Öğretim İlke ve Yöntemleri Editör: Prof. Dr. Firdevs Güneş
Editör: Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ISBN 978-605-364-985-4 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. I. Baskı: Aralık, 2014 Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Demirhan Kapak Tasarımı: Yılmaz Yücel Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet:www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net
ÖNSÖZ Bilgi çağını yaşayan dünyamızda bilim ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmeler eğitim kurumlarını çağa uygun, nitelikli ve donanımlı bireyler yetiştirmeye zorlamaktadır. Bu durum eğitimin; Öğretme yerine öğrenmeyi öğrenmeye, Bilgi tüketme yerine bilgi üretmeye, Sınıf merkezli öğretim yerine sınırsız öğrenmeye, Öğrenmeyi engelleme yerine öğrenmenin önündeki engelleri kaldırmaya, odaklanmasını gerektirmektedir. Bu süreçte öğrencilere bilgi aktarma yerine öğrenmeyi öğretme, araştırma, keşfetme ve bilgi üretme anlayışı öne çıkmaktadır. Yani mevcut bilgileri ezberleyen değil araştıran, keşfeden, üreten ve öğrenen bireyler yetiştirme amaçlanmaktadır. Öğrenen bireyler yetiştirmede eğitim biliminin yaklaşım, model, teori ve yöntemleri büyük önem taşımaktadır. Bunların başında öğretim ilke ve yöntemleri gelmektedir. Öğretim ilkeleri eğitimin hedeflerine ulaşma, yöntemler ise öğrencilere çeşitli bilgileri açıklama, keşfetmelerini sağlama, becerilerini geliştirme ve değerlendirme süreçlerini iyi yönetme amacıyla kullanılmaktadır. Öğretim ilke ve yöntemlerine dayanmayan eğitim çalışmaları ve sunulan bilgiler karma karışık olmakta, öğrencilerin zihinsel yapısını ve öğrenme sürecini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle öğretmenlerin öğretim ilke ve yöntemleri iyi bilmeleri, her birini etkili kullanmaları gerekmektedir. Eğitimin başarısı büyük ölçüde öğretim ilke ve yöntemlerine uygun yürütülen etkinliklere bağlı bulunmaktadır. Eğitimin niteliğini artırmak amacıyla hazırlanan bu kitapta, öncelik öğretmenlerin öğretim yöntem ve tekniklere ilişkin bilgi ve becerilerini geliştirmeye ağırlık verilmiştir. Bu alanda araştırma yapan ve özellikle Öğretim İlke ve Yöntemleri derslerini yürüten öğretim elemanlarına da faydalı olacağı düşünülen bu kitapta, her yöntem ve tekniğin dayandığı bilimsel temeller üzerinde durulmuş, uygulamaya yönelik öneri ve etkinlikler verilmiştir. Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi akademisyenlerince hazırlanan bu kitabın alanda çalışan öğretmen ve aday öğretmenlere katkı getirmesini dilerim. Kitabın hazırlanmasına destek veren akademisyenlere, basımını gerçekleştiren Pegem Akademiye ve emeği geçen herkese teşekkür ederim. Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Bartın, 2014
BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. Bölüm: Tanım ve Kavramlar - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ 2. Bölüm: Yaklaşım ve Modeller Eğitim Yaklaşım ve Modelleri - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Beyin Temelli Öğrenme - Yrd. Doç. Dr. Ayşe ELİÜŞÜK Çoklu Zekâ Yaklaşımı - Yrd. Doç. Dr. Umut SARAÇ 3. Bölüm: Öğretim Stratejileri Öğretim Stratejileri - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Sorgulamaya Dayalı Öğrenme - Doç. Dr. Necati HIRÇA Problem Temelli Öğrenme - Yrd. Doç. Dr. Neslihan USTA 4. Bölüm: Öğretim Yöntem ve Teknikleri - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ 5. Bölüm: Geleneksel ve Çağdaş Öğretim Teknikleri Anlatım Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Ayşe Derya IŞIK Gösteri Yöntemi - Arş. Gör. Arzu ÇEVİK Değerleri Açıklama Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Süleyman Erkam SULAK Tarihsel Yöntem - Yrd. Doç. Dr.Ayşegül TURAL Örnek Olay Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Harun ER Yaparak Yaşayarak Öğrenme - Doç. Dr. Sabri SİDEKLİ, Arş. Gör. Özkan ÇELİK Benzetim (Simülasyon) - Yrd. Doç. Dr. Süreyya GENÇ Soru-Cevap Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Harun ER 6. Bölüm: Araştırma ve Sorgulama Yöntemleri Proje Tabanlı Öğrenme - Yrd. Doç. Dr. Özge GÜN Problem Çözme Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Neslihan USTA Araştırma Sorgulama Temelli Öğrenme - Arş. Gör. Yasemin BÜYÜKŞAHİN Sezdirme Yöntemi - Arş. Gör. Ömer KEMİKSİZ 7. Bölüm: Etkileşim ve Araştırma Yöntemleri Zihinsel Etkileşim - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ İşbirlikli Öğrenme - Yrd. Doç. Dr. Ayşe Derya IŞIK Tartışma Yöntem ve Teknikleri - Yrd. Doç. Dr. Sedat BALYEMEZ 8. Bölüm: Birey ve Grup Yöntemleri Bireysel Çalışma Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Süleyman Erkam SULAK Alıştırmalar - Yrd. Doç. Dr. Süleyman Erkam SULAK Ev Ödevi - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ
vi Öğretim İlke ve Yöntemleri Etkinlik Yöntemi - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Bilişsel Çıraklık - Arş. Gör. Davut GÜREL 9. Bölüm: Teknoloji Merkezli ve Etkileşimli Yöntemler Teknoloji Merkezli Yöntemler - Yrd. Doç. Dr. Ramazan YILMAZ İnternet Etkileşimli Öğrenme Yöntemleri - Yrd. Doç. Dr. Ramazan YILMAZ Çevrim İçi Bilgi Arama Teknikleri - Yrd. Doç. Dr. Fatma Gizem KARAOĞLAN YILMAZ 10. Bölüm: Sınıf İçi ve Dışı Öğretim Yöntemleri Drama Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Süreyya GENÇ Eğitsel Oyun Yöntemi -Yrd. Doç. Dr. Süreyya GENÇ Gözlem Yöntemi - Yrd. Doç. Dr. Ayşe Derya IŞIK Gezi Yöntemi - Öğr. Gör. Hüseyin UYSAL Sergi Yöntemi - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ 11. Bölüm: Güncel Öğretim Teknikleri Altı Şapkalı Düşünme Tekniği - Yrd. Doç. Dr. Ayşe ELİÜŞÜK Altı Ayakkabılı Uygulama Tekniği - Arş. Gör. Arzu ÇEVİK Balık Kılçığı Tekniği - Arş. Gör. Davut GÜREL Beyin Fırtınası Tekniği - Arş. Gör. Fatih TAŞ Zihin Haritası Tekniği - Arş. Gör. Hasan Basri KANSIZOĞLU Kavram Haritası Tekniği - Arş. Gör. Hasan Basri KANSIZOĞLU Karikatürle Öğretim Tekniği - Arş. Gör. Arzu ÇEVİK Konuşma Halkası Tekniği - Arş. Gör. Ömer KEMİKSİZ Görüş Geliştirme Tekniği - Arş. Gör. Tuğba UYGUN Eğitsel Oyun Tekniği - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Gösteri Tekniği - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Sunuş Tekniği - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ 12. Bölüm: Çeşitli Öğretim Teknikleri Soru-Cevap Tekniği - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Sorgulama Tekniği - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Didaktik ve Sorgulama Tekniği - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Gözlem ve İnceleme Tekniği - Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ Analoji (Metafor) Tekniği - Arş. Gör. Bekir GÜLER Deney ve Laboratuvar Tekniği - Arş. Gör. Bekir GÜLER Mikro Öğretim - Arş. Gör. Tuğba UYGUN Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Tekniği - Arş. Gör. Mustafa KOCAARSLAN Yapılandırılmış Grid - Arş. Gör. Mustafa KOCAARSLAN Vee (v) Diyagramı - Arş. Gör. Mustafa KOCAARSLAN
İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM TANIM VE KAVRAMLAR 1. ÖĞRETİM NEDİR?... 2 2. PEDAGOJİ... 4 3. ÖĞRENME NEDİR?... 5 3.1. KAVRAMSAL GELİŞMELER... 7 3.2. ÖĞRENME TÜRLERİ... 7 a. Bilgi Aktarmayla Öğrenme (Geleneksel Öğrenme)... 8 b. Davranışçı Öğrenme... 9 c. Bilişsel Öğrenme... 11 d. Yapılandırıcı Öğrenme... 14 3.3. ÖĞRENME DÜZEYLERİ... 17 4. EĞİTİM NEDİR?... 19 KAYNAKLAR... 22 2. BÖLÜM YAKLAŞIM VE MODELLER I. EĞİTİM YAKLAŞIMLARI... 23 a. Yaklaşım Nedir?... 23 b. Geleneksel Yaklaşım... 24 c. Davranışçı Yaklaşım... 25 d. Bilişsel Yaklaşım... 28 e. Yapılandırıcı Yaklaşım... 29 f. Beceri Yaklaşımı... 34 g. Etkinlik Yaklaşımı... 38 h. Beyin Temelli Öğrenme... 39 i. Çoklu Zekâ Yaklaşımı... 44 II. ÖĞRETİM MODELLERİ... 51
viii Öğretim İlke ve Yöntemleri a. Öğretim Modeli Nedir?... 51 b. Öğretim Modelleri... 52 III. ÖĞRETİM İLKELERİ... 54 a. İlke nedir?... 54 b. Genel Öğretim İlkeleri... 54 c. Yaklaşımların Öğretim İlkeleri... 55 KAYNAKÇA... 57 3. BÖLÜM ÖĞRETİM STRATEJİLERİ I. ÖĞRETİM STRATEJİLERİ... 61 a. Öğretim Stratejisi Nedir?... 61 b. Öğretim Stratejisi Seçimi... 63 c. Öğretim Stratejilerini Sınıflama... 63 d. Öğretim Model ve Strateji İlişkisi... 64 II. ÇEŞİTLİ ÖĞRETİM STRATEJİLERİ... 65 a. Davranışçı Yaklaşım Stratejileri... 65 1. Doğrudan Öğretim Stratejisi... 65 2. Dolaylı Öğretim Stratejisi... 66 3. Tam Öğrenme Stratejisi (Benjamin S. Bloom)... 67 b. Bilişsel Yaklaşım Stratejileri... 68 1. Buluş Yoluyla Öğretim (Jerome Bruner)... 68 2. Sunuş Yoluyla Öğretim (David Ausubel)... 70 3. Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim (John Dewey)... 73 c. Yapılandırıcı Yaklaşım Stratejileri... 74 1. Etkileşimli Öğretim... 74 2. Deneyerek Öğrenme... 74 3. Bağımsız öğrenme... 75 4. İşbirlikli Öğrenme... 75 5. Sorgulamaya Dayalı Öğrenme... 78 6. Problem Temelli Öğrenme... 84 KAYNAKÇA... 91
