TÜRKİYE DE HİZMET ÖNCESİ ÖĞRETMENLERİN PROBLEM ÇÖZME BECERİLERİNE YÖNELİK ALGILARI ÜZERİNE BİR İNCELEME Fitnat KAPTAN fitnat@hacettepe.edu.tr Hünkar KORKMAZ hunkar@hacettepe.edu.tr Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi, İlköğretim Bölümü, Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalı Ankara / TÜRKİYE ÖZET Bu çalışmanın amacı, hizmet öncesi ilköğretim sınıf öğretmenlerinin ve hizmet öncesi fen bilgisi öğretmenlerinin problem çözme yeterliklerine yönelik algıları açısından aralarında anlamlı bir fark olup olmadığını incelemektir. Araştırmanın örneklemini 2001-2002 öğretim yılında Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Sınıf Öğretmenliği (n=61) ve Fen Bilgisi Eğitimi Anabilim Dalında okuyan (n=61) 3. sınıf öğrencilerinden oluşan toplam 122 kişilik öğrenci grubu oluşturmaktadır. Araştırmanın verileri Heppner tarafından geliştirilen Problem Çözme Envanteri ve Kişisel Bilgi Formu kullanılarak elde edilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen bulgular hizmet öncesi fen bilgisi öğretmenlerinin problem çözme envanterinden elde ettikleri puanların ortalaması ile hizmet öncesi sınıf öğretmenlerin problem çözme envanterinden aldıkları puanların ortalaması arasında fen bilgisi öğretmen adaylarının lehine anlamlı bir fark olduğunu göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Problem çözme becerileri, hizmet öncesi fen bilgisi öğretmeni, hizmet öncesi sınıf öğretmeni AN INVESTIGATION ON PRESERVICE TEACHERS PERCEPTION TOWARD PROBLEM SOLVING ABILITY IN TURKEY ABSTRACT The purpose of this study was to investigate whether there was a significant difference in terms of problem solving skills between pre-service primary school teachers and pre-service science teachers. The subjects of the research included 122 students, 61 primary school teachers and 61 science teachers in the department of Elementary Education in Hacettepe University. The data of the research was obtained by using the Problem Solving Inventory developed by Heppner and an Individual Knowledge Form. The results of the data analysis from problem solving inventory revealed that there was a significant mean difference between the scores of pre-service primary school teachers and pre-service science teachers in favour of the pre-service science teachers. Key Words: Problem solving skills, pre-service science teachers, pre-service primary school teachers GİRİŞ Günümüzde eğitim süreci bilim ve teknolojinin etkisiyle hızlı bir gelişim ve değişimin içerisindedir. Bu gelişim ve değişim, bireyin özellikleri, yeterlikleri ile öğrenme faaliyetlerindeki değişimi de zorunlu kılmıştır. Birey, artık içinde yaşadığı dünyaya ait bilgilerin pasif alıcısı değil, gelişim ve değişimin yaratıcısı ve aktif biçimde kullanıcısı durumundadır. Bu yeni yapılanmaya göre, eğitim sistemleri de bireyi böyle bir dünyaya hazırlamak misyonunu üstlenerek, öğrenen bireyler yetiştirmeyi hedeflemek zorundadır. Bu oluşumla birlikte, bilgiyi öğretmenden alan öğrenci modeli yerini, bilgiye ulaşan, istediği bilgiyi karmaşık bir bilgi ağı içerisinden seçip alabilen ve bu bilgiyi kullanarak problemlerini çözebilen öğrenci modeline bırakmak zorundadır. Günlük yaşamımızda pek çok durumda problemlerle karşılaşmakta ve bu problemleri çözmeye yönelik olarak düşünmek zorunda kalmaktayız. Bu işlem bilişsel, duyuşsal ve
