: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Dini Sorulara Cevap Verme Düzeylerine Göre Dağılımı... 133 Tablo 40: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Kitap Okuma Alışkanlıklarına Göre Dağılımı... 134 Tablo 41: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Kitap Okuma Alışkanlıklarının Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı... 135 Tablo 42: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Kur an-ı Kerim in Türkçe Mealini Okuma Durumlarına Göre Dağılımı... 136 Tablo 43: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesai Bağlamında Namaz Saatleri Dışındaki Meşguliyetlerinin Frekans Dağılımı... 137 Tablo 44: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütmedeki Genel Memnuniyet Düzeylerine Göre Dağılımı... 138 Tablo 45: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütmedeki Genel Memnuniyet Düzeylerinin Unvanlara Göre Dağılımı... 139 Tablo 46: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütmedeki Genel Memnuniyet Düzeylerinin Medeni Durumlarına Göre Dağılımı... 139 Tablo 47: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütmedeki Genel Memnuniyet Düzeylerinin İkamet Ettikleri Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 140 Tablo 48: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütmedeki Genel Memnuniyet Düzeylerinin Eşlerinin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 140 Tablo 49: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütmedeki Genel Memnuniyet Düzeylerinin Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı... 141 VI

Tablo 50: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütmedeki Genel Memnuniyet Düzeylerinin Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 142 Tablo 51: Mesleki Aidiyet Ölçeği Puanlarının Unvana Göre T-Testi Sonuçları... 144 Tablo 52: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Mesleki Aidiyet Puanlarının Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı... 145 Tablo 53: Mesleki Aidiyet Ölçeği Puanlarının Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 146 Tablo 54: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Mesleki Aidiyet Puanlarının Medeni Durumlarına Göre Dağılımı... 146 Tablo 55: Mesleki Aidiyet Ölçeği Puanlarının Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları 147 Tablo 56: Mesleki Aidiyet Ölçeği Puanlarının Eş Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları... 147 Tablo 57: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Mesleki Aidiyet Puanlarının İkamet Ettikleri Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı... 148 Tablo 58: Mesleki Aidiyet Ölçeği Puanlarının İkamet Yerine Göre ANOVA Sonuçları... 148 Tablo 59: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Mesleki Aidiyet Puanlarının Yaş Durumlarına Göre Dağılımı... 149 Tablo 60: Mesleki Aidiyet Ölçeği Puanlarının Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları.. 150 Tablo 61: Yaş İle Mesleki Aidiyet Arasındaki Korelasyon... 150 Tablo 62: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Mesleki Aidiyet Puanlarının Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 151 Tablo 63: Mesleki Aidiyet Ölçeği Puanlarının Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları 152 Tablo 64: Hizmet Süresi İle Mesleki Aidiyet Arasındaki Korelasyon... 152 Tablo 65: Genel Memnuniyet İle Mesleki Aidiyet Arasındaki Korelasyon... 153 Tablo 66: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Gereklilik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Unvanlara Göre Dağılımı... 155 Tablo 67: Gereklilik Alt Boyutu Puanlarının Unvanlara Göre T-Testi Sonuçları... 155 Tablo 68: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Gereklilik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Medeni Duruma Göre Dağılımı... 156 Tablo 69: Gereklilik Alt Boyutu Puanlarının Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 156 Tablo 70: Gereklilik Alt Boyutu Puanlarının Eş Çalışma Duruma Göre T-Testi Sonuçları 157 Tablo 71: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Gereklilik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının İkamet Ettikleri Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 157 Tablo 72: Gereklilik Alt Boyutu Puanlarının İkamet Yerine Göre ANOVA Sonuçları... 158 Tablo 73: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Gereklilik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 158 Tablo 74: Gereklilik Alt Boyutu Puanlarının Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları 159 Tablo 75: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Gereklilik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı... 160 Tablo 76: Gereklilik Alt Boyutu Puanlarının Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 160 VII

Tablo 77: Yaş İle Gereklilik Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 161 Tablo 78: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Gereklilik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 162 Tablo 79: Gereklilik Alt Boyutu Puanlarının Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 162 Tablo 80: Hizmet Süresi İle Gereklilik Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 163 Tablo 81: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Unvanlara Göre Dağılımı... 164 Tablo 82: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Puanlarının Unvana Göre T-Testi Sonuçları... 164 Tablo 83: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Medeni Duruma Göre Dağılımı... 165 Tablo 84: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Puanlarının Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 165 Tablo 85: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Eşlerin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 166 Tablo 86: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Puanlarının Eş Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları... 166 Tablo 87: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Ortalama Puanlarının İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 167 Tablo 88: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Puanlarının İkamet Yerine Göre ANOVA Sonuçları... 167 Tablo 89: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 168 Tablo 90: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Puanlarının Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 169 Tablo 91: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Yaş Aralığına Göre Dağılımı... 169 Tablo 92: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Puanlarının Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 170 Tablo 93: Yaş İle Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 170 Tablo 94: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 171 Tablo 95: Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Puanlarının Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 171 Tablo 96: Hizmet Süresi İle Etkileyen Faktörler Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 172 Tablo 97: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Yeterlik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Unvanlara Göre Dağılımı... 173 Tablo 98: Yeterlik Alt Boyutu Puanlarının Unvanlara Göre T-Testi Sonuçları... 173 Tablo 99: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Yeterlik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Medeni Duruma Göre Dağılımı... 174 Tablo 100: Yeterlik Alt Boyutu Puanlarının Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 174 VIII