İçindekiler ix 4. BÖLÜM ÖĞRETİM YÖNTEM VE TEKNİKLERİ I. ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ... 93 1. Öğretim Yöntemi Nedir?... 93 1.1. Boyutları... 95 1.2. Türleri... 96 1.3. Seçimi... 97 2. Öğretim Yöntemlerini Sınıflama... 98 2.1. Geleneksel Sınıflama... 99 2.2. Tournier Sınıflaması (1978)... 99 2.3. De Ketele Sınıflaması (1988)... 100 2.4. Prégent Sınıflaması (1990)... 100 2.5. Chamberland, Lavoie ve Marquis Sınıflaması (1996)... 100 2.6. Rieunier Sınıflaması (2001)... 101 3. Öğretim Yöntemleri ve Temel Özellikleri... 101 3.1. Geleneksel ve Çağdaş Öğretim Yöntemleri... 102 3.2. Araştırma ve Sorgulama Yöntemleri... 104 3.3. Etkileşim ve Tartışma Yöntemleri... 105 3.4. Bireysel ve Grup Yöntemleri... 105 3.5. Araç-Gereç ve Teknolojiye Dayalı Yöntemler... 106 3.6. Sınıf İçi ve Dışı Öğretim Yöntemleri... 106 II. ÖĞRETİM TEKNİKLERİ... 106 1. Öğretim Tekniği Nedir?... 106 1.1. Türleri... 107 1.2. Seçimi... 107 2. Teknikleri Sınıflama... 108 3. Yöntem ve Teknik Arasındaki Fark... 108 4. Model, Strateji, Yöntem ve Teknik İlişkisi... 109 KAYNAKÇA... 110
x Öğretim İlke ve Yöntemleri 5. BÖLÜM GELENEKSEL VE ÇAĞDAŞ ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ I. GELENEKSEL ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ... 111 1. Anlatım Yöntemi... 111 2. Gösteri Yöntemi... 117 3. Değerleri Açıklama Yöntemi... 117 4. Tarihsel Yöntem... 119 II. ÇAĞDAŞ ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ... 121 1. Örnek Olay Yöntemi... 121 2. Yaparak Yaşayarak Öğrenme Yöntemi... 131 3. Benzetim (Simülasyon) Yöntemi... 134 4. Soru Cevap Yöntemi... 140 KAYNAKÇA... 149 6. BÖLÜM ARAŞTIRMA VE SORGULAMA YÖNTEMLERİ I. ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ... 155 1. Proje Tabanlı Öğrenme... 155 1. Merkeziyet... 159 2. Yönlendirici soru... 159 3. Yapılandırmacı araştırmalar... 159 4. Özerklik... 160 5. Gerçekçilik... 160 2. Problem Çözme Yöntemi... 167 II. SORGULAMA YÖNTEMLERİ... 178 1. Araştırma-Sorgulama Temelli Öğretim Yöntemi... 178 2. Sezdirme Yöntemi... 183 KAYNAKÇA... 186
İçindekiler xi 7. BÖLÜM ETKİLEŞİM VE TARTIŞMA YÖNTEMLERİ I. ETKİLEŞİM YÖNTEMLERİ... 189 1. Zihinsel Etkileşim Yöntemi... 189 2. İşbirlikli Öğrenme Yöntemi... 190 II. TARTIŞMA YÖNTEMLERİ... 199 1. Panel... 200 2. Münazara... 203 3. Açık Oturum... 206 4. Forum... 208 5. Sempozyum (Bilgi Şöleni)... 209 6. Zıt Panel... 211 7. Akvaryum... 213 8. Buzz Grup Tekniği... 213 Buzz Grup Çeşitleri... 214 8.1. Phillips 66 Tekniği... 214 8.2. Clark s 22 Tekniği... 215 8.3. Huddle Tekniği... 215 8.4. Dairesel Cevap Tekniği... 215 8.5. Gelişmiş Buzz Oturumları... 215 8.6. Buzz Grup Tekniğinin Yararları ve Sınırlılıkları... 215 9. Sokratik Tartışma... 216 10. Sokratik Seminer... 216 KAYNAKÇA... 217 8. BÖLÜM BİREY VE GRUP YÖNTEMLERİ 1. Bireysel Çalışma Yöntemi... 219 1.1. Alıştırmalar... 221 1.2. Ev Ödevleri... 221 2. Etkinlik Yöntemi... 227 3. Bilişsel Çıraklık Yöntemi... 232 KAYNAKÇA... 235
xii Öğretim İlke ve Yöntemleri 9. BÖLÜM TEKNOLOJİ MERKEZLİ VE ETKİLEŞİMLİ YÖNTEMLER I. TEKNOLOJİ MERKEZLİ YÖNTEMLER... 237 1. Programlı Öğretim... 237 2. Modüler Öğretim... 238 3. Bilgisayar Destekli Öğrenme... 239 4. Uzaktan Eğitim... 240 5. Harmanlanmış Eğitim... 242 6. Çoklu Ortam Öğrenme... 242 II. İNTERNET TEMELLİ ETKİLEŞİM YÖNTEMLERİ... 243 1. E-Posta... 247 2. Viki... 248 3. Blog... 249 4. Forum... 251 5. Podcast... 252 6. Sosyal Ağ Siteleri... 253 7. Web Konferans... 254 8. İşbirlikli Yazma ve Düzenleme Araçları... 255 9. Elektronik Gelişim Dosyası... 255 10. Sanal Müze... 256 11. Sanal Laboratuvar Uygulamaları... 257 12. Dijital Öyküleme... 258 13. Dijital Bulmaca ve Yapbozlar... 259 14. Dijital Kavram Haritası... 260 15. Çeşitli Web Araçları... 262 III. ÇEVRİMİÇİ BİLGİ ARAMA TEKNİKLERİ... 263 KAYNAKÇA... 289 10. BÖLÜM SINIF İÇİ VE DIŞI ÖĞRETİM YÖNTEMLERİ 1. Drama Yöntemi... 293 2. Eğitsel Oyun Yöntemi... 307 3. Gözlem Yöntemi... 315 4. Gezi Yöntemi... 317 5. Sergi Tekniği... 320 KAYNAKÇA... 321
