TÜRKİYE DE KADININ İŞGÜCÜ PAZARINA KATILIM VE DOĞURGANLIK KARARLARI

TÜRKİYE DE KADININ İŞGÜCÜ PAZARINA KATILIM VE DOĞURGANLIK KARARLARI Seda ŞENGÜL (*) Gülsen KIRAL (**) Özet: Bu araştırmada, Türkye de kentsel alanda evl kadının şgücü pazarına katılım kararı üzernde çocuk sayısının (yed yaşından küçük çocukların) çsellğn kontrol etmek çn k aşamalı Probt model uygulandı. Brnc aşamada, doğurganlık eştlğ Count modellernden Posson modelyle, knc aşamada se evl kadının şgücü pazarına katılım olasılığı Probt modelyle belrlend. Doğurganlık ve kadının şgücü pazarına katılımı arasındak çsellk sorununun çözümü çn araç değşken metodundan yararlanıldı. Araç değşken olarak lk çocuğun cnsyet kullanıldı. Bu modellern tahmnnde kullanılan verler, DİE nn 2003 yılı I. Dönemnde Hanehalkı İşgücü Anket ham verlernden sağlandı. Anahtar Kelmeler: Kadın şgücü, Doğurganlık, Probt, Araç değşken, Türkye The Decsons of Female Labour Force Partcpaton and Fertlty n Turkey Abstract: In ths study, a two-stage probt regresson has been used to control for endogenety of the total number of chldren as well as the number of chldren less than seven years of age n a labour force partcpaton decson of marred women. The frst-stage s fertlty equaton, whch s estmated by Posson model of Count Data Models. The second stage s a probt regresson whch s used to determne the probablty of the labour force partcpaton. In explorng the endogenety between fertlty and marred women s LFP, the nstrumental varable method s used as a soluton. In ths study the nstrumental varable method of the frst chld s sex has been appled. The data used for emprcal analyss are provded by SIS, and are based on Household Labour Force for the frst perod of 2003. Keywords: Female Labour, Fertlty, Probt, Instrumental varable, Turkey I. Grş Kadının şgücü pazarına katılımı ve doğurganlığı arasındak lşky anlamak hem kuramsal hem de uygulama açısından önemldr. Kadının şgücü pazarına katılımı ve doğurganlığı arasındak lşknn önem, kadının toplumdak rolüne dayandırılmakta ve öncelkl sorumluluğunun çocuk bakımı olduğu fade edlmektedr. İşgücü pazarında çalışma saatlernn esnek olmaması nedenyle annelk ve çalışma roller arasında rekabet olmadığı, çocuk bakımının (öncelkle okul önces) kadının şgücü pazarında karşılaşacağı fırsatları değerlendrmesn etkleyeceğ ve dolayısıyla, annelğn kadının şgücü pazarına (*) Yrd. Doç.Dr. Çukurova Ünverstes İİBF Ekonometr Bölümü (**) Dr. Çukurova Ünverstes İİBF Ekonometr Bölümü

90 Seda ŞENGÜL, Gülsen KIRAL katılımını ve elde edeceğ getry azaltacağı ler sürülmektedr (Heckman, 1974; Lehrer & Nerlowe, 1986; Powell, 1997; Djurdjevc, 2005). Ebeveynler çocuklarına sadece parasal harcama değl zamanlarının da öneml bölümünü ayırırlar. Sosyal dönüşümlere ve meslek faalyetlern gelşmesne rağmen çocuk bakımı zaman gerektren br uğraşıdır ve ebeveynler çocuk sahb olduklarında gelrlernn tümünü veya br bölümünü kaybederler. Anne, kısıtlı zamanını çalışma, boş vakt ve çocuk bakımı arasında nasıl paylaştıracağına karar vermekte ve bu paylaştırma çocuk sayısına bağlı olarak değşmektedr (Schultz, 1978; Powell, 1997). Bunun k temel neden vardır. Brncs gelr etksdr. Hanehalkı gelrnn br bölümü çocuk tüketmne ayrılır, çocukla brlkte ebeveynlern gelr düşer ve ebeveynlerden br veya her ks şgücü arzlarını artırmaya duyarlı olurlar. Bu duruma en y örnek, aynı gelre sahp çocuklu alelern bütçelernden gıdaya ayırdıkları payın, çocuksuz alelerden daha yüksek olması verleblr (Brownng, 1992). İknc olarak, ebeveynlern her ks de ev dışında çalışıyorlarsa çocuk olduktan sonra alternatf çocuk bakım masraflarıyla karşılaşırlar. Bu da, kadının gelr (daha fazla çalışacağından) ve kame (daha az çalışacağından) etklerne sahp olan ücretnn düşmesne eşdeğerdr (Lehrer & Nerlowe, 1986). Kadının şgücü pazarına katılımı ve doğurganlığı le lgl ekonomk lteratür oldukça fazladır (Kllngsworth, 1983; Heckman &MacCurdy, 1986; Kllngsworth & Heckman, 1986; Brownng, 1992; Connely & Kmmel, 2003; Djurdjevc, 2005). Çocuğun kadının şgücü pazarına katılımı üzerndek etksn araştıran amprk çalışmaların çoğunda, çocuk bakımının yoğun zaman gerektrdğ, çocuk bakım malyet nedenyle annenn şgücü pazarına grme arzını azaltma eğlmnde olduğu ve dolayısıyla kame etksnn gelr etksnden daha baskın olduğu fade edlmektedr (Heckman, 1974; Blau & Robns, 1988; Connelly & Kmmel, 2003). Konuyla lgl bazı amprk çalışmalar se kadının şgücü pazarına katılımı le çocuk sayısı arasındak negatf lşknn daha büyük yaştak çocuklar çn poztfe döndüğünü göstermştr (Heckman & Walker, 1990; Gangadharan & Rosenbloom, 1996). Çocuk bakımının zaman gerektrdğn ve fırsat malyet olarak; daha yüksek çocuk bakım malyetnn daha yüksek ücret, daha yüksek ücretn daha yüksek çocuk bakım malyetne neden olduğunu ve bunun da çocuk sahb olma talebn azaltacağı ler sürülmektedr. Avrupa Brlğ ülkelernde son yıllarda, kadının şgücü pazarına katılımında öneml br artış olduğu ve bu artışla doğurganlık oranının da hızla azaldığı gözlenmştr (Djurdjevc, 2005). Ancak, doğurganlık ve şgücü pazarına katılımın ekonomk analznde; şgücü pazarına katılım ve doğurganlık terchlernde, brnden dğerne doğru br nedensellk olmadığını ve bu terchlern eşanlı olarak aynı temel ekonomk değşkenler tarafından belrlendğ, kadının ücretnn yüksek, eşnn ücretnn se düşük olması durumunda kadının daha fazla şgücü pazarına katılmak ve daha az çocuk sahb olmak steyeceğ belrtlmektedr (Mncer, 1962). Ayrıca, kadınlar arasında terchler heterojen olup, bazı kadınlar çocuk sahb olmayı

İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt: 20 Nsan 2006 Sayı: 1 91 daha çok, çalışmayı se daha az terch ederken, bazı kadınlar ters br davranış gösterrler (Lacovou, 2001). Weller (1977), kadının şgücü pazarına katılımı ve doğurganlığı arasındak lşkde nedensellğn yönünün net olmadığını, bu lşkde dört olası durumun gözlenebleceğn fade etmştr. ) Ale büyüklüğü şgücü pazarına katılımı etkler. ) İşgücü pazarına katılım ale büyüklüğünü etkler. ) Ale büyüklüğü ve şgücü pazarına katılım brbrn karşılıklı etkler. v) Gözlenen negatf lşk yanıltıcıdır ve bu negatf lşkye her k değşkenn ortak özellkler neden olmaktadır. Gelşmekte olan ülkelerde kadının şgücü pazarına katılımı le doğurganlığı arasında lşknn yönünün net olmadığı; hem negatf hem poztf lşk gözlenebleceğ gb hçbr lşknn gözlenemeyeceğ öne sürülmektedr. Gelşmş Ülkelerde çalışma ve çocuk bakımı le lgl sosyal organzasyonlar arasındak çeştllğnn görel olarak küçük olması nedenyle çalışma ve doğurganlık arasındak lşky açıklamaya yönelk çalışmalarda; kadının çalışması le annelk rollernn ters lşk olduğu, çocuğun gereksnmelernden dolayı çalışma le çocuk bakımı arasında kame olduğunu söylemek ve bu doğrultuda bulgular elde etmek mümkündür (Rndfuss & Brewster, 1996; Donahoe, 1999). Bununla brlkte, Gelşmekte Olan Ülkelerde kadının çalışması ve doğurganlığı arasındak etkleşmn gücünü ve yönünü belrleyen sosyal ve ekonomk güçler bağında, büyük br çeştllk vardır. Dğer br fadeyle, doğurganlık ve çalışma lşks özeldr ve çalışmanın doğasına ve çocuk bakımında alternatf seçeneklern mevcudyetne ek olarak pek çok makro ve mkro düzeydek faktörlere (ale planlama yöntemlernn kabul edleblrlğ ve mevcudyet, kadının statüsü, hane çnde karar alma gücü, hem kadının hem de çocuğun eğtm ve gelr getrecek br şte çalışablme fırsatları gb) dkkat verlmeldr. Gelşmekte Olan Ülkelerde amprk bulguları açıklamadak yeterszlğn kadının toplumdak rolündek belrszlkten kaynaklandığı söyleneblr. Çalışma kadına sosyal kmlk ve ekonomk destek çn alternatf kaynak sağlar. Kadının eşne ve çocuğuna olan sosyal ve ekonomk bağımlılığını azaltır, sosyal ufkunu genşletr, evllğ gecktrmesne ve üzerndek doğurma baskısını azaltmasına neden olur (Dxon-Mueller, 1989; Donahoe, 1999). Benzer olarak, kadının ev ç gücünün az olması durumunda bell bağlamlarda, çalışma ve doğurganlık lşksnn zayıf olacağı dda edlmektedr. Aynı şeklde, annelk ve çalışma roller arasında rakp br lşk olablr, fakat beklenen bu ters lşk, eğer kadın zaman kullanımını ayarlamada otorter değlse görülmeyecektr (Donahoe, 1999). Türkye nn nüfusunun büyük çoğunluğu Müslüman dır. İslam geleneklerden dolayı da kadının evlenmes, çocuk bakımını üstlenmes ve kocasından daha yoğun olarak ev üretmne katılması temel görev sayılmaktadır. Türkye de son yıllarda ülkede yaşanan ekonomk krzler şszlğ ve yoksulluğu artırdı. Bunun sonucu olarak y eğtm almış annelern şgücü pazarına entegrasyonları zorlaştı. Türkye de asıl gelr getren erkek olduğundan kısıtlı ş olanaklarından erkekler yararlandı. Bu bağlamda, bu çalışmayla,

