İç Denetim Uygulamalarına Yönelik Global Genel Bilgi Tabanı (CBOK) Araştırması: Türkiye ve Avrupa Ülkeleri Sonuçlarının Karşılaştırılması Doç. Dr. Şaban UZAY (Erciyes Üniversitesi) Yrd. Doç. Dr. Ahmet TANÇ (Nevşehir Üniversitesi) Akademik Forum 2010 13 Mayıs 2010, İstanbul
Amaç Aralarında Türkiye nin de yer aldığı sadece 21 Avrupa ülkesine ait CBOK araştırması ECIIA versiyonu sonuçlarına Türkiye odaklı bir bakış açısı getirilmesi ve araştırma sonuçlarının bu perspektifle değerlendirilmesidir.
Global ve Avrupa Ülkeleri Versiyonu vglobal CBOK araştırması 91 farklı ülkeden 9.366 katılımcı vaynı araştırmanın Avrupa ülkeleri versiyonu 21 Avrupa ülkesinden toplam 2.773 katılımcıyı kapsamaktadır. vtürkiye den değerlendirmeye alınan anket sayısı 92 dir.
Kapsam Demografik bilgiler ve kurumsal zellikler İ denetim fonksiyonu İ denetimde insan kaynaklar İ denetim standartlar İ denetim faaliyetleri Diğer konular/ Ortaya kan sorunlar
Demografik Bilgiler ve Kurumsal Özellikler v Katılımcıların Organizasyonlardaki Pozisyonları Türkiye den araştırmaya katılanların yaklaşık %37 si CAE iken, bu oran Avrupa genelinde %29,5 dir. Türkiye den araştırmaya katılan iç denetim müdürüoranı genel ortalamanın altındadır (%21,6 ya karşılık %14,9). Türkiye den araştırmaya katılanların %28,7 si ise kıdemli iç denetçidir. v Katılımcıların IIA ya Üyelik Süreleri Türkiye den katılımcıların %75,6 sı 1-5 yıldan beri IIA üyesi iken bu oran Avrupa genelinde %60,3 tür. Ayrıca IIA yaüye olmayan katılımcıların oranının Türkiye de (%8,1) Avrupa genelinden (%6,4) daha yüksek olması dikkat çekicidir.
Demografik Bilgiler ve Kurumsal Özellikler v En Son Mezun Olunan Resmi Eğitim Düzeyi Türkiye den araştırmaya katılanların tamamı en az lisans düzeyinde eğitim almıştır. Avrupa genelinde en son orta/lise düzeyinde eğitim gören katılımcı oranı %8,8 dir. Türkiye de işletme alanı dışında lisans eğitimi derecesine sahip olan katılımcıların (%39,1) oranının, Avrupa genelinin (%12,6) oldukça üzerinde olması oldukça dikkat çekicidir. v Mesleki Tecrübenin Kazanıldığı Alanlarda Geçirilen Ortalama Süre Mühendislik alanında geçirilen ortalama süre Avrupa geneli sonuçlar arasında en yüksek skora (6,9 yıl) sahipken, bu alandaki oran Türkiye için en düşük skorun (4,0) gerçekleştiği ikinci alandır. Türkiye de bilgi teknolojileri alanındaki mesleki deneyim süresinin Avrupa ülkeleri ortalamasının üzerinde (7,0 a karşı 6,4) olması da dikkat çekicidir.
Demografik Bilgiler ve Kurumsal Özellikler v Kurum içi İdari Hiyerarşideki Konum ya da Raporlama Birimi Türkiye den araştırmaya katılan içdenetim yöneticilerinin büyük bir çoğunluğunun (%45,2) denetim komitesine raporlama yapan bağımsız bir pozisyonda olmaları oldukça olumlu bir sonuçtur. Diğer yandan araştırmaya katılan içdenetim yöneticilerinin tepe yönetime raporlama yapan kurmay/memur pozisyonda olanların Avrupa genelindeki oranı %29 iken bu oranın Türkiye de %0,0 olması da dikkat çekici bir bulgudur.
