COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER 1 (The Natural Disasters in the Geography Teaching Curriculum)

Transkript

1 MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 28, TEMMUZ , S İSTANBUL ISSN: E-ISSN copyrght COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER 1 (The Natural Dsasters n the Geography Teachng Currculum) Yavuz DEĞİRMENCİ Öğr. Gör. Bayburt Ünverstes Eğtm Fakültes İlköğretm ABD egrmenc67@gmal.com İlhan İLTER Öğr. Gör. Bayburt Ünverstes Eğtm Fakültes İlköğretm ABD lhanlter5@hotmal.com ÖZET Yaşadığımız dünyanın br gerçeğ olan afetler, toplumları ve çevrey her türlü açıdan etklemektedr. Dünyanın farklı yerlernde farklı zaman ve türlerde yaşanan bu afetler; pskolojk, sosyal, ekonomk ve kültürel yönden nsanların yaşamını etklemektedr. Blndğ üzere ülkemz doğal afetler açısından son derece rskl br yapıdadır. Türkye nn, bulunduğu coğraf konum tbaryle deprem kuşakları üzernde bulunması ülkemzde sık sık depremlern yaşanmasına neden olmaktadır. Bunun yanında yeryüzü çeştllğ, farklı klmlern ve ekstrem durumları yaşanması, bu konuda afet blncnn ve afet eğtmnn yeterl düzeyde olmaması ülkemzdek afetlern etksn artırmaktadır. Afet blnc ve afet eğtm, çevreye duyarlı ve çevreyle uyumlu nsan proflnn oluşmasında eğtmn ve eğtm programlarının büyük rolü vardır. Bu açıdan bakıldığında; coğrafya ders, çevrey tanıyan, sorumluluklarının ve sınırlarının farkında olan, doğal afet blncne sahp breylern yetşmes açısından öneml br derstr. Bu araştırmanın amacı da Coğrafya Ders Öğretm Programında; Doğal Afetlere lşkn öğrenme alanlarının, kazanımların, etknlklern, becerlern, değerlern (kşsel ntelklern), ölçme ve değerlendrme teknklerne ne düzeyde yer verldğn belrlemektr. Doküman analz nceleme yöntemnn kullanıldığı bu araştırmada, uygulanmakta olan Coğrafya Ders Öğretm Programı temel alınarak programda Doğal Afetlere lşkn doğrudan ve dolaylı olablecek fadeler aranmıştır. Elde edlen verler betmsel analz yöntem kullanılarak çözümlenmştr. Araştırma sonucunda doğal afetlere lşkn kazanımlara her sınıf düzeynde yer verldğ görülmüştür. Bu kazanımların en çok 9. Sınıf düzeynde olduğu (f=24) ve en az se 12. Sınıf düzeynde olduğu (f=22) tespt edlmştr. Kazanımların öğrenme alanlarına göre dağılımı ncelendğnde se 1 Bu çalışma Abant İzzet Baysal Ünverstes II. Ulusal Eğtm Programları ve Öğretm Kongres nde sözlü bldr olarak sunulmuştur.

2 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER çevre ve toplum öğrenme alanında yoğunluk kazanmış, küresel ortam: bölgeler ve ülkeler öğrenme alnında se bu oranın daha az olduğu görülmüştür. Anahtar Kelmeler: Coğrafya, coğrafya eğtm, coğrafya öğretm programı, doğal afetler ABSTRACT Dsasters affect all aspects the communtes and envronment s a fact that we lve on of our world. It takes place that types of natural dsasters at dfferent tmes and n types of the world and these affect people n many ways such as socal, economc, and cultural. As t known that our country s an extremely rsky structure n terms of natural dsasters. Because of locatng on the earthquake zones of Turkey's geographcal poston causes frequent to exposure earthquakes. In addton, exstence of dversty of the earth surface, dfferent clmates, extreme stuatons, and lack of nformaton about dsaster educaton dsaster awareness ncrease effect of dsasters n our country. Educaton and tranng programs play an mportant role on dsaster awareness and dsaster educaton and formattng of human profle whch s senstve to envronmental and compatble wth envronmental. From ths perspectve, geography lesson s an mportant on growng the conscousness of ndvduals who know hs envronment, aware of hs boundares and has awareness of natural dsasters. The purpose of ths study s determned how many actvtes, sklls, values, technques of measurement and evaluaton, achevements, learnng felds about natural dsasters n the Geography Teachng Currculum. Ths study used method of analyss document; t s exampled that suffcency of Natural Dsasters s n the program by based on current Geography Teachng Currculum. The data obtaned were analyzed usng descrptve analyss. To results, t has seen that about achevements of natural dsasters have been n the level of every grades. It has been determned that most of these achevements are levels of 9 th the grade (f=24) the least s 12 th grade (f=22). Analyzed the dstrbuton of achevements by learnng felds; t s ntensty n the n the envronment and socety of learnng feld and t has been seen that t has observed less n the global envronment: regons and countres of learnng feld. Keywords: Geography, geography educaton, geography teachng currculum, natural dsasters. 277