92 Seda ŞENGÜL, Gülsen KIRAL kadınların çocuk sahb olma ve şgücü pazarına katılım gb rakp olan bu k kararı nasıl aldıklarını belrlemek amaçlanmaktadır. Bu konu, kadın şgücü arzı le lgl hem kuramsal hem de amprk lteratürde yoğun olarak ncelenmş olmasına karşın (Heckman, 1974; Heckman & MacCurdy, 1986; Kllngsworth & Heckman, 1986; Blau & Robns, 1988; Brownng, 1992; Connely & Kmmel, 2003; Djurdjevc, 2005), Türkye de kadının doğurganlık ve şgücü pazarına grme kararlarının brlkte araştırıldığı çalışmalara rastlanmamıştır. Türkye de kadının şgücü pazarına katılımı le lgl çalışmalara örnek olarak Kasnakoğlu ve Dayıoğlu (1996), Özar ve Günlük-Şenesen (1998), Dayıoğlu (1999), Tansel (1996; 1999; 2002), Tunalı ve Başlevent (2001; 2004) ve Başlevent ve Onaran (2003) verleblr. Bu çalışmanın knc kısımda, Türkye de kadının şgücü pazarına katılımı le lgl gelşmeler verlmştr. Üçüncü kısımda çalışmada kullanılan verler ve yöntem tanıtılmıştır. Dördüncü bölümde amprk bulgular özetlenmş ve son bölümde sonuçlar değerlendrlmştr. II. Türkye de Kadının İşgücü Pazarına Katılımı Dünya nüfusunun yarısını kadınların oluşturduğu günümüzde kadınların şgücü pazarına katılımlarının erkeklern şgücü pazarına katılımlarından daha düşük olduğu gözlenmektedr. Benzer şeklde, Türkye de 2003 yılında kadınların şgücü pazarına katılım oranı %26.6 ken erkeklern şgücü pazarına katılım oranı %70.4 tür (Tablo 1). İşgücü pazarına katılımda kadın ve erkek şgücü arasındak farklılığın öneml nedenlernden br eğtme katılımdak farklılıktır. Türkye de slam değerler nedenyle kadının evlenmes, çocuk sahb olması, ev üretmne katılımı (home producton) kadının temel görevler kabul edlmektedr. Tablo 1: Türkye de Yerleşm Yerlerne ve Cnsyete Göre İşgücüne Katılım Oranı (%) 1990-2003 Türkye Kentsel Alan Kırsal Alan Yıllar Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 1990 79.7 34.1 76.8 17.0 83.0 52.0 1991 80.2 34.1 77.1 15.6 84.0 55.3 1992 79.7 32.6 77.0 16.9 83.1 51.8 1993 78.1 26.6 75.3 15.6 81.5 40.4 1994 78.5 31.0 75.5 17.3 82.5 48.8 1995 77.8 30.6 74.2 16.7 82.6 49.2 1996 77.1 30.1 73.1 15.8 82.8 49.7 1997 76.4 28.3 72.7 16.7 81.7 44.9 1998 76.2 28.6 72.4 16.5 82.1 46.7 1999 75.8 30.3 71.8 17.7 82.0 49.5 2000 73.1 25.5 70.7 17.2 77.0 38.6 2001 72.9 27.1 70.6 16.6 76.4 41.7 2002 71.6 27.9 69.8 18.7 74.5 41.4 2003 70.4 26.6 68.9 18.3 72.9 39.0 Kaynak: DİE, 2004, Hanehalkı İşgücü İstatstkler 2003.

İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt: 20 Nsan 2006 Sayı: 1 93 Ülkemzde yaşanan ekonomk krzlerden dolayı 1990-2003 dönemnde hem erkeklern hem de kadınların şgücü pazarına katılımında düşüş gözlenmştr. Türkye de 1990 yılında erkeklern şgücüne katılım oranı %79.7 ken bu oran 2003 yılında %70.4 e düşmüştür. Benzer şeklde 1990 yılında %34.1 olan kadınların şgücü pazarına katılım oranı 2003 yılında %26.6 ya düşmüştür. Türkye de şgücü pazarına katılım oranı kentsel ve kırsal alan arasında da öneml farklılık göstermektedr. 2003 yılında kentsel alanda kadınların şgücü pazarına katılım oranı %18.3 ken bu oran kırsal alanda %39 dur (Tablo 1). Çalışan kadını; ücretl çalışan kadın le ücretsz ale şgücüne katılan kadın oluşturmaktadır (Tansel, 2002). Kend tarım şletmesnde çalışan kadın ekonomk anlamda aktf olarak dkkate alınmaktadır. Bu nedenle kadının kırsal alanda şgücüne katılım oranı kentsel kesme göre yüksektr. Ayrıca, kırsal alanda kadının şgücüne katılım oranında düşüş gözlenmş, kırsal alanda kadının şgücü pazarına katılım oranı 1990-2003 dönemnde %52 den %39 a düşmüştür. Bu düşüşün neden, tarım sektöründen tarım dışı faalyetlere doğru şgücündek değşmedr. Kırsal alanda daha çok ücretsz şgücü olarak çalışan kadın, kırsal alandan kentlere göç ettğnde şgücünden çıkmakta ve kırsal alandan kentlere göç eden kadının eğtm ve pazar becersndek ekszlğ nedenyle şgücü pazar koşulları kadının aleyhne olmaktadır. Tablo 2: Türkye de Yerleşm Yerne, Cnsyete ve Eğtm Düzeyne Göre İşgücüne Katılım Oranı (%) 2003 Eğtm Düzey Türkye Kentsel Alan Kırsal Alan Cnsyet Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Okur-Yazar 48.7 23.6 41.5 5.5 53.1 37.6 değl Okur-Yazar 43.2 21.1 34.6 8.5 50.2 36.8 İlkokul 77.4 24.8 75.5 11.8 79.5 41.4 İlköğretm 15.2 11.9 11.5 5.1 23.4 24.8 Ortaokul 70.0 19.8 70.0 17.8 70.0 26.1 Orta deng 69.1 29.9 65.7 25.8 75.7 47.3 meslek Lse 63.1 25.2 61.3 24.6 68.9 28.4 Lse deng 78.3 36.4 77.0 36.0 82.1 38.6 meslek Ünverste 82.7 69.5 82.4 69.3 84.3 71.4 Kaynak: DİE, 2004, Hanehalkı İşgücü İstatstkler 2003. Türkye de kadının şgücüne katılım oranı kadının öğrenm düzeynn yükselmesne bağlı olarak artış göstermektedr. Kentsel alanda okur-yazar olmayan kadınların şgücüne katılım oranı %5.5 ken, ortaokul öğrenm düzeyndek kadın çn bu oran %17.8, lse öğrenm düzeyndek kadın çn se %24.6 dır. Ünverste eğtm alan kadının şgücüne katılım oranı %69.3 le