Tablo 101: Yeterlik Alt Boyutu Puanlarının Eşlerin Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları... 175 Tablo 102: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Yeterlik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 175 Tablo 103: Yeterlik Alt Boyutu Puanlarının İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre ANOVA Sonuçları... 176 Tablo 104: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Yeterlik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 176 Tablo 105: Yeterlik Alt Boyutu Puanlarının Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları. 177 Tablo 106: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Yeterlik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı... 178 Tablo 107: Yaş İle Yeterlik Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 178 Tablo 108: Yeterlik Alt Boyutu Puanlarının Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 179 Tablo 109: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Yeterlik Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 179 Tablo 110: Yeterlik Alt Boyutu Puanlarının Hizmet Sürelerine Göre ANOVA Sonuçları. 180 Tablo 111: Hizmet Süresi İle Yeterlik Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 180 Tablo 112: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Tutum Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Unvanlara Göre Dağılımı... 181 Tablo 113: Tutum Alt Boyutu Puanlarının Unvanlara Göre T-Testi Sonuçları... 181 Tablo 114: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Tutum Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Medeni Duruma Göre Dağılımı... 182 Tablo 115: Tutum Alt Boyutu Puanlarının Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 182 Tablo 116: Tutum Alt Boyutu Puanlarının Eş Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları183 Tablo 117: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Tutum Alt Boyutu Ortalama Puanlarının İkamet Ettikleri Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 183 Tablo 118: Tutum Alt Boyutu Puanlarının İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre ANOVA Sonuçları... 184 Tablo 119: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Tutum Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı... 185 Tablo 120: Tutum Alt Boyutu Puanlarının Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 185 Tablo 121: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Tutum Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı... 186 Tablo 122: Tutum Alt Boyutu Puanlarının Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 186 Tablo 123: Yaş İle Tutum Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 187 Tablo 124: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Almış Oldukları Tutum Alt Boyutu Ortalama Puanlarının Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 188 Tablo 125: Tutum Alt Boyutu Puanlarının Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 188 Tablo 126: Hizmet Süresi İle Tutum Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 189 IX

Tablo 127: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Unvanlara Göre Dağılımı... 189 Tablo 128: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Alınan Puanların Unvanlara Göre T-Testi Sonuçları... 190 Tablo 129: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Medeni Duruma Göre Dağılımı... 190 Tablo 130: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Alınan Puanların Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 191 Tablo 131: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Eşlerinin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 191 Tablo 132: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Alınan Puanların Eş Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları... 192 Tablo 133: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların İkamet Ettikleri Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 192 Tablo 134: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Alınan Puanların İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre ANOVA Sonuçları... 193 Tablo 135: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 194 Tablo 136: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Alınan Puanların Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 194 Tablo 137: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı... 195 Tablo 138: Yaş İle Hizmet İçi Eğitim Tutum Arasındaki Korelasyon... 195 Tablo 139: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Alınan Puanların Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 196 Tablo 140: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 196 Tablo 141: Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeğinden Alınan Puanların Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 197 Tablo 142: Hizmet Süresi İle Hizmet İçi Eğitim Tutum Arasındaki Korelasyon... 198 Tablo 143: Hizmet İçi Eğitim Tutum ile Genel Memnuniyet Arasındaki Korelasyon... 198 Tablo 144: Hizmet İçi Eğitim Tutum ile Mesleki Aidiyet Arasındaki Korelasyon... 199 Tablo 145: Hizmet İçi Eğitim Tutum ile Tükenmişlik Arasındaki Korelasyon... 199 Tablo 146: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Unvanlara Göre Dağılımı... 201 Tablo 147: Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Alınan Puanların Unvanlara Göre T-Testi Sonuçları... 201 X

Tablo 148: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Medeni Duruma Göre Dağılımı... 202 Tablo 149: Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Alınan Puanların Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 202 Tablo 150: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 203 Tablo 151: Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Alınan Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları... 203 Tablo 152: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 204 Tablo 153: Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Alınan Puanların İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre ANOVA Sonuçları... 204 Tablo 154: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 205 Tablo 155: Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Alınan Puanların Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 206 Tablo 156: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Yaş Aralığına Göre Dağılımı... 207 Tablo 157: Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Alınan Puanların Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 207 Tablo 158: Yaş İle Duygusal Tükenme Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 208 Tablo 159: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Hizmet Süresine Göre Dağılımı... 209 Tablo 160: Duygusal Tükenme Alt Boyutundan Alınan Puanların Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 209 Tablo 161: Hizmet Süresi İle Duygusal Tükenme Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 210 Tablo 162: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Unvanlara Göre Dağılımı... 211 Tablo 163: Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Alınan Puanların Unvanlara Göre T- Testi Sonuçları... 211 Tablo 164: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Medeni Duruma Göre Dağılımı.. 212 Tablo 165: Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Alınan Puanların Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 212 Tablo 166: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 213 Tablo 167: Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Alınan Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları... 213 Tablo 168: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 214 XI