psikomotor becerileri gerektiren karmaşık bir süreçtir. Problem çözme her şeyden önce belli bir amaca ulaşmak için karşılaşılan güçlükleri ortadan kaldırmaya yönelik bir dizi çabayı içermektedir. Problem çözmenin kendisi, etkili bir öğrenme ve bireysel yetenekleri geliştirme yoludur. Problem çözme bir zaman, çaba, enerji ve alıştırma işidir. Bireyin ihtiyaç, amaç, değer, inanç, beceri, alışkanlık ve tutumları ile ilgili olması ve aynı zamanda yaratıcı düşünce ile zeka, duygu, irade ve eylem gibi unsurları kendinde birleştirmesinden dolayı da çok yönlüdür. Problem çözme süreci cesaret, istek ve kendine güven duygusu ile başlamaktadır 1. Problem çözme ile ilgili çeşitli tanımlar bulunmaktadır. Anderson(1980), öncelikle bilişsel işlemler üzerinde odaklaşmış ve problem çözmeyi, bilişsel işlemleri sırayla bir hedefe yöneltmek olarak tanımlamıştır 2. Dewey(1933); D Zurill ve Goldfried (1971), Urban ve Ford (1971) ise problem çözmeyi bir durumu düzenleme modeli olarak ele almaktadırlar 3. Bu tanımların, gerçek yaşamdaki karmaşık problem çözme sürecini tanımlamaktan daha çok bir eğitim programında yapılacak işleri belirlediği görülmektedir. Heppner (1982) ve Krauskopf (1987), kişisel problem çözmenin oldukça karmaşık olduğunu ve bu tanımların yeterince açıklık getiremediğini belirtmektedirler 3. Heppner (1982) in problem çözme tanımı ise bazı yönlerden bu tanımlardan farklıdır. Heppner, problem çözmeyi, problemlerle başa çıkma kavramı ile eş anlamlı olarak kullanmaktadır. Gerçek yaşamda kişisel problem çözme, iç ya da dış istekler ya da çağrılara uyum sağlamak amacıyla davranışsal tepkilerde bulunma gibi bilişsel ve duyuşsal işlemleri sırayla bir hedefe yöneltmek olarak tanımlanmıştır. Bu tanım daha kapsamlıdır, bu nedenle araştırmada bu tanımın kullanılması tercih edilmiştir 4. Bu özelliklerle donanık bireylerin yetiştirilmesinde öğretmenler önemli bir rol oynamaktadır. Son yıllarda dünyada eğitim alanında değişim ihtiyacı ve bu konudaki talepler artmış ve bir çok araştırma yapılmış, bu araştırmalarla ilgili raporlar düzenlenmiştir. Bu raporlar; derslerin eğitim programında nasıl sunulduğu, okullarda nasıl öğretildiği ve nasıl değerlendirildiği, öğretmenlerin ellerindeki materyali öğrenciye nasıl verdiği ve vermesi gerektiği, hizmet öncesi öğretmenlerin eğitimi gibi konularda köklü değişimler talep etmektedir. Hizmet öncesi öğretmen eğitiminde bu özelliklerin kazandırılması ülkenin eğitim sistemi içerisinde, ülkenin geleceğini üstlenecek bireylerin yetiştirilmesinde önemli bir rol oynayacaktır. Eğitim literatürü, hizmet öncesi öğretmen adaylarının değişik kaynaklardan edindikleri bilgi ve becerileri kullanmalarını ve bir disiplin alanı kapsamında muhakeme etme ve problem çözme becerilerini geliştirmelerine işaret etmektedir. Problem çözme süreci, bir durumun problem olarak algılanması ile başlar ve istenilen bir amaca ulaşmak için bir çok seçenekten uygun olanın seçilmesi ve uygulanmasını içerir. Problem çözme becerisi eğitim, deneyim, değer yargıları, çalışılan örgütün işleyiş biçimi gibi değişkenlerden etkilenmektedir 5. Bu çalışmada hizmet öncesi fen öğretmenleri ve hizmet öncesi sınıf öğretmenlerinin problem çözme becerisini algılama durumlarının incelenmesi amaçlanmıştır. ARAŞTIRMA PROBLEMİ Hizmet öncesi fen bilgisi ve sınıf öğretmenlerinin problem çözme becerilerine yönelik yeterlik düzeylerine ilişkin algıları arasında anlamlı bir fark var mıdır? 