94 Seda ŞENGÜL, Gülsen KIRAL dğer eğtm düzeylerndek kadınların katılım oranından yüksektr. Erkekler çn şgücü pazarına katılım oranı her öğrenm düzeynde yüksek olup, lkokul öğrenm düzeyndek erkeklern kentsel alanda şgücüne katılım oranı %75.5, lse öğrenm düzeynde se %61.3 tür. Ünverste öğrenm düzeynde cnsyete göre şgücü pazarına katılımdak farklılık küçüktür. Kırsal alanda cnsyete göre şgücü pazarına katılımı ünverste eğtm dışında dğer eğtm düzeylerne göre öneml farklılık göstermemektedr (Tablo 2). Çünkü, kırsal alanda kadınların öneml br oranı ücretsz ale şgücü olarak çalışmaktadır. Tablo 3 te meden duruma ve yerleşm yerlerne göre erkek ve kadının şgücü pazarına katılım oranı sunulmuştur. 2003 yılında evl kadınların şgücü pazarına katılım oranı %25.3 olup, bu oran kentsel kesmde %14.5, kırsal kesmde %41.2 dr. Bu oranlar, kırsal ve kentsel kesm arasında kadının şgücü pazarına katılım oranındak farklılığın öneml olduğunu göstermektedr. Türkye de evl kadınların %25.3 ü şgücüne katılırken, evl erkeklern %78.2 s şgücüne katılmaktadır. Bu oran, kentsel kesmde evl kadınlar çn %14.5 oranı le Türkye genelne göre düşük ken, kırsal alanda %41.2 oranıyla yüksektr. Bekar kadınların şgücü pazarına katılım oranı Türkye genelnde %35, kentsel alanda %32, kırsal alanda se %40 oranı le evl kadınların şgücü pazarına katılım oranından yüksektr. Dul kadınların ve dul erkeklern şgücü pazarına katılım oranı dğer meden durumlara göre daha düşük ken boşanmış kadınların şgücü pazarına katılım oranı yüksektr. Tablo 3: Türkye de Yerleşm Yerlerne ve Meden Duruma Göre İşgücü Pazarına Katılım Oranı (%) 2003 Türkye Kent Kır Meden Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Durum Bekar 54.9 35.0 52.8 32.0 58.9 40.0 Evl 78.2 25.3 77.4 14.5 79.5 41.2 Boşanmış 69.6 41.2 72.3 40.8 63.7 42.9 Dul 24.5 11.5 15.1 5.6 31.3 19.5 Kaynak: DİE, 2004, Hanehalkı İşgücü İstatstkler 2003. III. Çalışmanın Verler ve Kullanılan Model A. Çalışmada Kullanılan Verler Bu çalışmada DİE nn 2003 yılının I.Dönemnde gerçekleştrdğ Hanehalkı İşgücü Anket ham verler kullanıldı. 2003 yılı I. Dönem Hanehalkı İşgücü Anket, 20035 hanehalkı le yapılmıştır. Çalışmanın amacı Türkye de kadının şgücü pazarına katılım ve doğurganlık kararlarını etkleyen değşkenler belrlemek olduğundan 20-54 yaşları arasında, evl ve en az 1 çocuklu kadınlar çalışma kapsamına alındı. Ayrıca, Türkye de dn nedenlerle erkekler çok eşl olableceklernden hanehalkı resnn tek eşl olduğu aleler le çalışma kapsamı daraltıldı. Türkye de sthdam edlen kadınların %57.1 gb

İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt: 20 Nsan 2006 Sayı: 1 95 öneml br oranının tarım sektöründe çalışması ve tarım sektöründe çalışan kadınlarından %80.7 sn (DİE, 2003) se ücretsz ale şçlernn oluşturması nedenyle kentsel alan çalışmanın kapsamına getrlen dğer br kısıttır. B. Çalışmanın Model ve Kullanılan Değşkenler Kadının şgücü arzı le lgl yapılan lk çalışmalarda çocuk sayısı ve çocuk yaşı şgücü pazarına katılım eştlğnde dışsal değşken olarak kullanılmışken (Mncer, 1962; Heckman 1974; Heckman and MacCurdy, 1986; Kllngworth & Heckman, 1986), son yıllarda yapılan çalışmalarda bu değşkenlern potansyel olarak çsel oldukları, dolayısıyla dışsal olarak dkkate alınmaları durumunda yanlı tahmne neden olunacağı ler sürülmektedr (Schultz, 1978; Dooley, 1982, Mofftt, 1984; Hotz & Mller, 1988; Nakamura & Nakamura, 1992). Kadının şgücü pazarına katılımı, çocuk sayısı ve çocuk sahb olma kararları eşanlı olarak alınırlar. Bunlar şgücü pazar koşullarından, hükümet poltkalarından etklendkler kadar kşsel terchlerden de etklenrler (Lacovou, 2001). Doğurganlığı açıklamaya lşkn değşkenler aynı anda hem dışsal hem de bağımlı değşken olamazlar. Daha fazla çocuğun kadının daha az çalışmasına veya daha az çocuğun kadının daha fazla çalışmasına neden olduğu kesn değldr. Bazı kadınlar çalışmayı daha çok terch ederken, bazı kadınlar daha az terch edeblrler. Bu seçm problem, şgücü arzında doğurganlık değşkenlern çsel yapmaktadır. Bazı araştırmacılar, bu sorunun çözümü çn araç değşken metodunu önermşlerdr (Rosenzweg & Wolpn, 1980; Nakamura & Nakamura, 1992; Angrst & Evans, 1998; Chun & Oh, 2002; Djurdjevc, 2005). Burada temel zorluk araç değşkenn belrlemektedr. Seçlen araç değşkennn şgücü arzı le lşkl olmaması gerekrken, doğurganlık kararı le de yüksek lşkl olması gerekmektedr. Kadının doğum kontrol yöntemler kullanıp kullanmadığı, dn (Katolk dnnde gebelk önleyc yöntemlern yasak olması), deal ale genşlğ hakkında annenn fkr gb değşkenlerde araç değşken olarak kullanılablr. Bununla brlkte, terchler kültürler arasında ve aynı kültür çersnde zamanla değşm göstereblr. Gelşmş ülkelerde ebeveynlern çocuklarının cnsyet kompozsyonu bakımından denge steyecekler, lk k çocuğu aynı cnsyette olan ebeveynlern cnsyette denge sağlamak çn lave br çocuk steyeblecekler ve bu nedenle lk k çocuğun cnsyetnn aynı olup olmaması araç değşken olarak kullanılırken (Angrst & Evans, 1998), gelşmekte olan ülkelerde se ebeveynlern erkek çocuk terch ettklern, eğer lk çocukları kız se erkek çocuğa sahp olablmek çn k veya daha fazla çocuk steyecekler ve dolayısıyla, doğurganlık çn lk çocuğun cnsyetnn y br araç değşken olacağı fade edlmektedr (Chun ve Oh, 2002). Bu araştırmada da evl kadının şgücü pazarına katılımı üzernde, toplam çocuk sayısının (yed yaşından küçük çocuk sayısı) çsellğn kontrol etmek çn araç değşken metodu uygulandı. Türkye de geleneksel yapıdan