Tablo 169: Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Alınan Puanların İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre ANOVA Sonuçları... 214 Tablo 170: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı... 215 Tablo 171: Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Alınan Puanların Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 216 Tablo 172: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı.. 216 Tablo 173: Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Alınan Puanların Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 217 Tablo 174: Yaş İle Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 218 Tablo 175: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 218 Tablo 176: Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutundan Alınan Puanların Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 219 Tablo 177: Hizmet Süresi İle Düşük Kişisel Başarı Hissi Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 220 Tablo 178: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Unvanlara Göre Dağılımı... 220 Tablo 179: Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Alınan Puanların Unvanlara Göre T-Testi Sonuçları... 221 Tablo 180: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Medeni Duruma Göre Dağılımı... 221 Tablo 181: Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Alınan Puanların Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 222 Tablo 182: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 222 Tablo 183: Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Alınan Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre T-Testi Sonuçları... 223 Tablo 184: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların İkamet Ettikleri Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 223 Tablo 185: Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Alınan Puanların İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre ANOVA Sonuçları... 224 Tablo 186: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Eğitim Durumlarına Göre Dağılımı... 225 Tablo 187: Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Alınan Puanların Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 225 Tablo 188: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı... 226 Tablo 189: Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Alınan Puanların Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 226 XII

Tablo 190: Yaş İle Duyarsızlaşma Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 227 Tablo 191: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Almış Oldukları Ortalama Puanların Hizmet Sürelerine Göre Dağılımı... 228 Tablo 192: Duyarsızlaşma Alt Boyutundan Alınan Puanların Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 228 Tablo 193: Hizmet Süresi İle Duyarsızlaşma Alt Boyutu Arasındaki Korelasyon... 229 Tablo 194: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Tükenmişlik Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Unvanlara Göre Dağılımı... 230 Tablo 195: Tükenmişlik Ölçeğinden Alınan Puanların Unvanlara Göre T-Testi Sonuçları 230 Tablo 196: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Tükenmişlik Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Medeni Duruma Göre Dağılımı... 231 Tablo 197: Tükenmişlik Ölçeğinden Alınan Puanların Medeni Duruma Göre ANOVA Sonuçları... 231 Tablo 198: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Tükenmişlik Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre Dağılımı... 232 Tablo 199: Tükenmişlik Ölçeğinden Alınan Puanların Eşlerin Çalışma Durumuna Göre T- Testi Sonuçları... 232 Tablo 200: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Tükenmişlik Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların İkamet Ettikleri Yerleşim Birimine Göre Dağılımı... 233 Tablo 201: Tükenmişlik Ölçeğinden Alınan Puanların İkamet Edilen Yerleşim Birimine Göre ANOVA Sonuçları... 233 Tablo 202: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Tükenmişlik Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Eğitim Durumuna Göre Dağılımı... 234 Tablo 203: Tükenmişlik Ölçeğinden Alınan Puanların Eğitim Durumuna Göre ANOVA Sonuçları... 235 Tablo 204: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Tükenmişlik Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Yaş Aralıklarına Göre Dağılımı... 236 Tablo 205: Tükenmişlik Ölçeğinden Alınan Puanların Yaş Dağılımına Göre ANOVA Sonuçları... 236 Tablo 206: Yaş İle Tükenmişlik Arasındaki Korelasyon... 237 Tablo 207: Araştırmaya Katılan Din Görevlilerinin Tükenmişlik Ölçeğinden Almış Oldukları Ortalama Puanların Hizmet Süresine Göre Dağılımı... 238 Tablo 208: Tükenmişlik Ölçeğinden Alınan Puanların Hizmet Süresine Göre ANOVA Sonuçları... 238 Tablo 209: Hizmet Süresi İle Tükenmişlik Arasındaki Korelasyon... 239 Tablo 210: Tükenmişlik İle Genel Memnuniyet Arasındaki Korelasyon... 240 Tablo 211: Tükenmişlik İle Mesleki Aidiyet Arasındaki Korelasyon... 240 XIII

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I KISALTMALAR... III TABLOLAR LİSTESİ... V GİRİŞ 1. Araştırmanın Problemi... 1 2. Araştırmanın Amacı... 6 3. Araştırmanın Önemi... 7 4. Araştırmanın Sınırlılıkları... 9 5. Araştırmanın Sayıltıları...10 6. Araştırmanın Evreni ve Örneklem...10 7. Araştırmanın Hipotezleri/Denenceleri...12 8. Araştırmanın Yöntemi...13 8.1. Araştırmanın Modeli...14 8.2. Veri Toplama Araçlarının Hazırlanması...15 8.3. Veri Toplama Aracının Geçerlik ve Güvenirlik Çalışmaları...17 8.4. Verilerin Toplanması...21 8.5. Verilerin Analizi ve Değerlendirilmesi...22 9. İlgili Araştırmalar...23 10. Temel Kavramlar...27 10.1. Din Görevlisi...27 10.2. Din Hizmetleri...34 10.3. Hizmet İçi Eğitim...37 10.4. Tükenmişlik...38 I. BÖLÜM HİZMET İÇİ EĞİTİM VE DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI HİZMET İÇİ EĞİTİM FAALİYETLERİ 1.1. Hizmet İçi Eğitim...43 1.1.1. Hizmet İçi Eğitimin Tanımı...44 1.1.2. Hizmet İçi Eğitimin Amacı...47 1.1.3. Hizmet İçi Eğitimin Faydaları...50 1.1.4. Hizmet İçi Eğitimde Karşılaşılan Sorunlar...52 XIV

