TÜRK TEKSTİL VE HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNDE TERSİNE LOJİSTİĞİN UYGULAMA OLANAKLARI Seher Kanat, Turan Atılgan Ege Üniversitesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü, İzmir, Türkiye seher.kanat@ege.edu.tr ÖZET Tersine lojistik; hammaddelerin, süreçteki stokların, bitmiş mamullerin ve bunlarla ilgili olan bilginin tüketim noktasından başlangıç noktasına kadar olan (uygun bir şekilde imha etmek veya yeniden değer kazandırmak amacıyla) akışının verimli ve uygun maliyetli olarak planlanması, uygulanması ve kontrol edilmesidir. Tekstil sektöründe tersine lojistik uygulamaları kullanılmaz durumdaki ipliklerin, kumaşların, üretim atıklarının, teleflerin ve kırpıntıların geri dönüşümünü ve yeniden değerlendirilmesini içermektedir. Hazır giyim sektöründeki tersine lojistik uygulamaları ise kumaşların kesilmesiyle oluşan kırpıntıların ve kullanılmış giysilerin geri dönüşümünü, yeniden değerlendirilmesini ve tekrar kullanılmasını içermektedir. Bu çalışmada Türk tekstil ve hazır giyim sektöründe tersine lojistiğin uygulama olanakları incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Tersine lojistik, Türk tekstil ve hazır giyim sektörü, geri dönüşüm, yeniden kullanım, yeniden değerlendirme (yeniden değer kazandırma) 1. TERSİNE LOJİSTİK KAVRAMI Tersine lojistik; hammaddelerin, süreçteki stokların, bitmiş mamullerin ve bunlarla ilgili olan bilginin tüketim noktasından başlangıç noktasına kadar olan (uygun bir şekilde imha etmek veya yeniden değer kazandırmak amacıyla) akışının verimli ve uygun maliyetli olarak planlanması, uygulanması ve kontrol edilmesidir [1]. Tersine lojistik aynı zamanda, kullanılmış ürünlerin ve materyallerin yeniden kullanım, geri dönüşüm veya başka ürünlere dönüştürerek yeniden değerlendirme amacıyla ilk müşterilerden toplama süreci olarak da tanımlanabilir. Tersine lojistik bu malzemelere çöpten ziyade değerli endüstriyel öğeler olarak muamele etmektedir [5]. Üreticiler ömrünün sonuna gelmiş olan ürünlerinden sorumlu olmadıklarında ve kurtarma değeri düşük olduğunda bu ürünlerin son noktası çöp sahası olmaktadır. Bu bir çevresel tehlikedir. Parçalarına ayırma, onarma ve yenileme maliyetleri yeni malzeme maliyetinden daha fazla olduğunda kısmi veya tamamen yeniden kullanım gibi temiz çözümler yerine geri dönüşüm ve kırpıntılama süreçleri tercih edilmektedir. Yakın geçmişte çevresel kaygıların artması yeninde kullanım terimine yeni bir anlam kazandırmıştır [5]. Tipik bir tersine lojistik süreci şu şekildedir: geri dönüşler kabul edilmeye başlanınca işletme iade ürünlerle veya iade malzemelerle ilgilenecek ve tersine lojistik aktivitelerini başlatacak olan bir yetkili atar. Az hasara uğramış olan iadeler onarım ve kontrolden sonra müşterilere satılmak üzere bitmiş ürün stoklarına eklenir. Daha fazla hasara sahip olanlar tedarikçilere geri gönderilir, ikinci el piyasalarına satılır, bileşenlerini elde etmek için parçalarına ayrılır veya çöpe atılır [1]. 343
Araştırmacılar tersine tedarik zinciri aktivitelerini farklı şekillerde sınıflandırmışlardır. Tersine tedarik zinciri aktivitelerinin büyük çoğunluğu beş süreci gerçekleştirmek üzere tasarlanmıştır: (1) Ürün kazanımı: Kullanıcıdan kullanılmış ürünlerin elde edilmesi (2) Tersine lojistik: Ürünlerin muayene ve sınıflandırma için tesislere taşınması (3) Muayene ve eğilim: Geri dönen ürünlerin durumlarının değerlendirilmesi ve yeniden kullanılıp kullanılmayacaklarına karar verilmesi (4) Yeniden üretim veya yenileme: Ürünleri orijinal hallerine geri döndürme (5) Pazarlama: Yeniden kazanılmış ürünler için ikinci el piyasaları yaratma [2]. Yukarıdaki beş