96 Seda ŞENGÜL, Gülsen KIRAL dolayı, aleler erkek çocuklarının olmasını steyeceklernden, araç değşken olarak da lk çocuğun cnsyet kullanıldı. Türkye de kadınların şgücü pazarına katılımı ve doğurganlık kararlarını etkleyen değşkenler belrleme le çocuk sayısının (yed yaşından küçük çocuk sayısının) çsellğn kontrol etmede k aşamalı probt model uygulandı. Brnc aşamada doğurganlık eştlğ, bağımlı değşken olarak toplam çocuk sayısı (yed yaşından küçük çocuk sayısı), açıklayıcı değşken olarak da lk çocuğun cnsyet ve evl kadının şgücü pazarına katılım eştlğndek açıklayıcı değşkenler kullanılarak tahmn edld. Toplam çocuk sayısının (yed yaşından küçük çocuk sayısının) normal dağılım göstermemes nedenyle doğurganlık eştlğ Count Data modellernden Posson modelyle tahmn edld. Posson modelnde, parametreler En Yüksek Olablrlk tahmn edcsyle elde edld (Denklem 1). Denklem 1, Doğurganlık eştlğn göstermektedr. X = Z γ + m δ + U (1) Burada; X : toplam çocuk sayısını (yed yaşından küçük çocuk sayısını), Z : evl kadının doğurganlık ve şgücü pazarına katılım eştlklernde kullanılan değşkenler (bu değşkenler Tablo 4 te sunulmuştur) vektörünü, m : lk çocuğun cnsyetn gösteren kukla değşken, U : hata termn göstermektedr. Doğurganlığın evl kadının şgücü pazarına katılımı üzerndek etksn belrlemede Denklem 1 yardımı le tahmn edlen tahmn toplam çocuk sayısı (tahmn yed yaşından küçük çocuk sayısı) değerler evl kadının şgücü pazarına katılım eştlğnde kullanıldı. Evl kadının şgücü pazarına katılım eştlğ Denklem 2 de verlmektedr. Y = Z α + Xˆ β + ε (2) 0 evl kadın çalışmıyor Burada Y = 1 evl kadın çalışıyor, Xˆ : Denklem 1 den tahmn edlen tahmn çocuk sayısını (tahmn yed yaşından küçük çocuk sayısını), ε : hata termn göstermektedr. Tablo 4 te çalışmada kullanılan değşkenler ve ortalama değerler verlmştr. Bu değşkenler; kadının yaşı, kadının yaşının kares, kadının öğrenm düzey, eşnn öğrenm düzey, lk çocuğun cnsyet ve en büyük çocuk le en küçük çocuğun yaşı arasındak farktır. Toplam çocuk sayısına göre kentsel alanda evl kadınların ortalama yaşının yaklaşık 37, ortalama çocuk sayısının yaklaşık 2, en büyük çocuk le en küçük çocuk arasındak yaş farkının 4.45 ve lk çocukları erkek olan alelern oranının se %48 olduğu saptanmıştır. Yed yaşından küçük çocuklu kadınlarda se ortalama yaş 30, çocuk sayısı

İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt: 20 Nsan 2006 Sayı: 1 97 yaklaşık 2, en büyük çocuk le en küçük çocuk arasındak yaş farkı 4.25 ve lk çocukları erkek olan hanelern oranı se %48 dr. Tablo 4: Değşkenlere İlşkn Betmleyc İstatstkler Toplam Çocuk Sayısı Yed Yaşından Küçük Çocuk Sayısı Ortalama Ortalama Kadının Yaşı 36.72 30.45 Kad. Eğtm Düzey Br Okul Btrmed 0.16 0.13 (referans değşken) İlkokul-İlköğretm 0.55 0.54 Ortaokul 0.08 0.08 Lse 0.15 0.18 Ünverste 0.06 0.07 Eşnn Eğtm Düzey Br okul btrmed (referans değşken) 0.05 0.05 İlkokul-İlköğretm 0.48 0.45 Ortaokul 0.13 0.14 Lse 0.21 0.24 Ünverste 0.13 0.12 Toplam Çocuk Sayısı 2.20 2.36 İlk Çocuğun Erkek 0.48 0.48 Olması Yaş Farkı 4.45 4.25 Çalışan Kadının (%) 0.16 0.12 Örneklem Büyüklüğü 6451 3342 IV. Tahmn Sonuçları Ve Tartışma Doğurganlık ve evl kadının şgücü pazarına katılım eştlklernn tahmn sonuçları Tablo 5 te sunulmuştur. İk aşamalı probt modelnde kullanılan değşkenlern büyük bölümü statstksel olarak anlamlı elde edlmştr. Toplam çocuk sayısının bağımlı değşken olarak kullanıldığı doğurganlık eştlğnde evl kadının yaşının doğurganlık üzerndek etksnn poztf olduğu, yaşla brlkte çocuk sayısının artığı, fakat bu artışın azalan oranda olduğu saptanmıştır. Yed yaşından küçük çocuklu kadınlarda kadının yaşının etks 0.189 değeryle poztf ve statstksel olarak anlamlı elde edlmştr. Bu poztf etk toplam çocuk sayısının bağımlı değşken olarak kullanıldığı doğurganlık eştlğnden daha yüksektr. Bu bulgu, yed yaşından küçük çocuklu kadınların daha yüksek doğurganlık eğlm taşıdıklarını göstermektedr.