1 2 3 4 5 Fredericks, A.D., Think About It-Science Problems of the Day Ideal School Supply Company; Alsip, Illınois, 1993 Anderson, J. R., Cognitive Psychology and Implications. San Francisco: Freman, 1980 Akt: Korkmaz, H. Fen Eğitiminde Proje Tabanlı Öğrenmenin Yaratıcı Düşünme, Problem Çözme ve Akademik Risk Alma Düzeylerine Etkisi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2002 Taylan S, Paul P Heppner Tarafından Geliştirilen Problem Çözme Envanterinin Ülkemiz İçin Geçerlilik ve Güvenirlik Çalışması (Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi), Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, 1990 Frederickson K, Myer Gg: Problem Solving Skills: What Effect Does Education Have? Amer J Nurs 7: 1167, 1977
YÖNTEM Araştırmanın yöntemi, betimsel yöntem dir. EVREN VE ÖRNEKLEM Araştırmanın evrenini hizmet öncesi fen bilgisi ve sınıf öğretmenleri oluşturmaktadır. Araştırmanının örneklemini Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2001-2002 öğretim yılı bahar döneminde sınıf öğretmenliği(61 öğrenci) ve fen bilgisi eğitimi anabilim (61 öğrenci) dallarında okuyan ve random olarak seçilen toplam 122 öğrenci oluşturmaktadır. VERİ TOPLAMA ARACI VE VERİLERİN TOPLANMASI Verilerin elde edilmesinde, tanıtıcı bilgilerin yer aldığı Kişisel Bilgi Formu ve 1982 yılında Paul P. Heppner tarafından geliştirilen ve bireylerin problem çözme becerilerine yönelik algı düzeylerini belirleyen 35 maddeden oluşan 6 lı likert tipinde Problem Çözme Envanteri kullanılmıştır. Bu envanterin 1990 yılında Taylan tarafından ülkemiz için geçerlik ve güvenirlik çalışması yapılmıştır. Psikolojik danışmada tıpta ya da eğitim ortamlarında bireyin problem çözme ile ilgili kendi davranış ve tutumlarını nasıl algıladıklarını belirlemede kullanılabileceği çeşitli araştırmalarla kanıtlanmıştır. Bu ölçek araştırmacılar tarafından öğretmen adaylarına bir ders saatinde uygulanmıştır. VERİLERİN ANALİZİ Veriler bilgisayar ortamında SPSS paket programı (10. versiyonu) yardımı ile ortalama, standart sapma ve t testi kullanılarak analiz edilmiştir. Envanterde tamamen katılıyorum 1, kısmen katılıyorum 2 en çok katılıyorum, 3 çok az katılmıyorum 4, kısmen katılmıyorum 5 ve tamamen katılmıyorum 6, olarak puanlanmıştır. Envanterde doğrudan ve ters olmak üzere iki tür ifade yer almaktadır. 