1.1.5. Yasal Dayanak...57 1.1.5.1. 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu...58 1.1.5.2. Devlet Memurları Eğitimi Genel Planı...60 1.1.6. Hizmet İçi Eğitimin Gerekliliği...62 1.1.7. Hizmet İçi Eğitim Türleri...64 1.1.7.1. Süresine Göre Hizmet İçi Eğitim...65 1.1.7.2. Hizmetin Zamanına Göre Hizmet İçi Eğitim...65 1.1.7.3. Yönelim Yerlerine Göre Hizmet İçi Eğitim...65 1.1.7.4. Eğitilenlerin Hizmette Bulundukları Aşamaya Göre Hizmet İçi Eğitim 66 1.1.7.5. Uygulama Zamanına Göre Hizmet İçi Eğitim...68 1.1.7.6. Uygulama Yerine Göre Hizmet İçi Eğitim...69 1.2. Diyanet İşleri Başkanlığı...71 1.2.1. Tarihi Süreç İçerisinde Diyanet İşleri Başkanlığı...71 1.2.2. Diyanet İşleri Başkanlığı nın Görev ve Sorumlulukları...81 1.2.3. Diyanet İşleri Başkanlığı nın Teşkilat Yapısı...84 1.2.3.1. Merkez Teşkilatı...86 1.2.3.2. Taşra Teşkilatı...86 1.2.3.3. Yurtdışı Teşkilatı...87 1.3. Diyanet İşleri Başkanlığı Hizmet İçi Eğitim Faaliyetleri...89 1.3.1. Başkanlıkça Düzenlenen Hizmet İçi Eğitim Kursları...90 1.3.1.1. Hizmete Hazırlık (Adaylık) Eğitimi...90 1.3.1.2. Kur'an-ı Kerim Hizmet İçi Eğitim Kursları...93 1.3.1.3. Tashih-i Huruf (Kur an-ı Kerim i Güzel Okuma) Kursları...94 1.3.1.4. Aşere Takrib Kursları...96 1.3.1.5. İhtisas Kursları...98 1.3.1.6. Yabancı Dil Ağırlıklı Hizmet İçi Eğitim Kursları... 101 1.3.1.7. Canlı Yayınla Uzaktan Eğitim... 102 1.3.1.8. Eğitimcilerin Eğitimi... 104 1.3.1.8.1. Eğitim Merkezi Öğretmenlerinin Eğitimi... 104 1.3.1.8.2. Rehber Öğreticilerin Eğitimi... 105 1.3.1.8.3. Formatör Öğreticilerin Eğitimi... 106 1.3.1.9. Yurt Dışından Gelen Mahalli Din Görevlilerinin Eğitimi... 107 XV

1.3.2. Bilgilendirme ve Değerlendirme Toplantıları... 108 1.3.3. Personelin Eğitim Seviyelerinin Yükseltilmesi... 112 II. BÖLÜM BULGULAR VE YORUM 2.1. Demografik Bilgiler... 114 2.1.1. Unvanlarına Göre Din Görevlileri... 114 2.1.2. Din Görevlilerinin Medeni Durumları... 114 2.1.3. Evli Olan Din Görevlilerinin Eşlerinin Çalışma Durumları... 115 2.1.4. Din Görevlilerinin İkamet Ettikleri Yerleşim Birimleri... 116 2.1.5. Din Görevlilerinin Eğitim Durumları... 118 2.1.6. Din Görevlilerinin Yaş Dağılımı... 119 2.2. Kişisel Bilgiler ve Görüşler... 120 2.2.1. Din Görevlilerinin Hizmet Süreleri... 120 2.2.2. Din Görevlilerinin Hafız Olup Olmama Durumları... 122 2.2.3. Din Görevlilerinin Diyanet İşleri Başkanlığı nın Vermiş Olduğu Hizmet İçi Eğitim Kursları ve Bu Kursların İçeriği Hakkındaki Bilgi Düzeyleri... 123 2.2.4. Din Görevlilerinin Temel Eğitim ve Hizmete Hazırlık (Adaylık) Eğitimi Haricinde Meslekleri İle İlgili Hizmet İçi Eğitim Kursuna Katılma Durumları... 125 2.2.5. Din Görevlilerinin Temel Eğitim ve Hizmete Hazırlık (Adaylık) Eğitimi Haricinde Meslekleri İle İlgili Katıldığı Hizmet İçi Eğitim Kursları... 126 2.2.6. Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Kursuna Katıldıkları En Son Tarih. 127 2.2.7. Din Görevlilerinin Mesleklerini Temsil Etme Yeterlikleri Hakkındaki Görüşleri... 128 2.2.8. Din Görevlilerinin Mesleki Açıdan Kendilerini Yetersiz Hissettikleri Alanlar... 129 2.2.9. Din Görevlilerinin Mesleki Gelişmeleri Takip Etme Şekilleri... 131 2.2.10. Din Görevlilerinin Bilgi ve Beceri Anlamında Mesleki Gelişim Durumları... 132 2.2.11. Din Görevlilerinin Kendilerine Yöneltilen Dini Sorulara Cevap Verme Düzeyleri... 133 2.2.12. Din Görevlilerinin Kitap Okuma Alışkanlıkları... 134 XVI