98 Seda ŞENGÜL, Gülsen KIRAL Kadının eğtm düzey le doğurganlık arasında negatf br lşknn olduğu, ancak bu negatf lşknn ünverste öğrenm düzeyndek kadınlar çn I. Doğurganlık eştlğnde (toplam çocuk sayısının bağımlı değşken olarak kullanıldığı) dğer öğrenm düzeylerne göre düşük, II. Doğurganlık eştlğnde se (yed yaşından küçük çocuk sayısının bağımlı değşken olarak kullanıldığı) yüksek bulunmuştur. Ünverste öğrenm düzeyndek kadınların I. Doğurganlık eştlğnde dğer öğrenm düzeyndek kadınlara göre çocuk steme eğlmlernn yüksek olma nedennn, ünverste mezunu kadınların uzun süren okul yılları nedenyle şgücü pazarına katılımları ve evlenmeler dğer öğrenm düzeyndek kadınlara göre daha geç yaşlarda olmasından kaynaklandığı söyleneblr. Yed yaşından küçük çocuklu ünverste mezunu kadınlar se daha genç olduklarından, anne olmak kadar kend profesyonel karyerlern ve yeteneklern gelştrmek stemeler nedenyle ale planlamasına ve dolayısıyla, çocukları arasında yaş farkına, çocuk bakımının zaman gerektrmes nedenyle önem vermekte olduklarından, çocuk sahb olma eğlmlernn dğer öğrenm düzeyndek kadınlara göre düşük olduğu söyleneblr. Ntekm, yed yaşından küçük çocuklu kadınlarda büyük çocuk le küçük çocuk arasındak yaş farkının doğurganlık üzerndek etksnn büyük olduğu saptanmıştır. Bu da, çocuklar arasındak yaş farkı yüksek olan kadınların çocuk steme eğlmlernn daha yüksek olduğunu göstermektedr. Evl kadının eşnn öğrenm düzey le kadının doğurganlığı arasında poztf br lşk gözlenmekte, bu lşk I. Doğurganlık eştlğnde düşük öğrenm düzeylernde zayıf ve statstksel olarak anlamsız ken yüksek öğrenm düzeylernde statstksel olarak anlamlı ve poztf etkldr. II. Doğurganlık eştlğnde se eşnn öğrenm düzey ünverste olan kadınlarda 0.228 değeryle poztf ve statstksel olarak anlamlı elde edlmştr. Kadının eşnn öğrenm düzeyn gelrnn (kazancının) gösterges olarak dkkate aldığımızda eşnn gelr yüksek olan kadınların çocuk doğurma olasılıklarının daha yüksek olduğu söyleneblr. İlk çocuğun cnsyetnn kadının gelecektek doğurganlığı üzerndek etks I. Doğurganlık eştlğnde -0.083 ve II. Doğurganlık eştlğnde -0.165 değeryle negatf ve statstksel olarak da anlamlı bulunmuştur. İlk çocuğu erkek olan kadınların lave br çocuk doğurma olasılıklarının düşük ve bu olasılığın yed yaşından küçük çocuklu kadınlarda daha düşük olduğu söyleneblr. Tablo 5 te evl kadının şgücü pazarına katılım eştlklernden her ksnde de değşkenlern büyük bölümü statstksel olarak anlamlı elde edlmştr. İlk çocuğun cnsyetnn araç değşken olarak kullanıldığı k aşamalı probt modelnde doğurganlığın evl kadının şgücü pazarına katılımı üzerndek etks, toplam çocuk sayısı çn -0.269, yed yaşından küçük çocuk sayısı çn -0.472 değerleryle negatf etkl ve statstksel olarak anlamlı elde edlmştr. Bu da, doğurganlık ve evl kadının şgücü pazarına katılımı arasındak çsellk sorunu düzeltldğnde lave br çocuğun kadının şgücü pazarına katılım

İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt: 20 Nsan 2006 Sayı: 1 99 olasılığını öneml düzeyde azaltacağını göstermektedr. Yed yaşından küçük çocuklu kadınlarda doğurganlığın şgücü pazarına katılım üzerndek negatf etks daha yüksektr. Evl kadının şgücü pazarına katılımı üzernde yaşının etks her k eştlkte poztf etkl, kadının yaşının kares se beklent doğrultusunda negatf etkl bulunmuştur. Bu da, kadının yaşındak artışla brlkte şgücü pazarına grme olasılığın artacağını ve belrl br yaştan sonra se şgücü pazarına grme olasılığının azalacağını göstermektedr. Ayrıca, kadının yaşının şgücü pazarına katılımı üzerndek etks, yed yaşından küçük çocuklu kadınlar çn 0.245 değeryle daha düşüktür. Blndğ gb, çocuğun sayısı kadar yaşının da kadının şgücü pazarına grme olasılığı üzernde etks güçlüdür. Küçük çocuk daha fazla zaman aldığından, dğer fadeyle, küçük çocuğun bakımını ücret olmayan br ş olarak göz önüne aldığımızda, küçük yaşta çocuğu olan kadının şgücü pazarına katılım olasılığının daha düşük olacağını söyleyeblrz. Kadının öğrenm düzeynn etksn karşılaştırdığımızda, yüksek ve düşük öğrenm düzeyl kadınlar arasında şgücü pazarına katılımda farklılık vardır. Düşük öğrenm düzeyndek kadının şgücü pazarına katılımı yüksek öğrenm düzeyndek kadının katılımından öneml düzeyde düşüktür. Eğtm düzeyn, kadın şgücü pazarına katılımında alacağı (beklenen) ücretn gösterges olarak dkkate aldığımızda, yüksek eğtml kadının şgücü pazarına grme oranının daha yüksek olması beklenr. Ayrıca, düşük eğtml kadının şgücü pazarında kalablmek çn yeterl fırsatları olmadığı gb şgücü pazarının olanaklarından da yüksek öğrenml kadın kadar yararlanamamaktadırlar. Evl kadının eşnn öğrenm düzeynn kadının şgücü pazarına katlımı üzerndek etks I. şgücü pazarına katılım eştlğnde ünverste öğrenm dışında negatf etkl, II. şgücü pazarına katılım eştlğnde se bütün eğtm düzeyler çn poztf etkl elde edlmştr. Ülke ekonomsnn durumunu göz önüne aldığımızda, yaşam koşullarının zorlaşması nedenyle, erkeklern eşlernn şgücü pazarına katılım kararlarını destekledkler söyleneblr. Kadının şgücü pazarına katılımını çocukları arasındak yaş farkı da etkleyeceğnden modele dahl edlen en büyük çocuk le en küçük çocuk arasındak yaş farkı her k eştlkte de poztf etkl elde edlmştr. Dolayısıyla, çocukları arasındak yaş farkının artması durumunda evl kadınların şgücü pazarına katılım olasılıklarının artacağı söyleneblr. Çocuklar arasında yaş farkının büyük olması durumunda büyük yaştak çocukların küçük kardeşlerne bakableceğ, annenn ş ve çocuk bakımını kombne edebleceğ, dolayısıyla şgücü pazarına katılım olasılığının artacağı söyleneblr.