İçindekiler xiii 11. BÖLÜM GÜNCEL ÖĞRETİM TEKNİKLERİ 1. Altı Şapkalı Düşünme Tekniği... 325 2. Altı Ayakkabılı Uygulama Tekniği... 329 3. Balık Kılçığı Tekniği... 332 4. Beyin Fırtınası Tekniği... 336 5. Zihin Haritası Tekniği... 338 6. Kavram Haritası Tekniği... 350 7. Karikatürle Öğretim Tekniği... 357 8. Konuşma Halkası... 363 9. Görüş Geliştirme... 365 10. Eğitsel Oyun Tekniği... 366 11. Gösteri Tekniği... 367 12. Sunuş Tekniği... 367 KAYNAKÇA... 368 12. BÖLÜM ÇEŞİTLİ ÖĞRETİM TEKNİKLERİ 1. Soru-Cevap Tekniği... 373 2. Sorgulama Tekniği... 375 3. Didaktik Sorgulama Tekniği (5 N 1K)... 377 4. Gözlem ve İnceleme Tekniği... 378 5. Analoji Tekniği... 378 6. Deney ve Laboratuvar Tekniği... 381 7. Mikro Öğretim... 385 8. Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Tekniği (TDA)... 388 9. Yapılandırılmış Grid (YG)... 392 10. V-Diyagramı (Vee Diagram)... 397 KAYNAKÇA... 403
ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1. Örnek Olay Yöntemi...123 Şekil 2. Soru-Cevap Yöntemi...141 Şekil 3. Soru-Cevap Yönteminin Kullanım Amaçları...142 Şekil 4. İyi Soru Sormanın Beş Temel Özelliği...144 Şekil 5. Proje Tabanlı Öğrenmenin Tanımı...157 Şekil 6. Bir Öğrenme Modülünün Başlıca Unsurları...239 Şekil 7. E-Öğrenme Hakkında Bilgilerin Yer Aldığı Bir Viki Sayfası...249 Şekil 8. E-Öğrenme Hakkında Bilgilerin Yer Aldığı Bir Viki Sayfası...250 Şekil 9. T.C. Yükseköğretim Kurulu Bilgi Paylaşım Forumu...251 Şekil 10. Mobil Cihazda Gösterilen Bir Podcast Ders Kaydı...253 Şekil 11. Mobil Cihazlar İçin Geliştirilmiş Bir Sanal laboratuvar Uygulaması...258 Şekil 12. Dijital Kavram Haritası Kullanımından Bir Örnek...261 Şekil 13. Google Arama Motoru Ana Sayfası...267 Şekil 14. Anahtar Kelimeler Kullanılarak Gerçekleştirilmiş Bir Web Arama Sonuç Sayfası...268 Şekil 15. Google da Sanal Klavye Uygulaması...269 Şekil 16. Google da Sesli Arama Yapma...270 Şekil 17. Anahtar Kelimeler Kullanılarak Gerçekleştirilmiş Bir Görsel Arama Sonuç Sayfası...271 Şekil 18. Arama Araçları Menüsü...271 Şekil 19. Görsel Öğelerin Boyutlarının Belirlenmesi...272 Şekil 20. Görsel Öğelerin Renklerinin Belirlenmesi...272 Şekil 21. Görsel Öğelerin Türünün Belirlenmesi...273 Şekil 22. Bilgisayarda Bulunan Bir Görsel Öğenin Web de Aranması...274 Şekil 23. Google Videolar Arama Araçları...274 Şekil 24. Google Haberlerde Arama...276 Şekil 25. Google Kitaplarda Arama...277 Şekil 26. Google Uygulamalarda Arama...279 Şekil 27. Google Maps (Haritalarda) Arama...280 Şekil 28. Google Gelişmiş Arama...281
xvi Öğretim İlke ve Yöntemleri Şekil 29. Google Akademik (Scholar) Arama Sayfası...282 Şekil 30. Google Akademik (Scholar) Arama Sayfasında Bir Yazara Ait Eser Aratma...282 Şekil 31. Google Yazım Düzeltme Ekranı...283 Şekil 32. Google Birim Dönüşüm İşlemleri...286 Şekil 33. Google Zaman Uygulaması...286 Şekil 34. Google Güncel Para Birimi Dönüşümleri...286 Şekil 35. Google da Tanım Arama...287 Şekil 36. Google Hesap Makinesi...287 Şekil 37. OR Operatörünün Kullanımı...288 Şekil 38. AND Operatörünün Kullanımı...288 Şekil 39. Balık Kılçığı Diyagramı...333 Şekil 40. Örnek Bir Uygulama Öğrenci Başarısızlığına Etki Eden Nedenler...335 Şekil 41. Sağ ve Sol Beynin Anahtar Kavramları...340 Şekil 42. Zihin Haritası Tekniğinin Uygulama Adımları...341 Şekil 43. Kavram Haritasının Unsurlarını Gösteren Bir Örnek...352 Şekil 44. Konuşma halkası tekniği oturma düzeni örneği...364 Şekil 45. Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Tekniği İle Hazırlanmış Örnek Değerlendirme Etkinliği...390 Şekil 46. V -Diyagramının Temel Yapısı...398 Şekil 47. V-Diyagramına İlişkin Örnek Bir Etkinlik...401
1. BÖLÜM TANIM VE KAVRAMLAR Eğitim dünyayı değiştiren en önemli güçtür. Bu güce ulaşmanın yolu ise düşünen, anlayan, araştıran, sorgulayan ve sorun çözen bireyler yetiştirmektir. Şartlanmış, davranışçı, taklitçi ve ezberci zihinler üreten eğitim sistemleri çağdaş gelişmeler karşısında yetersiz kalmaktadır. Bu durum eğitim yaklaşım ve uygulamalarını güncellemeyi gerektirmektedir. Günümüzde çoğu gelişmiş ülkede bireylere 21. yüzyılın bilgi ve becerileri kazandırılmaya çalışılmaktadır. Bunlar yeni bilgiye hızlı ulaşma ve uygulama, sözlü ve yazılı iletişim, eleştirel düşünme, sorun çözme, ekip çalışması ve işbirliği yapma, teknoloji kullanma, liderlik ve proje yönetme olarak sıralanmaktadır. Bunun için ilk okuldan üniversiteye kadar her düzeyde planlı ve bilinçli çalışmalar yapılmakta, çağdaş eğitim yaklaşım ve yöntemlerinden yararlanılmaktadır. Eğitim alanında günümüze kadar çeşitli eğitim yaklaşım ve modellerinin uygulandığı görülmektedir. Bunlar dönemlere, felsefe, psikoloji gibi eğitimi doğrudan etkileyen alanlara, araştırmalara göre değişmektedir. Bu yaklaşımlarla birlikte öğretim, öğrenme ve eğitimin tanımları, öğretim ilke ve yöntemleri, program, araç-gereç, ölçme ve değerlendirme anlayışı değişmektedir. Öğretmenlerin eğitimle ilgili temel kavramları iyi bilmeleri ve uygulamada kullanmaları öğrenci başarısını artırıcı olmaktadır. Aşağıda öğretim, pedagoji, öğrenme ve eğitim kavramları ayrıntılı olarak verilmektedir.