2.2.13. Din Görevlilerinin Kur an-ı Kerim in Türkçe Mealini Okuma Durumları... 136 2.2.14. Din Görevlilerinin Mesai Bağlamında Namaz Saatleri Dışındaki Meşguliyetleri... 136 2.2.15. Din Görevlilerinin Mesleklerini Yürütme Açısından Genel Memnuniyet Düzeyleri... 138 2.3. Din Görevlilerinin Mesleki Aidiyetleri... 142 2.4. Din Görevlilerinin Hizmet İçi Eğitim Tutumları... 153 2.4.1. Birinci Alt Boyutla (Gereklilik) İlgili Bulgular ve Analizleri... 154 2.4.2. İkinci Alt Boyutla (Etkileyen Faktörler) İlgili Bulgular ve Analizleri... 163 2.4.3. Üçüncü Alt Boyutla (Yeterlik) İlgili Bulgular ve Analizleri... 172 2.4.4. Dördüncü Alt Boyutla (Tutum) İlgili Bulgular ve Analizleri... 181 2.4.5. Hizmet İçi Eğitim Tutum Ölçeği İle İlgili Bulgular ve Analizleri... 189 2.5. Din Görevlilerinin Mesleki Tükenmişlikleri... 200 2.5.1. Birinci Alt Boyutla (Duygusal Tükenme) İlgili Bulgular ve Analizleri... 201 2.5.2. İkinci Alt Boyutla (Düşük Kişisel Başarı Hissi) İlgili Bulgular ve Analizleri... 211 2.5.3. Üçüncü Alt Boyutla (Duyarsızlaşma) İlgili Bulgular ve Analizleri... 220 2.5.4. Tükenmişlik Ölçeği İle İlgili Bulgular ve Analizleri... 229 SONUÇ VE ÖNERİLER... 241 3.1. Sonuç... 241 3.2. Öneriler... 247 KAYNAKÇA... 251 EKLER... 266 Ek-1: Anket Formu... 266 Ek-2: Anket Uygulaması İçin Diyanet İşleri Başkanlığı ndan İzin Yazısı... 270 ÖZET... 271 ABSTRACT... 272 XVII

GİRİŞ 1. Araştırmanın Problemi Günümüzde ilmi, teknolojik ve kültürel değişimin etkisiyle maddi-manevî hızlı bir değişim ve gelişim yaşanmaktadır. Kültürel etkileşim, haliyle kültürü oluşturan diğer unsurlar üzerinde de dönüşüme ve değişime sebep olmaktadır. Kültürü oluşturan unsurlardan biri olarak din alanındaki gelişme, fikir üretme ve sorgulamanın yaşanıyor olması da bir gerçektir. Özellikle kültürümüzdeki birtakım sağlıksız değişimler ve kültürel yozlaşma, dinî yaşantımızda, dine bakış açımızda ve din anlayışımızda birtakım iç ve dış kaynaklı etkileri de beraberinde getirerek, ülkemizin millî ve manevi değerleri üzerinde ciddi zedeleyici etkisi olduğu gerçeği de kaçınılmaz bir durum arz etmektedir. Değişim ve gelişim karşısında toplumu dini konularda aydınlatma, onlara sağlam ve doğru dini bilgiyi verme görevi, Diyanet İşleri Başkanlığı na, dolayısıyla da din görevlilerine aittir. Diyanet İşleri Başkanlığı nın güçlü yönlerinden birisi, Stratejik Planlarında 1 da belirtildiği gibi Türkiye nin en ücra köşesine ulaşabilen etkili bir hizmet ağına sahip olmasıdır. Din görevlilerinin, yaptıkları görev itibariyle günün büyük bir bölümünü halkla beraber geçirmesi, onlarla iletişim içerisinde olup, onların hem dinî hem ailevî ve hem de toplumsal sorunlarına çözüm araması, bu görevlilere büyük bir sorumluluk yüklemektedir. Zira din görevliliği, toplumla bu kadar iç içe olan mesleklerin başında gelmektedir. Bununla birlikte, din hizmetinin bir parçası olan din görevlilerinin meslekî alanda yeterli, halkla ilişkiler konusunda donanımlı, din 1 Bkz. Diyanet İşleri Başkanlığı Stratejik Planı (2009-2013), Ankara 2008; Diyanet İşleri Başkanlığı Stratejik Planı (2012-2016), Ankara 2012. 1

görevlisi kimliğine atfedilen değer ve bu kimliğin hakkını verebilen, toplumun ihtiyaç ve beklentilerine cevap verebilecek, kişiliği gelişmiş, özbenliğini kazanmış, toplumun din görevlisi algısına cevap verebilecek nitelikte olması gerekmektedir. Buna ihtiyaç vardır. Din görevlisinin, alanının gerektirdiği bilgi ve becerilere sahip olmasının yanısıra, birtakım özel yeterliklere de sahip olması, kurumun belirlediği yeterlikler arasındadır. 2 Bunlardan bazıları şunlardır: Mesleği ile ilgili yeni projeler üretir ve uygular. Sorun çözme becerisine sahiptir. Türkiye'nin sosyo-kültürel ve dinî yapısını tanır. Görevinin gerektirdiği düzeyde yabancı dil bilir. Yerel, bölgesel, ulusal ve evrensel aktüaliteyi takip eder. Tarihi ve güncel dinî akım ve oluşumları tanır. Din hizmetleriyle ilgili strateji, yöntem ve teknikleri uygular. Etkili iletişim ilke, yöntem ve tekniklerini uygular. Yetişkin eğitiminin ilke, yöntem ve tekniklerini uygular. Alanıyla ilgili bilimsel yayınlardan yararlanır. Din eğitimi ve öğretimiyle ilgili yeni yaklaşım, yöntem ve tekniklerden yararlanır. Eğitim teknolojisindeki yeniliklerden yararlanır. Bilgisayar ve Internet'i etkili kullanır. Din eğitimi ve öğretimi yapabilmek için, gerekli ortamı düzenler ve etkili bir biçimde yönetir. 2 http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dinegitimi/din-egitimi-dairesi-baskanligi, Erişim tarihi: 10.04.2012. 2