Demografik Bilgiler ve Kurumsal Özellikler v Faaliyette Bulunulan Kurumun Türü Hem Türkiye de hem de Avrupa genelinde halka açık şirketlerin ağırlığı fazladır. Türkiye den araştırmaya katılanların yaklaşık %35 i halka açık olmayan özel sektör kuruluşlarından oluşmaktadır. Türkiye den araştırmaya katılanların %7 sine karşılık Avrupa genelinde %25,7 sinin kamu sektöründe faaliyette bulunduğu görülmektedir. v Katılımcıların Sektörel Dağılımı Türkiye deki katılımcıların büyük bir çoğunluğu finansal hizmet sektöründe (%35) faaliyet gösteren kurumlarda çalışmaktadır. Kamu sektöründe bulunan katılımcıların Türkiye ortalaması (%7,8) Avrupa geneli ortalamasının (%26,7) oldukça altındadır. İmalat sektöründe faaliyette bulunan katılımcı oranı Türkiye de (%28,6) Avrupa geneli ortalamasının (%19,3) oldukça üzerindedir.
İç Denetim Fonksiyonu v İç Denetim Fonksiyonunun/Departmanının Varlığı Avrupa geneli ortalaması %95,8 iken Türkiye ortalaması %91.7 dir. v İç Denetim Fonksiyonu Faaliyet Süreleri Avrupa genelinde katılımcıların %34 ü0-5 yıldır, %23,3 ü ise 5-10 yıldır faaliyette bulunan bir iç denetim biriminde yer almaktadır. Türkiye de ise 0-5 yıl (%35,5) ve 5-10 yıl (%32,9) faaliyet süresine sahip olan iç denetim fonksiyonu oranı oldukça yüksektir. Avrupa genelinde iç denetim fonksiyonu faaliyet süresi 20 yılı aşanların oranı %22 iken, Türkiye de bu oran %9 dur.
İç Denetim Fonksiyonu v Organizasyonlarda Kurumsal Yönetim ve İç Denetim Belgelerinin Varlığı Avrupa genelinde sık bir kullanıma sahip belgeler sırasıyla; yıllık içdenetim planı/devamlı iç denetim planı (%82), iç denetim yönetmeliği (%70) ve iç denetim risk değerlendirmesi (%67) dir. Buna karşılık içdenetim yönetmeliğinde Türkiye (%76,1) Avrupa ortalamasının üzerindedir. Türkiye de Avrupa ortalamasının altında çıkan belgeler: uzun vadeli stratejik plan, iç denetim rehberi, etik kurallar ve içdenetim risk değerlendirmesidir.
İç Denetim Fonksiyonu v İç Denetim Fonksiyonunun Katma Değerinin Ölçümü Yaklaşımları Avrupa genelinde katma değerin ölçümü için en çok kullanılan yöntemler; kabul edilen/uygulanan tavsiyeler (%48), bağımsız denetçilerin içdenetim fonksiyonuna duydukları güven (%31) ve denetlenen birimlerde yapılan anketler (%29). Türkiye de ise en çok kullanılan yöntem %63 gibi ciddi bir oranla kabul edilen/uygulanan tavsiyelerdir. Avrupa genelinde içdenetim birimi için formel bir katma değer ölçümü yapılmaması oranı %35 iken, Türkiye de bu oran %25 dir.
İç Denetim Fonksiyonu v Denetim Planının Güncellenme Sıklığı Avrupa genelinde CAE lerin %62 si her yıl, yaklaşık %34 ü ise yılda birkaç kere denetim planı yapıyor. Türkiye de ise yaklaşık %52 si yılda birkaç kere, %38 i ise her yıl iç denetim planı yapmaktadır. Türkiye de (%7) denetim planı yapılmaması oranının, Avrupa genelinden (%3) yüksektir. v İç Denetim Planı Girdisi/Esası Avrupa genelindeki içdenetim yöneticilerinin yaklaşık %84 ürisk odaklı bir metodoloji kullanmakta iken Türkiye de ise içdenetim planının hazırlanmasında; yönetim talepleri (%73), risk odaklı bir metodoloji (%67) ve uygunluk/yasal gereklilikler (%67) ön plana çıkmaktadır. Türkiye de risk odaklı bir yaklaşımın benimsenmesi Avrupa geneline göre daha düşük bir seviyededir.