Tablo 5: Tahmn Sonuçları İk Aşamalı Probt İk Aşamalı Probt Toplam Çocuk Sayısı Yed Yaşından Küçük Çocuk Sayısı I. Doğurganlık I. İş Gücüne Katılım II. Doğurganlık II. İş Gücüne Katılım Katsayı t test Katsayı t test Katsayı t test Katsayı t test Sabt -0.227-3.03-6.17-5.72-0.109-2.43-0.986 5.52 Kadının Yaşı 0.085 3.06 0.325 3.55 0.189 5.45 0.245 3.82 Kadının Yaşının Kares -0.001-2.14-0.010-3.94-0.010-6.05-0.087-5.01 Kadının Eğtm Düzey İlkokul-İlköğretm -0.242-4.62-0.086-6.64-0.236-8.46 0.112 2.00 Ortaokul -0.320-3.92-0.485-7.59-0.352-6.69 0.185 3.13 Lse -0.375-8.36-0.614-7.80-0.397-8.36 0.236 1.77 Ünverste -0.420-4.68-0.932-3.17-0.464-6.48 0.485 2.57 Eşnn Eğtm Düzey İlkokul-lköğretm -0.101-9.13-0.143-4.83-0.082-3.91 0.155 3.55 Ortaokul -0.127-2.07-0.154-4.69-0.227-4.07 0.209 8.62 Lse -0.154-3.07-0.282-4.89 0.172 4.27 0.415 7.91 Ünverste -0.152-5.37 0.039 4.36 0.228 3.57 0.527 4.12 Toplam Çocuk Sayısı -0.269-3.08 Yed Yaşından Küçük -0.472-3.28 Çocuk Sayısı Yaş Farkı 0.065 4.07 0.128 6.35 0.074 3.57 0.295 2.17 İlk Çocuğun Cnsyet -0.083-3.12 - - -0.104-2.09 Log-lkelhood -4984.83-2697.91-2064.37-4906.15

V. Sonuç Bu çalışmada evl kadının şgücü pazarına katılımı ve doğurganlık kararları arasındak lşk k aşamalı probt modelyle belrlenmştr. Evl kadının şgücü pazarına katılımı üzernde lk çocuğun cnsyet doğurganlığın çsellğn kontrolde araç değşken olarak kullanılmıştır. Çalışmanın verler DİE nn 2003 yılı I. Dönem Hanehalkı İşgücü Anket ham verlernden sağlanmıştır. Çalışmanın bulguları, doğurganlığın kadının şgücü pazarına katılım kararı üzerndek etksnn çsel olduğunu, dğer br fadeyle, doğurganlığın ve kadının şgücü pazarına katılımı arasındak çsellk sorunu düzeltldğnde, lave br çocuğun kadının şgücü pazarına katılım kararını negatf yönde etkledğn göstermektedr. Kadının yaşının, kadının doğurganlık ve şgücü pazarına katılım kararlarını poztf yönde etkledğ ve belrl br yaştan sonra kadının doğurganlık ve şgücü pazarına grme eğlmlernn azaldığı belrlenmştr. Kadının ve eşnn öğrenm düzeynn yükselmesyle brlkte kadının şgücü pazarına grme olasılıklarının arttığı çalışmanın dğer öneml bulgusudur. Sonuç olarak, ş kollarına göre kadının doğurganlığının şgücü pazarına grme kararını nasıl etkledğnn araştırılması, ş kollarına göre doğurganlığın kadının şgücü pazarına katılımı üzerndek etksnn farklı olup olmadığını ortaya koymak bakımından öneml olacaktır. Kaynaklar Angrst, J.D., Evans, W.N., (1998). Chldren and Ther Parent s Labor Supply: Evdence from Exogenous Varaton n Famly Sze. Amercan Economc Revew, 88, 313-336. Başlevent, C., Onaran, Ö., (2003). Are Marred Women n Turkey More Lkely to Become Added or Dscouraged Workers, Labour 17(3), 439-458. Blau, D., Robns, P. K., (1988). Chld-Care Costs and Famly Labour Supply. Revew of Economcs and Statstcs 70, 374-81 Brownng, M., (1992). Chldren and Household Economc Behavor. Journal of Economc Lterature, 30, 1434-1475. Chun, H., Oh, J., (2002). An Instrumental Varable Estmate of the Effect of Fertlty on the Labour Force Partcpaton of Marred Women. Appled Economcs Letters, 9, 631-634. Connelly, R., Kmmel, J., (2003). The Effect of Chld Care Costs on the Labour Force Partcpaton and Welfare Recpency of Sngle Mothers: Implcatons for Welfare Reform, Southern Economc Journal, 69(3), 498-510. Dayıoğlu, M., (1999). Labor Market Partcpaton of Women n Turkey, n Women s Identtes and Roles n the Course of Change: Central Asa, East and Central Europe and Turkey, F. Acar and A. Ayata (Eds.), Köln:Brll, pp. 44-73