2 Öğretim İlke ve Yöntemleri 1. ÖĞRETİM NEDİR? Öğretim, Türkçe sözlüklerde belli bir amaca göre gerekli bilgileri verme işi, tedris, tedrisat, talim olarak açıklanmaktadır. Yabancı sözlüklerde ise didaktik anlamında ele alınmaktadır. Eğitim Terimleri Sözlüğünde ise farklı anlamları şöyle sıralanmaktadır: 1. Belli bir amaca göre gereken şeyleri öğretme işi, 2. Bir eğitim kurumunda bir küme öğrenciye belli dal ya da konularda bilgi verme, 3. Öğrenmeyi kolaylaştıracak etkinlikleri düzenleme, gereçleri sağlama ve kılavuzluk etme eylemi, olarak ifade edilmektedir (Eğitim Terimleri Sözlüğü, 1974). Çeşitli kaynaklarda ise öğretim, bir alana özgü bilgileri öğrencilere kazandırma süreci denilmektedir. Bu süreçte öğrenmeyi kolaylaştıracak etkinlikleri düzenleme, araç gereçleri sağlama ve rehberlik etme işi de bu kavram içinde yer almaktadır. Kısaca bir eğitim kurumunda önceden hazırlanmış bir program çerçevesinde amaçlı, planlı, düzenli ve kontrollü olarak yürütülen uygulamalara öğretim denilmektedir. Görüldüğü gibi bu açıklamalarda öğretim kavramının üç yönüne vurgu yapılmaktadır. Birincisi belirli bir amaca göre öğrencilere çeşitli bilgi ve becerileri öğretme, ikincisi bunları bir alana ya da konuya bağlı olarak gerçekleştirme, üçüncüsü öğrenmeyi kolaylaştıracak etkinlikleri düzenleme, araç gereçleri sağlama ve rehberlik etme olmaktadır. Öğretim, öğretme ve öğrenme faaliyetlerinin bir bileşkesi olmaktadır. Yani hem öğretme ve hem de öğrenme faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu nedenle öğretimin gerçekleşmesi için sadece bilgi aktarma yeterli değildir. Öğrenmeyi kolaylaştıracak çalışmaları da yapmak gerekmektedir. Öğretim, bir disiplinle ilgili teori, amaç, ilke, içerik, kavram, uygulama bilgileri, araç, gereç, materyal gibi bütün ögeleri kapsamaktadır. Ayrıca ilgili disiplininin kendine özgü yöntem ve teknikleri ile genel öğretim yöntem ve tekniklerini de içermektedir. Bu yönüyle genel ve özel öğretim olmak üzere iki alana ayrılmaktadır. Genel öğretim okuldaki bütün alan ve derslerin öğretimine, özel öğretim ise bir alan veya dersin öğretimine yönelik uygulamaları kapsamaktadır. Örneğin matematik öğretimi, okuma yazma öğretimi gibi. Öğretim geçmişten bu yana eğitim alanının en önemli boyutunu oluşturmaktadır. Bu nedenle öğretim süreci üzerinde önemle durulmakta ve çeşitli açıklamalar yapılmaktadır. Jean Houssaye, 1986 yılında eğitim sürecini pedagojik üçgen adını verdiği bir eşkenar üçgen ile açıklamaktadır. Üçgenin üst köşesine öğret-
Tanım ve Kavramlar 3 men, yan köşelerine bilgi ve öğrenci, kenarlarına ise öğretim, pedagoji ve öğrenme kavramlarını yerleştirmektedir. Karşılıklı etkileşim içinde olan bu eğitim üçgeninde; Öğretim, bilgi ve öğretmen arasında, Pedagoji, öğretmen ve öğrenci arasında, Öğrenme ise bilgi ve öğrenci arasında yer almaktadır (Houssaye, 2000). ÖĞRETMEN Öğretim Pedagoji BİLGİ Öğrenme ÖĞRENCİ Eğitim üçgenine göre öğretmen ve bilgi etkileşimi öğretim, öğretmen ve öğrenci ilişkileri pedagoji, öğrenci ve bilgi etkileşimi öğrenme sürecini oluşturmaktadır. Houssaye öğretim ve pedagojiyi üçgenin karşılıklı kenarlarına yerleştirmiştir. Her ikisi de derste öğretmen tarafından yürütülmekte ancak farklı iki alanı içermektedir. Bunlar; 1. Bilgiyi öğrenciye uygun hale getirme, küçük parçalara ayırma, sırasıyla öğrenciye sunma ve öğretme olmaktadır. Bu alana öğretim denilmektedir. 2. Bilgiyi işleme, uygun yöntem ve tekniklerle öğrencinin zihnine yerleştirme, eğitim ortamını öğrenciye göre düzenleme, bu alan pedagoji olmaktadır. Görüldüğü gibi öğretim bilgileri öğrenciye iyi öğretmeye, pedagoji ise öğretmen ve öğrenci arasındaki eğitsel ilişkileri geliştirmeye odaklanmaktadır. Böylece öğretim eğitimin içerik boyutunu, pedagoji de süreç boyunu içermektedir. Karşılıklı olarak birbirini etkileyen bu alanlar öğrenme boyutunda birleşmektedir. Öğrenme boyutunda öğrenci bir taraftan öğretmenin aktardığı bilgileri almaya çalışmakta bir taraftan da öğretmenle etkileşim içinde olmaktadır.