İlmihâl konularını çocuklara, gençlere ve yetişkinlere, seviyelerine uygun muhteva, yaklaşım ve yöntemlerle öğretir. Din hizmetlerinin daha etkili yapılabilmesi için insan bilimlerinden yararlanır. Yukarıdaki maddeler, din hizmeti veren personelin toplumun din konusundaki ihtiyaçlarına en üst düzeyde cevap vermesini hedeflemektedir. Din hizmetlerini yürütenlerin temel alan bilgisi yanında iletişim, genel kültür, yaygın eğitim vb. alanlarda da bilgi ve yeterliliklerle donatılması, her geçen gün daha çok hissedilen bir ihtiyaç haline gelmiştir. Bu ihtiyacın karşılanması hizmetin verimini ve kalitesini artıracaktır. Çağımızda meydana gelen hızlı gelişmeler, bir yandan var olan bilgilerin bir kısmını geçersiz hale getirmekte, diğer yandan bilinmeyen birçok şeyi açığa çıkarmaktadır. Bilim ve teknolojinin bu denli hızlı bir şekilde gelişmesi kişileri ve kurumları bu dinamizme ayak uydurmaya zorlamaktadır. Bu hızlı gelişmelere uyum sağlamanın en etkin ve temel aracı şüphesiz eğitimdir. Çeşitli tür ve düzeyde iyi eğitilmiş, ülkesine karşı görev ve sorumluluklarını bilen, hür ve bilimsel düşünme gücüne, geniş dünya görüşüne sahip, ilgi ve yetenekleri gelişmiş, ruh ve beden sağlığı yerinde, toplumun mutluluğu ve refahına katkıda bulunacak becerili insan kaynaklarının sürekli ve düzenli olması, toplumsal kalkınmanın kaynağını teşkil etmektedir. Günümüzde hizmetin kalitesi ve hizmet sunanın niteliği, hizmet bekleyenlerin memnuniyetinde çok önemli referans olmuştur. Çalışanların eğitimine 3

daha fazla zaman harcanması hizmet kalitesinin gelişmesinde ve hizmet alanların memnuniyetinde stratejik rol oynamaktadır. 3 Aslında hizmet kalitesinin tespitinin genelde karışık ve çok boyutlu olduğu kabul edilmesine rağmen bu kaliteyi pozitif yönde maksimum etkileyen yolların başında personelin hizmet içinde eğitilmesi ve bilgilendirilmesinin geldiği herkes tarafından kabul gören bir gerçektir. Ayrıca yaşadığımız çağda hizmet alanların beklentilerinde de önemli değişiklikler olmuştur. Hizmet alan vatandaşımız, kalitesiz hizmet karşısında eleştiriler yapıp tepkilerini gösterebilmektedirler. Dolayısıyla hizmeti alanların beklentilerini karşılayacak kalitede hizmet sunulması, hizmeti sunan personelin niteliğinin hizmeti alanı memnun edecek düzeyde olması gerekmektedir. Hizmet kalitesinin ve personelin niteliğinin geliştirmesini sağlayan en etkin yol kuşkusuz hizmet üretenlerin ve üretilen bu hizmeti sunan personelin hizmet içinde eğitilmesi yoludur. Hizmet içi eğitim sayesinde görevlinin mesleki ve genel kültür bilgi ve beceri düzeyi ortaya çıkar, verilen eğitimler sayesinde gelişen bireyler, kurumu küresel rekabete hazır hale getirirler. Ayrıca, mantık yürütme, değişimlere adapte olma, teknolojiyle uyum ve demografik anlamda farklı kesimlerden çalışanların bir araya gelmesi gibi konularda da hizmet içi eğitim çok önemlidir. Kurumda yapılan eğitim, hayat boyu sürekli öğrenme prensibi gereğince çalışanın performansını yükseltmek için ihtiyaç duyulan bilgi ve becerileri kazandırır. 3 Mehmet Akif Çukurçayır, Personel Yönetiminde Değişen Anlayışlar ve Yerel Yönetimler, Türk İdare Dergisi, S. 437, Aralık 2002, s. 162. 4

Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde çalışan din görevlilerine verilen kurs ve hizmet içi eğitimlere bakıldığında 4, bunların çoğunun dini ağırlıklı olduğu görülmektedir. Görevleri gereği bu eğitimler din görevlileri için önem arz etmektedir. Ancak gününün büyük bir kısmını, irşad, halkı aydınlatma, halkın sorunlarının çözümü konusunda yardımcı olmakla geçiren din görevlisine verilen eğitimin, değişim ve gelişimin hızlı yaşandığı günümüz toplumunda, bilimsel materyal ve teknikleri kullanma, sosyal, psikolojik, iletişim, yaygın din eğitimi vb. alanlarda yeterli olmadığı kanaati uyanmaktadır. Bu ve benzeri alanlarda din görevlisine her ne kadar eğitim verilse de zaman ve müfredat açısından bu eğitim ve kurslar yeterli olmamaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde yaklaşık 85 bin din görevlisi 5 çalışmaktadır. Hizmet içi eğitim faaliyetlerinin bir kısmına katılmak için eğitim düzeyi bağlamında gereken şartları taşımayan görevliler büyük bir yekûn arz etmektedir. Kendini geliştirmek isteyen bir görevli için bu husus önemli bir engel teşkil etmektedir. Diğer bir husus, hizmet içi eğitim ve kurslar, Diyanet İşleri Başkanlığı na bağlı Eğitim Merkezleri ve gerek görüldüğünde İl ve İlçe Müftülüklerinde de verilmektedir. Türkiye de Diyanet İşleri Başkanlığı na bağlı eğitim merkezlerinin sayısal açıdan yeterince olmaması 6, bunların ancak bir kısmının faal durumda olması (sürekli eğitim vermesi), verilecek eğitimin fiziksel koşulları bağlamında sorunları da 4 Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde verilen Hizmet İçi Eğitimler için bkz. http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dinegitimi/, Erişim tarihi: 10.04.2012. 5 Bkz. Diyanet İşleri Başkanlığı İstatistikleri 2011, s. 96. 6 Diyanet İşleri Başkanlığı na bağlı Eğitim Merkezi adedi 19 olup, bunlar Ankara Antalya, Bolu, Bursa Elazığ, Erzurum, İstanbul İzmir Kastamonu, Kayseri, Konya Manisa, Tekirdağ, Trabzon, Şanlıurfa, Van, Samsun, Denizli ve Rize de bulunmaktadır. Bkz. http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dinegitimi/, Erişim tarihi: 10.04.2012. 5