3 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER 1.GİRİŞ Sosyal blm dsplnlernden br olan coğrafya, coğraf yeryüzündek doğal, beşer ve ekonomk olayları, bu olayların dağılışını ve bu dağılışların nedenlern nsanla lg kurarak nceleyen, doğa ve nsana at konum, dağılış, sstemler, süreçler, dokular ve etkleşmler açıklayan br blmdr (Doğanay, 2002:17; Güngördü, 2002:2; CDÖP, 2006:13). Elbüyük e (2000:32) göre coğrafya, yeryüzünde görülen doğal ortam le nsan arasındak etkleşmler ve bunların neden ve sonuçlarını bazen br bütün, bazen de ayrı ayrı konular halnde nceler ve dağılışlarını karşılaştırıp blmsel olarak açıklar. Ernç e (2000:29, Akt. Elbüyük, 2000) göre se coğrafya, yeryüzündek mekânların özellklern ortaya koyan ve bu mekânların özellkler, mekanlar arasındak benzerlk ve farklılıkların sebepler ve bunlara kapsayan kanunları araştıran ve açıklayan br blm dalıdır. Yne başka br açıklamada se coğrafya; nsanlar, farklı yer ve bölgeler, farklı yaşam alanlarının çakıştığı dünyanın fzk ve beşer boyutlarını br araya getren bütünleştrc br dspln alanıdır (Gfl, 1994 Akt. Taş, 2007). Coğrafya blmnn merkeznde dünyanın ve evrenn merkeznde olduğu gb nsanoğlu ve onun yaşadığı yer olan mekân bulunmaktadır. Bu nedenle nsanın tüm faalyetler ve özellkle bu faalyetlern mekânla olan lşkler coğrafya dsplnn lg alanına grmektedr (Karakuyu, 2010:361). Coğrafyanın yapılan tanımlarından da anlaşılacağı gb coğrafya araştırmalarının temeln nsan ve doğa oluşturmaktadır denleblr. Genel olarak, eğtm programları öğrenclern neler blmeler ve bunları yaşamlarında nasıl kullanmaları gerektğne karar vermek amacıyla hazırlanır. Dolayısıyla her ülkenn htyaç duyduğu coğrafya eğtm de farklıdır. Bu farklılıklarda ülkelern dünya üzerndek yer, ekonomk gücü, jeopoltk konumu ve dğer konular etkldr. Bazı ülkeler, coğrafya eğtmn detaylandırılmış öğretm programları le öğrenclere verrken, bazı ülkelerde se program sadece ders çerkler le sınırlandırılmış ve yeternce detaylı değldr. Ülkemzde se eğtm-öğretm yılına kadar coğrafya ders programları sadece genel amaçlar ve ders çerklernden oluşmaktaydı (Taş, 2007). Fakat yenlenen Coğrafya Öğretm Programında se öğrenme alanları, becerler, etknlkler, ölçme ve değerlendrme açısından detaylı olmakla beraber, öğrenclern; ülkemz ve dünya le lgl coğraf blnç kazanmaları konusunda vurgu yapılmıştır (CDÖP, 2005). 278