süreçten herhangi biri dış kaynak kullanımı yoluyla tedarik edilebilir. Tersine tedarik zincirindeki aktiviteler işlevsel veya depolama gibi temel veya stratejik veya yeniden üretim gibi katma değer yaratan süreçler olarak değerlendirilebilir [2]. Şekil 1 tersine lojistik aktivitelerinin temel akış diyagramını göstermektedir. İşlemlerin karmaşıklığı ve kazanılan değer alt soldan üst sağa doğru artmaktadır [3]. Tablo 1, ileriye doğru ve tersine lojistik sistemlerin özelliklerinin karşılaştırılmasını göstermektedir [4]. Şekil 1. Tersine lojistik aktivitelerinin akış diyagramı [3] Tablo 1. İleriye doğru ve tersine lojistik farklılıkları [4] İleriye doğru lojistik Tersine lojistik Kolay ve basit tahminleme Daha zor tahminleme Bire çok taşıma Çoktan bire taşıma Tek tip ürün kalitesi Ürün kalitesi tek tip değil Tek tip paketleme Genellikle hasarlı paketleme Belirli varış noktası Belirsiz varış noktası Standardize kanallar Kabul yönlü kanallar Eğilim belirli Eğilim belirsiz Fiyatlama göreceli olarak belirli Fiyatlama pek çok faktöre bağlı Hız önemli Hız çoğu zaman öncelikli değil Dağıtım maliyetleri muhasebe tarafından Tersine maliyetler direkt olarak görülebilir yakından takip edilir değildir İstikrarlı stok yönetimi İstikrarsız stok yönetimi Ürün hayat döngüsü yönetilebilir Ürün hayat döngüsü daha karmaşık Taraflar arası pazarlık basit ve kolay Taraflar arası pazarlık karmaşık İyi bilenen pazarlama yöntemleri Karmaşık pazarlama yöntemleri Ürünler hakkında gerçek zamanlı bilgi Süreçlerin görünürlüğü şeffaf değil 344
Tersine lojistik ile ilgili literatür incelendiğinde işletmelerin tersine lojistik uygulamalarını iki amaç doğrultusunda gerçekleştirdikleri söylenebilir. Bu amaçlar ekonomik ve pazarlama yönlüdür. Ekonomik yönlü tersine lojistik uygulamalarında işletmeler geri dönüşüm ve yeniden değerlendirme seçeneklerini kullanarak eski ürünlerden veya atıklardan yeni ürünler veya hammadde elde etmektedirler. Pazarlama yönlü tersine lojistik uygulamalarında ise işletmeler marka bilinirliğini ve marka imajını arttırmak, sosyal sorumluluk projeleri ile işletme imajını güçlendirmek için ürünleri toplama ve yeniden kullanıma sunma seçeneğine yönelmektedirler. 2. TÜRK TEKSTİL VE HAZIR GİYİM SEKTÖRÜNDE TERSİNE LOJİSTİĞİN UYGULANABİLİRLİĞİ Tekstil sektöründe tersine lojistik uygulamaları kullanılmaz durumdaki ipliklerin, kumaşların, üretim atıklarının, teleflerin ve kırpıntıların geri dönüşümünü, yeniden değerlendirilmesini ve ekonomiye kazandırılmasını içermektedir. Hazır giyim sektöründeki tersine lojistik uygulamaları ise kumaşların kesilmesiyle oluşan kırpıntıların ve kullanılmış giysilerin geri dönüşümünü, yeniden değerlendirilmesini ve tekrar kullanılmasını içermektedir. Dünya tekstil ve hazır giyim sektöründe hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde tersine lojistik uygulanmaktadır. Gelişmiş ülkelerde (ABD, Avrupa ülkeleri vb.) tekstil telefleri ve atıkları geri dönüşüme gönderilmekte ve tekrar hammadde elde edilmektedir. Hazır giyim ürünleri ise mağazalar aracılığıyla firmalar tarafından toplanmaktadır. Toplanan giysiler geri dönüşüme gönderilerek yeniden hammadde elde edilmekte veya temizletilip onarılarak yeniden kullanıma sunulmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerde (Hindistan gibi) de tekstil telefleri ve atıkları geri dönüşüme gönderilirken, hazır giyim ürünleri genellikle tekrar kullanılmakta veya yeniden değerlendirilmektedir. Örneğin erkek kot pantolonları dikişleri sökülerek parçalarına ayrılmakta, parçaların üzerine çocuk kot pantolon kalıpları yerleştirilmekte, tekrar kesilmekte, üzerine nakışla süslemeler yapılmakta ve tekrar dikilerek kız çocuk kot pantolonları elde edilmektedir. 