4 Öğretim İlke ve Yöntemleri Öğretim, öğretmen, bilgi ve öğrenci olmak üzere üç bileşenden oluşmaktadır. Bunlar arasında gerekli uyumu sağlamak için aşağıdaki sorulara cevap aramaktadır. Bunlar; - Aktarılacak bilgiler nelerdir? - Öğrenciler bunları nasıl birleştirecektir? - Bunları uygulamak için gerekli öğretim süreçleri nelerdir? gibi sorular olmaktadır. Bu sorularla öğrenciye aktarılacak bilgi ve kavramların neler olacağı, aralarında nasıl ilişkiler kurulacağı ve bilgilerin hangi aşamalarla verileceği belirlenmektedir. Böylece öğretmen bilgi ve öğrenci arasında gerekli uyum sağlanarak öğretimin niteliği artırılmaya çalışılmaktadır. 2. PEDAGOJİ Latince kökenli bu kavramın yaygın bilinen anlamı küçük çocukları eğitme ve rehberlik etmedir. Günümüzde pedagoji kavramının anlamı öğretmen ve öğrenci arasındaki eğitsel ilişkiler olmaktadır. Pedagoji kavramıyla ilgili bazı açıklamalar şöyledir. Pedagoji; Altet e göre eğitim ve öğretim arasındaki ilişkileri inceler ve bunları iyileştirmeye çalışır. Eğitimin amaçları ile süreçte verilen bilgileri ve alınan sonuçları değerlendirir. Hooussa ya göre eğitsel teorilerle uygulamalar arasındaki karşılıklı ilişkileri inceler. Mialaret e göre eğitim etkinliklerinin işlev ve sonuçlarını inceler, eğitsel eylem ve işlemleri değerlendirir. Görüldüğü gibi pedagoji eğitim alanının daha çok süreç boyutunu içermektedir. Öğretim sınıfta bilgilerin aktarılmasına, pedagoji ise öğrencilerle ilişkilere ve etkileşime odaklanmaktadır. Pedagoji sadece öğrencilerle ve öğrenciler arasındaki ilişkilere değil, çevreyle ve çalışma koşullarıyla da ilgilenmektedir. Çeşitli konuları ve içeriği sınıftaki öğrencilere uyumlu hale getirmeye çalışmaktadır. Bu amaçla önce öğretilecek hedef grubun yani öğrencilerin özellikleri ve düzeyi belirlenmektedir. İkinci aşamada alıştırmalarla etkinliklerin seçimi ve uygulanmasına karar verilmekte, son aşamada ise bütün uygulamalar birleştirilmektedir. Pedagoji, öğretmen, öğrenci bilgi olmak üzere üç bileşenden oluşmaktadır. Bileşenler arasında uyum sağlamak için aşağıdaki sorulara cevap aramaktadır.