beraberinde getirmektedir. Bundan dolayı hizmet içi eğitime katılımlar sınırlı sayıda olup, geniş bir din görevlisi kitlesine hitap edememektedir. Araştırma doğrultusunda; Din görevlilerinde yeterliklerin oluşturulmasında ne gibi hizmet içi eğitim uygulamaları yapılmaktadır? Alınan hizmet içi eğitim, din görevlilerine, hizmet hayatında ve onların sosyalleşmesi bağlamında ne derece yeterlidir? Din görevlilerine başka hangi alanlarda eğitim verilebilir? Din görevlilerinin hizmet içi eğitimi konusundaki tutum ve görüşleri nelerdir? Din görevlilerinin hizmet içi eğitim konusundaki tutumlarını etkileyen faktörler nelerdir? sorularına cevap aranmıştır. 2. Araştırmanın Amacı Araştırmanın amacı; din görevlilerinin mesleki aidiyetlerini, mesleki tükenmişlik tutumlarını ve almış oldukları hizmet içi eğitime bakışlarını tespit etmektir. Ayrıca yapılacak çalışma neticesinde; Hizmet içi eğitimin tarihî süreci ile Diyanet İşleri Başkanlığı nın tarihî süreci, kurum olarak çalışanlarına vermiş olduğu hizmet içi eğitimi ve gelişim safhalarını ele alarak din görevlilerinin hizmet içi eğitime bakış açılarını, tutum ve görüşlerini, Din görevlilerinin hizmet içi eğitim tutumlarının bağımsız değişkenlere göre farklılaşıp farklılaşmadığını, Din görevlilerinin hizmet içi eğitim konusundaki tutumlarını etkileyen faktörlerin tespitini, Din görevlilerinin hizmet içi eğitim tutumları ile tükenmişlik, mesleki aidiyet ve genel memnuniyetleri arasındaki ilişki düzeyini, 6

Hızla gelişen insanî ve sosyal gelişim karşısında din görevlilerinin almış oldukları hizmet içi eğitimin içeriğini, yeterliliğini, Araştırma sonucunda şu anki hizmet içi eğitim müfredatının insani ve sosyal gelişim karşısında ne derece yeterli olup olmadığını, Verilen eğitimlerin haricinde din görevlilerine daha farklı hangi alanlarda eğitim verilmesi gerektiğinin tespiti amaçlanmaktadır. 3. Araştırmanın Önemi Bir meslek alanında yeterliklerin belirlenmesi, çoklu katılımı gerektiren bir süreçtir. Bu süreç, söz konusu meslekî yeterliklerle ilgili yapılan alan araştırmalarının gerçekleşmesiyle bilimsel hale gelmektedir. Meslekî yeterliklerin, verilen hizmet içi eğitimin kalitesinin, din görevlilerinin almış oldukları hizmet içi eğitime karşı tutumlarının tespit edilmesinde, bu araştırmaların bulguları bilimsel anlamda önemlidir. Toplumsal alandaki değişim ve gelişimin, insanların din anlayışını, Diyanet algısını, din eğitimi anlayışını ve din hizmetlerini etkilediği bir gerçektir. Değişim ve gelişimin süreklilik arz etmesi, yapılan araştırmaların sonuçlarını bir süre sonra etkisiz kılmaktadır. İhtiyaçların üstesinden gelmek için yeni anlayışlar üretilmesi, bunun için de yeni araştırmaların yapılması gerekmektedir. Yapılan bu araştırmanın, bu alanla ilgili yapılacak yeni araştırmalara ve bilimsel çalışmalara ışık tutacağı düşünülmektedir. Diyanet İşleri Başkanlığı Stratejik Plan (2009-2013) da da belirtildiği üzere Diyanet İşleri Başkanlığı belirli bir misyon ve vizyona sahiptir. Buna göre Diyanet İşleri Başkanlığı nın; 7