2012 yılı itibariyle dünya tekstil ihracatında altıncı, hazır giyim ihracatında beşinci sırada yer alan ve yaklaşık 50 milyar dolarlık ekonomik büyüklüğe sahip olan Türk tekstil ve hazır giyim sektöründe tersine lojistik uygulamaları ise maalesef beklenenin çok altındadır. Tekstil sektöründe teleflerin ve atıkların değerlendirilmesi gittikçe yaygınlaşmaktadır. Ancak giysiler kişiler tarafından kullanıldıktan sonra çöpe atılmakta veya giysi toplayan kuruluşlara teslim edilmektedir. Türkiye de giysi toplayan kuruluşlar (Kızılay, belediyeler, sosyal yardım kuruluşları vb.) bunları muhtaç durumdaki kişilere ulaştırmaktadır. Böylece giysilerin tekrar kullanımı sağlanmaktadır. Ancak iyice eskiyen giysiler genellikle çöpe atılmaktadır. Marka sahibi olan Türk hazır giyim firmaları dünyadaki rakipleri gibi kullanılmış giysileri müşterilerinden toplayarak değerlendirmemektedir. Yurt dışındaki pek çok hazır giyim firması kullanılmış giysileri toplamakta, karşılığında müşterilerine indirim çeki vermektedir. Toplanan giysilerin iyi durumda olanlarını temizleterek muhtaç durumdaki kişilere ulaştırmakta, diğerlerini ise geri dönüşüme göndermektedir. Bugüne kadar ülke çapında giysi toplama kampanyası düzenleyen tek Türk hazır giyim firması Derimod dur. Derimod deri ceket değişim kampanyası kapsamında topladığı 30 bin deri ceket, kaban ve montun kullanılabilir durumda olan 20 bin adedini bakımdan ve 345
onarımdan geçirerek ihtiyaç sahiplerine iletilmek üzere Kızılay a vermiştir. Eski ceketlerini Derimod mağazalarına getiren müşterilerine ise 200 TL değerinde indirim çeki vermiştir. Kampanya sosyal sorumluluk projesi olarak gerçekleştirilmesine rağmen, deri ceket satışları %50, ciro %20 oranında artmıştır [6]. Derimod un bu faaliyeti pazarlama yönlü tersine lojistik uygulaması olarak değerlendirilebilir. Diğer yandan Türk tekstil sektöründe faaliyet gösteren geri dönüşüm firmaları bulunmaktadır. Uşak ve Çerkezköy deki fabrikalarında faaliyet gösteren Önal Elyaf Türkiye nin en büyük geri dönüşümlü elyaf üreticisidir. Her türlü tekstil atığını kaynağından almakta, renk ve kumaş özelliklerine göre ayırmakta ve elyaf üretimi için gerekli olan aşamalardan geçirmektedir. Tekstil atıklarını geri dönüştürerek yıllık 13.000 ton geri dönüştürülmüş elyaf (tarlasız pamuk üretimi) üretmektedir. Ürettiği elyafların tamamı %100 geri dönüşümlüdür. Türkiye deki tekstil atıklarının geri dönüşüm oranı 2011 yılı itibariyle %67 dir [7]. Türk tekstil ve hazır giyim sektöründeki envanter eksikliği, sektördeki tersine lojistik uygulamaları hakkında sağlıklı bilgi edinilmesine engel olmuştur. Ancak 2010 yılında gerçekleştirilen bir proje kapsamında Türkiye deki tekstil ve hazır giyim atıklarının ve geri kazanım imkanlarının genel profili çıkartılmıştır. Proje raporuna göre Türkiye de çöplüklere dökülen tekstil teleflerinin yıllık ekonomik değeri 100 milyon TL nin üzerindedir. Araştırmaya katılan üretici firmaların %62 si teleflerini satmakta, %17 si kendi üretim hattında değerlendirmekte, %16 sı ise çöpe dökmektedir. Proje kapsamında Türk tekstil ve hazır giyim sektöründe atık işleyen işletmelerin kapasite, üretim ve ürün türleri de tespit edilmiştir. Yapılan ankete katılan 60 işletmenin %82 si geri dönüşüm merkezi haline gelen Uşak ilindedir. Ayda 18.050 ton telef yeniden değerlendirilmektedir. İşletmeler elyaf, iplik, kumaş ve kumaş kırpıntılarını geri dönüştürmektedirler. İşletmeler telefleri yeniden iplik üretmek, tülbent elde etmek, nonwoven-keçe elde etmek, granül haline getirmek için kullanmaktadırlar. İşletmelerin geri dönüştürdükleri lifler pamuk, polyester, akrilik, yün, viskon, naylon, polipropilen ve ketendir. Telefler yurt içinden ve yurt dışından (Romanya, Bangladeş, Pakistan, Hindistan gibi) tedarik edilmektedir. Teleflerden elde edilen ürünler keçe, battaniye, triko, dokuma kumaş, iplik, çorap, kilim, yorgan, yastık, halı ve mobilya yapımında kullanılmaktadır [8]. 3. SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME Türk tekstil ve hazır giyim sektörü tersine lojistik uygulamalarından yeterince yararlanamamaktadır. Tekstil teleflerinin (elyaf, iplik ve kumaş telefleri) büyük kısmı geri dönüşüme girmekte ve ekonomiye yeniden kazandırılmaktadır. Ancak kullanılmış giysilerin büyük kısmı geri dönüştürülmemekte, yeniden işlenerek yeni ürünler haline getirilmemektedir. Kullanılan giysilerin bir kısmı sosyal yardım kuruluşları tarafından muhtaç kişilere ulaştırılırken, büyük kısmı çöpe atılmaktadır. Türk tekstil ve hazır giyim sektöründe tersine lojistik uygulamalarının az olmasının nedenleri; toplama ve geri dönüşüm maliyetlerinin yüksek olması, elde edilen ürünlerin kâr marjlarının düşük olması, tüketicilerde geri dönüşümlü malzeme kullanılarak üretilmiş giysileri kullanma isteksizliği, geri dönüştürülmüş liflerin, ipliklerin ve kumaşların katma değeri yüksek ürünlerde kullanılamaması olarak sayılabilir. Oysa geri dönüştürülmüş tekstil hammaddelerinden katma değeri yüksek ürünler elde edilebildiği yurt dışındaki 346
uygulamalardan görülmektedir. Diğer yandan toplanan giysiler ihtiyacı olan kişilere ulaştırılarak sosyal sorumluluk projesi kapsamında değerlendirilebilmektedir. Böylece işletmeler hem ekonomik yönlü hem de pazarlama yönlü tersine lojistik uygulamalarından ve avantajlarından yararlanabileceklerdir. Tekstil ve hazır giyim sektöründe tersine lojistik uygulamalarının artması için hem işletmelerin hem de tüketicilerin bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Tersine lojistik geri dönüşümü arttırmakta ve eskiyen ürünlerin yeniden kullanılmasını veya değerlendirilmesini sağlamaktadır. Sürdürülebilirlik ve çevreyi koruma ihtiyacı gün geçtikçe artmaktadır. Bu noktada hammaddelerin tekrar kullanılabilmesi ve doğaya minimum atık bırakılması gerekmektedir. Bu nedenle tekstil ve hazır giyim ürünlerinin tekrar değerlendirilmesi ve geri dönüştürülmesi oldukça önemlidir. Böylece hem ekonomiye katkı sağlanacak hem de sürdürülebilirlik oranı arttırılacaktır. 4. KAYNAKLAR 1. Olorunniwo F.O. and Li X., 2010, Information sharing and collaboration practices in reverse logistics, Supply Chain Management: An International Journal, V:15, No:6, p:454-462 2. Ordoobadi S.M., 2009, Outsourcing reverse logistics and remanufacturing functions: a conceptual strategic model, Management Research News, V:32 No:9, p:831-845 3. Srivastava S.K. and Srivastava R.K., 2006, Managing product returns for reverse logistics, International Journal of Physical Distribution & Logistics Management, V:36, No:7, p:524-546 4. Tibben-Lembke R.S. and Rogers D.S., 2002, Differences between forward and reverse logistics in a retail environment, Supply Chain Management: An International Journal, V:7, N:5, p:271-282 5. Abraham N., 2011, The apparel aftermarket in India- a case study focusing on reverse logistics, Journal of Fashion Marketing and Management, V:15, N:2, p:211-227 6. http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/13522162.asp, (Erişim Tarihi: Eylül 2013) 7. http://www.onalelyaf.com.tr, (Erişim Tarihi: Eylül 2013) 8. Altun Ş., 2010, Türkiye deki Tekstil ve Hazır Giyim Atıklarının ve Geri Kazanım İmkanlarının Genel Profilinin Çıkarılması, 109Y008 Numaralı Tübitak Projesi Sonuç Raporu 347