15 tane olan ters ifadelere puanlamada dikkat edilmiştir. Problem çözme envanterinin değerlendirilmesinde envanterin kendi değerlendirme sistemi kullanılmıştır. Buna göre de envanterde düşük puan alan hizmet öncesi öğretmenlerin problem çözme becerilerine yönelik yeterlik düzeylerine ilişkin algılarının daha yüksek olduğu görüşü çıkarılabilmektedir. BULGULAR VE YORUM Araştırma kapsamına giren hizmet öncesi fen öğretmenlerine ve sınıf öğretmenlerine ait Kişisel Bilgi Formunda yer alan tanıtıcı bilgiler incelendiğinde araştırma kapsamına giren sınıf öğretmeni adayların çoğunun 20-22 yaşlar arasında (%97.4) olduğu, %36.4 ünün genel lise mezunu, %63.6 sının hazırlık sınıfı olan yabancı dilde eğitim veren süper lise, anadolu lisesi gibi liselerden mezun olduğu tespit edilmiştir. Fen bilgisi öğretmen adaylarının kişisel bilgi formundan elde edilen bilgiler incelendiğinde ise çoğunun 20-22 yaşlar arasında (%98.7) ve %27 sinin genel lise mezunu ve %73 ünün hazırlık sınıfı olan yabancı dilde eğitim veren süper lise, anadolu lisesi gibi liselerden mezun olduğu belirlenmiştir. Öğretmen adayları eğitim fakültesine kayıt olmadan önceki eğitim yaşantıları ve yaşları açısından benzer özellikler göstermektedirler. Tablo I de görüldüğü gibi sınıf öğretmeni adayların Problem Çözme Envanterinden aldıkları puanların ortalaması 64.25, standart sapması 25.45 dir. Fen bilgisi öğretmen adaylarının Problem Çözme Envanterinden aldıkları puanların ortalaması 43.45, standart sapması 18.92 dir. Hizmet öncesi sınıf öğretmenlerinin problem çözme becerilerine yönelik algılarına ilişkin elde edilen puanların aritmetik ortalamasıyla hizmet öncesi fen bilgisi öğretmenleri-nin problem
çözme becerilerine yönelik ilişkin puanların aritmetik ortalamaları karşılaştırıldığında farkın istatistiksel olarak anlamlı olduğu gözlenmiştir (p<0.01). Buna göre hizmet öncesi sınıf öğretmenlerin üni-versite öncesi eğitim yaşantılarının süre ve geldikleri okul kaynakları açısından benzer olmalarına karşın, hizmet öncesi fen bilgisi öğretmenlerinin problem çözme becerilerine yönelik yeterlik düzeylerine ilişkin algılarının yüksek olduğu söylenebilir. Oysa eğitimde en kritik dönem olan ilköğretim 1-5. sınıflarda görev yapacak olan sınıf öğretmeni adaylarından eleştirel düşünmeleri, olayları analiz, sentez edebilme ve karar verme becerisi beklenmektedir. Tablo 1. Hizmet Öncesi Sınıf ve Fen Bilgisi Öğretmenlerinin Problem Çözme Envan-terinden Elde Ettikleri Puanların Aritmetik Ortalamalarının Karşılaştırılması *P<0.01 Grup N x s.s t p Sınıf Öğretmenliği 61 64.25 25.45 5.11 0.00* Fen Bilgisi Öğretmenliği 61 43.45 18.92 Frederickson & Myer (1977) lisans ve ön lisans öğrencilerinin problem çözme becerisini incelediği çalışmasında lisans öğrencilerinin kritik düşünme becerisini yüksek bulmasına karşın, problem çözme becerilerinin benzer olduğunu saptamıştır 6. Enç (1982) e göre, bireyin problem çözümünü öğrenmesini etkileyen etmenler şunlardır: a) gelişim ve olgunlaşma düzeyi, b) yetenek düzeyindeki ayrıcılıklar, c) güdülenme, d) yetişilen sosyo-kültürel çevre, e) alınan eğitim 7. Problem çözme becerisiyle ilgili yapılan araştırmalar (Dixon ve diğerleri 1979; Kelly ve Scott 1985; Mendonca ve Siess (1976), problem çözme eğitiminin bireylerde problem çözme becerisini arttırdığını göstermektedir 8. Hizmet öncesi sınıf öğretmenlerinin ve fen bilgisi öğretmenlerinin aldıkları dersler ve derslerin özellikleri onların problem çözme becerilerini etkilemektedir. Fen Bilgisi eğitimi anabilim dalında okuyan öğrenciler sınıf öğretmenliği anabilim dalında okuyan öğrencilere göre almak zorunda oldukları fizik, kimya, biyoloji ve matematik