Misyonu, toplumun dinî ihtiyaç ve beklentilerine cevap vermek amacıyla İslam Dini nin temel kaynaklarına dayalı doğru ve güncel bilgi ile toplumu din konusunda aydınlatmak, inanç, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri yürütmek ve ibadet yerlerini yönetmektir. 7 Vizyonu, Türkiye ve dünyada İslam Dini ne ilişkin her hususta referans alınan, en etkin ve saygın kurum olmaktır. 8 Bu vizyona ulaşmak için kurum, birtakım hedef ve projeler belirlemektedir. Bu hedef ve projelerin gerçekleşmesinde kurumun tüm personeline görev düşmektedir. Bu görevlilerin büyük bir kısmını din görevlileri teşkil etmektedir. Yani bu görevi, hedeflerin alanda uygulayıcısı olarak din görevlileri icra etmektedir. Bu bağlamda din görevlilerinin beşerî münasebetleri konusunda gerekli yeterliklere sahip olması, sosyal, psikolojik, iletişim vb. alanlarda kendini yetiştirmiş olması, kurumun, hedeflerine ulaşmasında büyük bir önemi haizdir. Bu araştırma neticesinde, alanda çalışan din görevlilerinin hizmet içi eğitim konusundaki tutum ve görüşleri alınıp, mevcut aksaklıkların tespit edilmesi, Diyanet İşleri Başkanlığı nın kendi vizyonuna ulaşmasında ve hizmet içi eğitim politikalarını geliştirmesinde önemli bilimsel katkı sağlayacağı ümit edilmektedir. Küreselleşme, globalleşme kavramları sadece dilimize girmekle kalmayıp, küçük bir köy görünümüne dönüşen dünyamızda hayatın değer ve inanç sistemleri boyutunu da etkilemektedir. Bu kompleks yapı içerisinde yeterli bir vizyona sahip olmadan dönüşme ve gelişmenin zorluğu, küreselleşme çağıyla beraber toplumun 7 T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı Stratejik Plan (2009-2013), s. 40; Ayrıca bkz. Diyanet İşleri Başkanlığı Stratejik Planı (2012-2016), s. 50. 8 T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı Stratejik Plan (2009-2013), s. 41; Ayrıca bkz. Diyanet İşleri Başkanlığı Stratejik Planı (2012-2016), s. 51. 8

tercihlerini çeşitlendirmiş ve beklentilerini de artırmıştır. Teknoloji hızlı bir şekilde hayatımızı değiştirmekte ve geleceğimizi biçimlendirmektedir. Tüm bu gelişmeler karşısında din hizmetlerinde geleneksel yöntemlerin izleyicisi olarak kalmaya devam etmek yerine; dini yaşayışın kalkınmaya, gelişmeye ve insan bilincine dair yüce değerlerini, günümüz teknoloji ve imkanlarıyla birleştirerek bu günden yarına muhtemel bir geleceğin tasavvurunu ortaya koymak gerekmektedir. Bu açıdan yapılan bu araştırmanın neticesi doğrultusunda hizmet içi eğitimde yeni yöntemler belirleme konusunda katkı sağlamak, zamanın gerisinde kalmamak adına önemli bir noktadır. 4. Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırmamızın temel sınırlılıkları şu şekilde ifade edilebilir: Araştırma, Din Hizmetleri sınıfından sadece İmam-Hatip ve Müezzin- Kayyımları kapsamaktadır. İmam-Hatip ve Müezzin-Kayyımların kişisel bilgiler, mesleki aidiyet, hizmet içi eğitim tutum ve tükenmişlik ölçeklerindeki maddelere verdikleri cevaplar, kendi görüşlerine dayalı olarak değerlendirilmektedir. Anket verilerinin sonuçları, ölçme aracının uygulandığı zaman dilimi için geçerlidir. Araştırmanın evreni sadece Türkiye de Diyanet İşleri Başkanlığı nda çalışan İmam-Hatip ve Müezzin-Kayyımlarla sınırlıdır. Araştırmada ele alınan probleme ait verilerin toplanması araştırmada kullanılan ölçme aracı ile sınırlıdır. 9

Araştırma sadece İmam-Hatip ve Müezzin-Kayyımların almış oldukları hizmet içi eğitim kapsamında ele alınmıştır. 5. Araştırmanın Sayıltıları İmam-Hatip ve Müezzin-Kayyımların anketlere verdikleri yanıtlar sadece kendi görüşlerini yansıtmaktadır. İmam-Hatip ve Müezzin-Kayyımların genel memnuniyet düzeyleri, mesleki aidiyet düzeyleri, hizmet içi eğitim tutum düzeyleri ve tükenmişlik düzeyleri, kendi algılarına dayalı olarak saptanabilir. Araştırmanın yöntemi, problem ve amaca uygundur. 6. Araştırmanın Evreni ve Örneklem Araştırmanın evreni, Diyanet İşleri Başkanlığı bünyesinde çalışan din görevlilerini kapsamaktadır. Din görevlisi olarak belirtilen İmam-Hatip ve Müezzin- Kayyımlar Türkiye deki din hizmetleri ağının temel yapı taşını oluşturmakta ve ülkenin en ücra köşelerinde yine onlar çalışmaktadır. Bundan dolayı da bu iki grup din görevlisi, evren olarak seçilmiştir. Türkiye genelinde 20 tane il 9 belirlenmiş olup belirlenen illerin din görevlisi sayısına orantılı olarak toplam 2700 anket formu, belirlenen İl/İlçe Müftülüklerine ve belirlenen Eğitim Merkezine gönderilmiştir. Örneklemin belirlenmesinde olasılığa dayalı grup (küme) örneklem kullanılmıştır. Örneklem olarak seçilen iller ve ilçeleri, 9 Örneklemdeki iller: Adana Ankara Antalya, Bursa Denizli, Edirne, Elazığ, Erzurum, İstanbul İzmir Konya Mardin, Niğde, Samsun, Sinop, Sivas, Trabzon, Şanlıurfa, Van, Ardahan İl Müftülükleri ve Konya Selçuk Eğitim Merkezi. 10