İç Denetimde İnsan Kaynakları v Ortalama Personel Sayısı Türkiye de toplam ortalama personel sayısı (yaklaşık 24) Avrupa genelinin (yaklaşık 42) oldukça altındadır. v Personel Yetersizliği Telafi Yöntemleri Avrupa genelinde %32,8, Türkiye de ise %37,5 personel yetersizliği olmadığı belirtilmiştir. Personel yetersizliğini telafi etmede Avrupa genelinde en çok başvurulan yöntem görev kapsamını daraltmak (%29) iken, bu seçeneğe ilişkin oran Türkiye de oldukça düşüktür (%9,4).
İç Denetim Standartları v UİDS lerin Genel Kullanım Düzeyi (Tamamen/Kısmen) 21 Avrupa ülkesinin tamamında UİDS leri kullanım düzeyi %50 nin üzerindedir. Türkiye (%66,2) Avrupa geneli ortalamasının (%79,5) altında kalan 9 ülkeden biridir. v UİDS leri Kullanmama Nedenleri Türkiye nin Avrupa ülkelerine göre bariz farklılıklar gösteren özellikleri şunlardır: İç denetim personel sayısı azlığı, UİDS lere uyumun yönetim/yönetim kurulu tarafından yeterince desteklenmemesi, değer artırıcı bir faaliyet olarak algılanmaması, UİDS lere uyum maliyetinin yüksek olmasıdır.
İç Denetim Standartları v İç Denetim Standartlarının yeterliliği Hem Avrupa genelinde hem Türkiye de en düşük yeterliliğe sahip olan standartlar; 2600-Yönetimin artık riskleri üstlenmesi ve 1300-Kalite güvence ve geliştirme programı v Uygulama Önerilerinin Yeterliliği Avrupa geneli ve Türkiye açısından en yüksek yeterlilik düzeyine sahip olan uygulama önerileri: bağımsızlık ve objektiflik, amaç, yetki ve sorumluluklar, yeterlilik ve azami mesleki özen ve dikkat standartları ile ilgili olanlardır. Yönetimin artık riskleri üstlenmesine ilişkin uygulama önerisinin yeterliliği Avrupa genelinde %71 iken Türkiye de bu oran yaklaşık %57 dir.
İç Denetim Faaliyetleri v İç Denetim Birimi Tarafından Gerçekleştirilen Faaliyetler Avrupa genelinde iç denetçiler tarafından en sık gerçekleştirilen faaliyetler: Faaliyet denetimleri (%80), iç kontrol testi/ sistemlerin değerlendirilmesi (%78), kontrol çerçevesinin izlenmesi ve geliştirilmesi (%62) ile hile ve usulsüzlüklerin soruşturulması (%61) şeklindedir. Türkiye de ise en sık gerçekleştirilen içdenetim faaliyetleri: Faaliyet denetimleri (%69), hile ve usulsüzlüklerin soruşturulması (%65), içkontrol testi/ sistemlerin değerlendirilmesi (%60) ve mali denetim (%52) dir. İç denetim biriminin gerçekleştirdiği faaliyetler açısından Türkiye nin Avrupa ortalamasından bariz şekilde düşük olduğu üç alan; yönetimin etkinliğinin denetimi, kurumsal risk yönetimi ve bağımsız denetime destek sağlamadır.
İç Denetim Faaliyetleri v Denetim Tespitlerinin/ Sonuçlarının Üst Yönetime Raporlanmasında Temel Sorumluluk Avrupa genelinde (%63) esas sorumluluğun içdenetim yöneticisine ait olduğunu düşünmektedir. Türkiye açısından da sonuçbenzerdir. v Aksiyonların İzlenmesinde Temel Sorumluluk Avrupa genelinde %47, Türkiye de ise yaklaşık %43 oranında iç denetçi ve denetlenen birlikte sorumlu olmalıdırlar. Aksiyonlar için hiçbir formel izlemenin yapılmaması oranının Avrupa genelinde %3,5 düzeyinde iken Türkiye de bu oranın %13,1 olması Türkiye açısından olumsuz bir göstergedir.