2 Seda ŞENGÜL, Gülsen KIRAL DİE, (2003). Hanehalkı İşgücü Anketler Ver Dsket, Ankara. DİE, (2004). Hanehalkı İşgücü İstatstkler 2003, Ankara. Dxon-Mueller, R., (1989). Patrarchy, Fertlty, and Women s Work n Rural Socetes. Internatonal Populaton, 291-303. Djurdjevc, D., (2005). Women s Labour Supply After Chldbrth: An Emprcal Analyss for Swtzerland. http:\\www.bwl.tu-darmstadt.de/vwl/ forsch/veroeff/. Donahoe, D.A, (1999). Measurng Women s Work n Developng Countres, Populaton and Development Revew, 25(3), 543-579. Dooley, M. D., (1982). Labor Supply and Fertlty of Marred Women: An analyss wth Grouped and Indvdual Data from the 1970 U.S. Census. Journal of.human. Resour. 17(4):499-532 Gangadharan, J., Rosenbloom, J.L., (1996). The Effects of Chldbearng on Marred Women s Labour Supply and Earnngs: Usng Twn Brths as a Natural Experment, NBER Workng Paper, No:5647. Heckman, J.J., (1974), Effects of Chld-Care Programs on Women s Work Effort. Journal of Poltcal Economy, 82, 136-163. Heckman, J.J., MacCurdy, T.E., (1986). Labor Econometrcs n Handbook of Econometrcs, vol. 3, Z. Grlches et M. Intrlgator (Eds), Elsever Scence, 1917-1977. Heckman, J.J., Walker, J.R., (1990). The Relatonshp Between Wages and Income and the Tmng of Brths: Evdence from Swedsh Longtudnal Data, Journal of Poltcal Economy, 82(2), 136-169. Kasnakoğlu, Z., Dayıoğlu, M., (1996). Educaton and the Labour Market Partcpaton of Women n Turkey, n T. Bulutay (ed.) Educaton and the Labour Market n Turkey, Devlet İstatstk Ensttüsü, Ankara. Kllngsworth, M.R., (1983). Labor Supply, Cambrdge: Cambrdge Unversty Press. Kllngsworth, M., Heckman, J.J., (1986). Female Labour Supply: a Survey n O. Ashenfelter and R. Layard (eds.), Handbook of Labor Economcs, vol:1, chap.2, 103-124. Lacovou, M., (2001). Fertlty and Female Labour Supply. Insttute for Socal and Economc Research. ISER Workng Papers Number 2001-19. Colchester: Unversty of Essex, UK. Lehrer, E., Nerlove, M., (1986). Female Labor Force Behavor and Fertlty n the Unted States, Annual Revew of Socology, 12:181-204. Weller, R.H., (1977). Wfe s Employment and Cumulatve Famly Sze n the Unted States, 1970 and 1960. Demography 14(1):43-65. Mncer, J., (1962). Labour Force Partcpaton of Marred Women: a Study of Labour Supply. In Aspects of Labour Economcs. Prnceton, N. J. Natonal Bureau of Economc Research, Prnceton Unversty Press, 63-97.

İktsad ve İdar Blmler Dergs, Clt: 20 Nsan 2006 Sayı: 1 3 Mofftt, R., (1984). Profles of Fertlty, Labour Supply and Wages of Marred Women: A Complete Lfe-Cycle Model. Revew Economc Studes, Aprl 51(2), 263-278. Hotz, V. J. & Mller, R. A., (1988). An Emprcal Analyss of Lfe Cycle Fertlty and Female Labor Supply, Econometrca, vol. 56(1), 91-118. Nakamura, A. Nakumura, M., (1992). The Econometrcs of Female Labor Supply and Chldren, Econometrc Revew, vol. 11, no 1, 1-71. Powell, L. M., (1997). The Impact of Chld Care Costs on the Labour Supply of Marred Mothers: Evdence of Canada. The Canadan Journal of of Economcs, vol.30, no.3, 577-594. Schultz, T.P., (1978). The nfluence of Fertlty on Labor Supply of Marred Women: Smultaneous Equaton Estmates. Res. Labor Econ, 2:273-351. Rosenzweg, M. R., Wolpn, K. I., (1980). Lfe-Cycle Labour Supply and Fertlty: Casual Inferences from Household Models, Journal of Poltcal Economy, vol. 88, no. 2. Rndfuss, R. R., Brewster, K. L., (1996). Chldrearng and Fertlty, Populaton and Development Revew, 22(supp.):258-289. Özar, S., Günlük-Şenesen, G., (1998). Determnants of Female (non) Partcpaton n the Urban Labor Force n Turkey, METU Studes n Development, 25(2):311-328. Tansel, A., (1996). Self-Employment, Wage Employment and Returns to Educaton for Urban Men and Women n Turkey, In Educaton and the Labor Market n Turkey, T. Bulutay (ed). Ankara: State Insttute of Statstcs. Tansel, A., (1999). Publc-Prvate Employment Choce: Wage Dfferentals and Gender n Turkey, Workng Paper 9913, Economc Research Forum for the Arab Countres, Iran and Turkey, Caro, Egypt. Tansel, A., (2002). Economc Development and Female Labor Force Partcpaton n Turkey: Tme-Seres Evdence and Cross-Provnce Estmates, ERC Workng Papers n Economcs 01/05, May, Economc Research Center, Mddle East Techncal Unversty, May. Tunalı, I, Başlevent, C., (2001). Estmaton of Female Labor Supply Parameters When Self-Employment s an Opton. Economcs Department Workng Papers, Koç Unversty, İstanbul, Turkey. Tunalı, İ., Başlevent, C., (2004). Marred Women Partcpaton Choces And Productvty Dfferentals: Evdence From Urban Turkey, Economc Research Forum for the Arab Aountres, Iran and Turkey, Workshop on Gender, Work, and Famly n the Mddle East and Nortrh Afrca, Tunsa, Mahda, June 7-11.