dersleri ve bu derslere ilişkin pratik ders sayıları ve saatleri daha fazladır. Bu derslerin kur tanımlarında yer alan özelikle pratik ders saatleri öğrencilerin etkinliğini artırmaktadır. Durbin e göre rutin çalışma çok az yaratı-cılık, hayal gücü ve zihinsel yetenek gerektirirken, bunun tam tersi rutin dışı çalışma yargı, yorumlama, bireysel analiz, yaratıcılık, hayal gücü gerektirmektedir 9. Problem çözme ve karar vermeyi etkileyen faktörlerden birisi de deneyim düzeyidir. Yaş, insanların deneyimlerini etkileyen bir özelliktir. Benner (1983) tarafından yapılan bir araştırmada, hemşirelerin deneyim düzeylerine göre karar verme ve problem çözme becerisi sergilediklerini ve deneyiminin problem çözme becerisini etkilediği saptanmıştır 10. Bu çalışmada katılımcıların deneyimin belirleyici özeliklerinden birisi olan yaş ortalamalarının her iki grupta da benzer özellik göstermesine rağmen problem çözme becerileri arasında anlamlı bir fark bulunmuştur. Bunda öğretmen adaylarının üniversite eğitimi süresince aldıkları derslerin ve eğitim yaşantılarının farklı olmasının etkili olduğu düşünülmektedir. 6 7 8 9 10 Frederickson K, Myer Gg: Problem Solving Skills: What Effect Does Education Have? Amer J Nurs 7: 1167, 1977 Enç, M. Eğitim ve Ruh Bilimi. İstanbul: İnkilap ve Aka Kitapevleri Koll. Şti., 1982 Korkmaz, H. Fen Eğitiminde Proje Tabanlı Öğrenmenin Yaratıcı Düşünme, Problem Çözme ve Akademik Risk Alma Düzeylerine Etkisi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2002 Durbin R, Springel Who: Organization And Administration of Health Care, Saint Louis, The C.V. Mosby Company 1974, Pp: 14-21 Benner P, From Beginner To Expert Adv Nurs Sci 14: 13, 1983
SONUÇ VE ÖNERİLER Bu bölümde elde edilen bulguların ışığında çalışmanın sonuçlarına yer verilmiştir. Ayrıca öneriler geliştirilmeye çalışılmıştır. SONUÇLAR Hizmet öncesi fen bilgisi ve sınıf öğretmenlerinin problem çözme becerilerine yönelik yeterlik düzeylerine ilişkin algıları arasında fen bilgisi öğretmen adaylarının lehine anlamlı bir fark vardır. ÖNERİLER 1. Böyle bir çalışma matematik, Türkçe, biyoloji, fizik öğretmenliği gibi farklı hizmet öncesi öğretmenleri de kapsayacak şekilde yapılabilir. 2. Öğretmen adaylarının fen öğretimi başarıları açısından da bu çalışma desteklenebilir. KAYNAKÇA - Fredericks, A.D., Think About It-Science Problems of the Day Ideal School Supply Company; Alsip, Illınois, 1993 - Anderson, J. R., Cognitive Psychology and Implications. San Francisco : Freman, 1980 - Korkmaz, H. Fen Eğitiminde Proje Tabanlı Öğrenmenin Yaratıcı Düşünme, Problem Çözme ve Akademik Risk Alma Düzeylerine Etkisi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2002 - Taylan S, Paul P Heppner Tarafından Geliştirilen Problem Çözme Envanterinin Ülkemiz İçin Geçerlilik ve Güvenirlik Çalışması (Yayınlanmamış Bilim Uzmanlığı Tezi), Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, 1990 - Enç, M. Eğitim ve Ruh Bilimi. İstanbul: İnkilap ve Aka Kitapevleri Koll. Şti., 1982 - Durbin R, Springel Who: Organization And Administration of Health Care, Saint Louis, The C.V. Mosby Company 1974, Pp: 14-21 - Benner P, From Beginner To Expert Adv Nurs Sci 14: 13, 1983