Diğer Konular/Ortaya Çıkan Sorunlar v Gelecek 3 Yıl İçerisinde İç Denetim Faaliyetlerinde Meydana Gelecek Değişimin Yönü (%) Avrupa genelinde %81 ile risk yönetimi ve yaklaşık %64 ile de kurumsal yönetim katılımcıların yüksek düzeyde artış bekledikleri denetim faaliyetleridir. Türkiye de ise katılımcıların %90 ı risk yönetimi, %78 i ise kurumsal yönetimin içdenetim faaliyetleri arasındaki rolünün artacağını belirtmişlerdir. İç denetim faaliyetlerinin gelecekteki yönüaçısından Türkiye nin Avrupa ortalamasından daha yüksek çıktığı faaliyetler sırasıyla; finansal süreçlerin incelenmesi, faaliyet denetimi, mevzuata uyum, kurumsal yönetim ve risk yönetimidir.
Diğer Konular/Ortaya Çıkan Sorunlar v İç Denetim Biriminin Hâlihazırda Üstlendiği ve Gelecek 3 Yıl İçinde Üstleneceği Roller Türkiye de içdenetim biriminin halihazırda üstlendiği Avrupa ortalamasından bariz bir şekilde yüksek olduğu roller sırasıyla; hile önleme ve tespiti (%17), kurumsal sosyal sorumluluk (%11,3) ve kanıt ile ilgili sorunlardır (%10). Avrupa ortalamasından bariz bir şekilde azalış gösterdiği roller ise sırasıyla; risk yönetimi (%10,2) ve proje yönetimidir (%9). Gelecek 3 yıla yönelik öngörülerde ise Türkiye ortalamasının yüksek olduğu roller sırasıyla; stratejik çevreler (%23,6), felaketten kurtarma (%23,5), entelektüel varlık ve bilgi birikimi değerlendirmesi (%22), şirket birleşme ve devralma (%15,6). Gelecek 3 yıla ilişkin öngörülerde Türkiye ortalamasının düşük olduğu rol ise hile önleme ve tespitidir (%10,7).
Sonuç v Türkiye de içdenetimle uğraşanların, TİDE ye üye olmalarının sağlanmasına yönelik projeler geliştirilmeli, üyelik cazip hale getirilmelidir. v İşletme lisansı dışında yüksek eğitime sahip olan içdenetim elemanlarının, işletme yüksek lisansı yapması teşvik edilmelidir. v İç denetim biriminin/fonksiyonunun yönetim kuruluna/denetim komitesine raporlama yapması gerektiği her fırsatta vurgulanmalıdır. v Bilgi eksikliği ve başka nedenlerle içdenetimin öneminin farkında olmayan özellikle imalat işletmelerine yönelik sanayi ve ticaret odaları üyelerini bilgilendirme çalışmaları yapılmalıdır. v Halka açık şirketlerde içdenetim zorunluluğu konusunda ilgili çevrelerde lobi faaliyetleri sürdürülmelidir.
Sonuç v Türkiye de içdenetçi ile bağımsız denetçi arasındaki ilişkinin güçlendirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Dolayısıyla söz konusu iki denetim meslek örgütü arasında ortak bilimsel çalışmalar vb. etkinlikler gerçekleştirilmelidir. v Şirket üst yönetim ve yönetim kurullarına yönelik UİDS lerin önemini vurgulayıcı eylem planı geliştirilmelidir. v KOBİ lerde ve/veya iç denetim birimi/fonksiyonunu oluşturma maliyetine katlanamayacak şirketler için dış kaynaktan; bilgi işlem denetimi gibi uzmanlık isteyen konularda ise eş kaynaktan yararlanılabilir. v Aksiyonların izlenmesine daha fazla önem verilmelidir.
Do. Dr. Şaban UZAY (Erciyes niversitesi) suzay@erciyes.edu.tr Yrd. Do. Dr. Ahmet TAN (Nevşehir niversitesi) atanc@nevsehir.edu.tr