Tanım ve Kavramlar 5 Bunlar; - Bilgiler sınıf düzeyine uygun olarak nasıl aktarılmalıdır? - Uygulama için sınıf nasıl düzenlenmelidir? - Uygulamalar arasında bütünlük nasıl sağlanmalıdır? Bu sorularla öğretilecek alana en uygun yöntem, teknik, etkinlik ve uygulamalar belirlenmektedir. Böylece öğrencilerin öğrenme güçlükleri giderilmeye çalışılmaktadır. Bu süreçte araç, gereç ve kaynaklar da uygulamaya konulmakta ve denenmektedir. Her birinin uygunluğu konusunda gerekli araştırmalar yapılmaktadır. Pedagoji ile öğretim alanı birbirinin tamamlayıcısıdır. Pedagoji eğitimin süreç boyutunu, öğretim ise içerik boyutunu oluşturmaktadır. 3. ÖĞRENME NEDİR? Öğrenme, Türkçe sözlüklerde bilgi edinme, belleme, yetenek ve beceri kazanma, haber alma, keşfetme, bilgilere uyum sağlama, özümleme, yeni becerileri yapılandırma, bilinenin ötesine geçme, bilinmeyene doğru gitme, düşünme ve tutum biçimlerini değiştirme gibi çeşitli anlamlarda kullanılmaktadır. Eğitim Terimleri Sözlüğünde öğrenme; 1. Belli bilgi, beceri ve anlayışlar edinme, 2. Kavramsal düzenlemeler yapma süreci, 3. Alıştırma ve uygulamaların sürekli olan etkilerine verilen ad, 4. Tepki ve davranışlarda yaşantıların oluşturduğu değişme, olarak dört maddede sıralanmaktadır (Eğitim Terimleri Sözlüğü, 1974). Çeşitli kaynaklarda ise öğrenme, bireyin yaşantılar sonucu bilgi, beceri, davranış, tutum ve alışkanlıklarında meydana gelen uzun süreli değişmeler olarak açıklanmaktadır. Görüldüğü gibi bu açıklamalarda öğrenme kavramının dört yönüne vurgu yapılmaktadır. Birincisi çeşitli bilgi ve beceriler edinme, ikincisi bunları yaşantılar sonucunda kazanma, üçüncüsü zihinde kavramsal düzenlemeler yapma, dördüncüsü de tutum ve davranışlarda değişme olmaktadır. Öğrenmenin gerçekleşmesi için sadece bilgi alma yeterli değildir. Alınan bilgilerin zihinde işlenmesi, bunların bireyin bilgi, beceri, davranış ve tutumlarında kalıcı bir değişime neden olması gerekmektedir. Böylece bireyin sürekli öğrenerek kendini yaşam boyu geliştirmesi üzerinde durulmaktadır. Öğrenme dinamik bir süreçtir. İnsanlar çevre ile etkileşimleri sonucu sürekli yeni bilgi ve beceriler öğrenmektedir. Bir konuyu öğrenen insan önceki durumdan farklı biri olmaktadır. Yani öğrenme bireyin çeşitli yönlerden değişmesini getir-
6 Öğretim İlke ve Yöntemleri mektedir. Bu değişme önce zihinde başlamakta, sonra davranış ve tutumlara doğru ilerlemektedir. Bu durum şöyle açıklanmaktadır: Öğrenme bir değişmedir. Öğrenme değişmeyi getirmekte ancak bu değişmenin iyi, mükemmel ve etkili olması gerekmektedir. Değişme bireyin çabalarıyla olmalıdır. Öğrenme ve değişme bireyin aktif çabalarıyla bir etkinliği deneyerek, çevresiyle etkileşerek gerçekleşmelidir. Değişme zihin ve davranışları kapsamalıdır. Değişme önce bilgi ve becerilerde, ardından zihinde olmalıdır. Bu durum giderek tutum ve davranışlara yansımalıdır. Değişme kalıcı olmalıdır. Öğrenilen bilgileri hatırlama ve sürekli uygulama açısından değişmenin kalıcılığı önemlidir. Öğrenme bireyin çevreyle etkileşimi sonucunda çevresinden çeşitli bilgi ve becerileri alması demektir. Birey çevresinden sürekli olarak kendisine ulaşan verileri incelemekte, değerlendirmekte ve bunun sonucuna göre hareket etmektedir. Bir başka deyişle öğrenme sürecinde dışarıdan gelen bilgiler beş duyu organıyla alınmaktadır. Alınan bilgiler zihinde işlenerek gerekli düzenlemeler yapılmaktadır. Bilgi alma sürecine duyu organlarının katkısı farklı olmaktadır. Araştırmalara göre öğrenciler öğrendiklerinin; % 1 ini tatma, % 2 sini dokunma, % 4 ünü koklama, % 10 unu işitme, % 83 ünü ise görme yoluyla almaktadırlar (Lang, McBeath ve File,1995). Öğrenme bireyin çeşitli yönlerden değişmesini ve bu değişmenin kalıcı olmasını gerektirmektedir. Değişmenin kalıcılığı için öğrenilen bilgileri uzun süreli hatırlamak çok önemli olmaktadır. Araştırmalara göre öğrenciler bir deste; Okuduklarının 10 unu, Duyduklarının % 20 sini, Gördüklerinin % 30 unu, Görüp duyduklarının % 50 sini, Yapıp anlattıklarının % 70 ini hatırlamaktadırlar (Lang, McBeath ve File,1995).
Tanım ve Kavramlar 7 3.1. KAVRAMSAL GELİŞMELER Öğrenme her canlının bir özelliğidir. İnsanlarda öğrenme yeteneği diğer canlılara göre daha yüksektir. İnsanlar anne karnında öğrenmeye başlamakta ve bu özellik yaşam boyu sürmektedir. Bu kadar uzun bir süreci kapsayan öğrenmenin niteliğini artırmak için çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Geçmişten günümüze kadar süren bu çalışmalarda öğrenme kavramı çeşitli yönlerden ele alınmış ve açıklanmıştır. Öğrenme önceleri bilgi verme olarak görülmüş ve uzun yıllar bu yönde çalışmalar yapılmıştır. Ardından aktif okul ve yeni eğitim anlayışı gündeme gelmiş ve öğrenciyi merkeze alan eğitim önerilmiştir. Rousseau, Cousinet, Decroly ve Dewey, öğrencinin özgürlüğü, ihtiyaçları ve ilgilerine yönelmişlerdir. Çok geçmeden öğrenme sanatı kavramı ortaya atılmıştır. B. F. Skinner 1950-1960 yıllarında öğrenmenin bir davranış değiştirme olduğu üzerinde durmuştur. Sidney L. Pressey, insan bir öğrenme makinesidir açıklamasını yapmıştır (Giordan, 1998). Daha sonraki yıllarda İnsan öğrenmek için doğdu ancak bunu tek başına yapamaz. Bir öğreten olmalı, denilerek öğ retmenlik mesleği vurgulanmıştır. Görüldüğü gibi dünyamızda öğrenme kavramı, süreci ve bireylerin nasıl öğrendiğine ilişkin araştırmalar sürmektedir. Bu çalışmalar sonucunda çeşitli öğrenme türleri, teorileri ve yaklaşımları ortaya çıkmaktadır. Bunlar geleneksel, davranışçı, bilişsel, yapılandırıcı ve beyin temelli öğrenme başlıkları altında toplanmaktadır. Geleneksel yaklaşımda öğrenme çeşitli bilgilerin aktarılması, eski bilgilerle yeni bilgilerin değiştirilmesidir. Davranışçı teorilerde öğrenmenin uyarıcı ile davranış arasında bir bağ kurarak geliştiği ve pekiştirme yoluyla davranış değiştirmenin gerçekleştiği kabul edilmektedir. Bilişsel yaklaşıma göre öğrenme bireyin bilgileri zihnine bir bilgisayar gibi yüklemesidir. Yapılandırıcı yaklaşımda öğrenme ön bilgilerle yeni bilgilerin bütünleştirildiği ve yapılandırıldığı aktif bir süreçtir. Beyin temelli öğrenmede ise beynin paralel bir işlemci olduğu, öğrenmenin fizyolojik bir olay olarak değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Bu yaklaşımlarda ele alınan ve uygulanan öğrenme türleri ile düzeyleri aşağıda verilmektedir. 3.2. ÖĞRENME TÜRLERİ Öğrenme insanlığın doğuşuyla birlikte başlamıştır. İlk insanların balıkçılık ve avcılık yaparken öğrendiklerini çevrelerine aktardıkları bilinmektedir. İnsanlar yaşamları boyunca çevre ile etkileşimleri sonucu çeşitli bilgi, beceri, tutum ve davranışlar kazanırlar. Bunlar öğrenmenin temelini oluşturmakta ve bireylerde kalıcı değişmeleri getirmektedir. Bu şekilde başlayan öğrenme çalışmaları zamanla ilerlemiş, çok sayıda araştırma yapılmış ve çeşitli öğrenme türleri ortaya çıkmıştır.
8 Öğretim İlke ve Yöntemleri Öğrenme türlerinin bazılarında bilgi, bazılarında ise davranış ön plana alınmıştır. Bazı öğrenme türleri hayvanların öğrenme biçimine, bazıları da bilgisayarın veri işleme sürecine dayandırılmıştır. Aşağıda öğrenme türleri tarihsel bir süreç içerisinde ve eğitim yaklaşımlarıyla ilişkilendirilerek verilmektedir. a. Bilgi Aktarmayla Öğrenme (Geleneksel Öğrenme) Geleneksel öğrenme de denilen bu öğrenme biçimi eğitim alanında kullanılan en eski uygulamalardan biridir. Bu öğrenme aktarılan bilgilerin tekrar edilmesi ve ezberlenmesine dayanır, öğrenme ile bilgilenme eş anlamda kullanılır. Bilgiler sözlü veya yazılı olarak açıklanır. Öğrencilere öğrenmesi için çeşitli kaynaklar sunulur. Tekrarlama işlemine çok önem verilir. Derslerde kolay uygulandığından fazla sorun yaşanmaz. Geleneksel yaklaşım ve anlatım yönteminde kullanılan bu öğrenme biçimi öğretmen ağırlıklıdır. Bilgi aktarmada öğretmene tam güven vardır. Bilgiler öğrencilere aşamalı olarak aktarılır. Günümüzde de sık kullanılan bu uygulamada bilgiler sözlü veya yazılı olarak aktarılmakta, öğrenciler bunları dinleyerek veya okuyarak almaktadır. Bu durum kitle iletişim araçlarına benzemekte çoğu radyo, televizyon, internetten de bu şekilde bilgi aktarılmaktadır. Ancak öğrenme teorilerine göre bilgi aktarma öğrenme sayılmamaktadır. Öğrencilerin aktarılan bilgileri tekrar etmesi ve ezberlemesi öğrenmenin en alt düzeyi yani sıfır düzeyi olmaktadır. Bu durum toplumda yanlış anlaşılmakta hâlâ çoğu ders veya kursta bu şekilde öğretim yapılmaktadır. Özetle; Ezberleyerek öğrenme: Bu öğrenme genellikle bilgileri sırasına göre ezberleme, olayları tekrarlama, tanım ve kavramları hatırlama, işlem ve süreçleri otomatik yürütme ya da uygulama işlemlerine dayalıdır (Basque, Rocheleau, Winer,1998). Ancak ezberleme yoluyla edinilen bilgiler kısa sürede unutulmaktadır. Tekrarlayarak öğrenme: Geleneksel öğrenmede tekrarlama zorunludur. Bir bilgiyi, olayı olduğu gibi saklamak veya hatırlamak için sürekli tekrar etmek gereklidir. Tekrarlama işlemi düzenli ve planlı yapılmalıdır. Öğrenciye bir konuyu öğrenmesi için önce pasif, giderek aktif olarak bir işlemi tek başına yapıncaya kadar tekrar yaptırılır. Bu süreçte işaretleme, altını çizme, çerçeve içine alma gibi çeşitli ezberleme teknikleri kullanılır. Öğrenmek için süre gereklidir. Bir bilgiyi öğrenmek için belirli bir süre gereklidir. Süre bütün öğrenmeler için gerekli ve önemlidir. Okulda öğrencilere bu süre verilmelidir. Yapılan araştırmalara göre başlangıç öğrenmelerde bilgileri zihinde yerleştirmek için ortalama 3-5 dakika süre gerekli olmaktadır. (De Landsheere, 1992).