4 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER Coğrafya eğtm se; kendmz, dünyayla olan lşklermz, dünyadak dğer nsanlarla bağlantılarımızı daha y anlamamız çn değer, blg, kavram ve becerler sunar (Haas, 1989 Akt. Öztürk ve Alkış, 2009). Ntekm coğrafya eğtmnn en öneml amaçlarından br, yaşadığı çevreye duyarlı ve çevre sorunlarının çözümüne aktf katılan breyler yetşmesn sağlamaktır (Gökçe ve Kaya, 2009). Bu bağlamda coğrafya öğretmnn temel amaçlarından br, nsanların yakın çevreden başlayarak dünyayı öğrenmelern sağlamak ve bu çevrede oluşan olayları sorgulama yeteneğ kazanmalarına yardımcı olmaktır (Öztürk ve Alkış, 2009). Ortaöğretmde verlen coğrafya dersler; yaşadığımız dünyayı, nsanları, bölgeler ve daha dar anlamda yaşadığımız mekânı anlama ve algılamamıza yardımcı olması bakımından oldukça önemldr (Karakuyu, 2010:361). Coğrafya blm sayesnde yaşanılan ülkenn doğal, ekonomk, kültürel ve tarhsel özellkler, potansyeller, engeller ve kırmızıçzgler hakkında blg sahb olunur ve bu durum ülkenn gelşmes açısından katkıda bulunulablr. Bu açıdan coğrafya derslernde, yaşanılan br mekândak ağacın, kayacın, btknn, dağın, nehrn, ovanın veya br hayvanın küresel anlamda ne fade ettğ, onlardan nerelerde ve nasıl yararlanılacağı ve yok edlmes durumda ne gb muhtemel zararları doğuracağı konuları şlenmeldr (Karakuyu, 2010:362). Coğrafyanın gerçek konusu yeryüzüdür ve bu yeryüzü üzerndek fzk, beşer ve ekonomk olayların dağılışını, bağlantılarını, sebep ve sonuçlarını nceler. Bu ncelemenn sonucunda bazı sorunlar ortaya çıkar ve bu sorunlara alternatf çözüm yolları aranır. Çevre sorunlarının da bu konuda yaklaşımı aynıdır. Çevre sorunları blm, ekoloj, yeryüzünün dengesn etkleyen ya da bundan etklenen durumları ortaya koyar ve bu sorunların çözümü çn alternatf çözüm yolları üretr. Afetler ve coğrafya kavramlarının anlamları ncelendğnde; çok sıkı br bağlantının olduğu ortaya çıkmaktadır. Çünkü her ksnn nceleme alanı yeryüzüdür, yan dünyadır (Özey, 2011: 2). Afet, nsanlar çn fzksel, ekonomk ve sosyal kayıplar doğuran, normal yaşamı ve nsan faalyetlern durdurarak veya kesntye uğratarak toplulukları etkleyen; kaynağını se doğal, teknolojk ve nsan kaynaklı faktörlern oluşturduğu olaylara denr (Ergünay, 2008). Doğal afetler, genel olarak afete neden olan doğal tehlkenn adı le anılmakta ve oluşum nedenne göre; yer kökenl, atmosfer kökenl ve byolojk kökenl olmak üzere üçe 279

5 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER ayrılmaktadır (Şahn ve Spahoğlu, 2003:13). Özey se afet, en genş anlamıyla nsanlar çn fzksel, ekonomk ve sosyal kayıplar doğuran, normal yaşamı ve nsan faalyetlern durdurarak veya kesntye uğratarak toplumları etkleyen ve etklenen topluluğun kend mkân ve kaynaklarını kullanarak üstesnden gelemeyeceğ, doğal teknolojk veya nsan kökenl olaylar olarak tanımlamıştır (Özey, 2011:1). Ceylan a göre se afet; nsanın canına, malına eserlerne ve faalyetlerne zarar veren doğal ve beşer yaşamda kısa ve uzun sürel etklere neden olan çoğunlukla brdenbre ortaya çıkan ve kolay kolay önlenemeyen belrl br bölgey, yörey veya çevrey etks altına alan olaylardır (Ceylan, 2011:292). Şahn ve Spahoğlu na göre se (2002), doğal afetler, nsan elyle olmayan toplumun sosyo-ekonomk ve kültürel etknlklern olumsuz yönde etkleyen, öneml ölçüde can ve mal kaybına neden olan ağırlıklı olarak ya da tamamen doğal etkenlern neden olduğu, doğal tehlkelerle ortaya çıkan olaylar olarak tanımlamaktadır. Bu olaylar; deprem, yanardağlar, heyelanlar, kaya düşmes, çamur akıntısı, fırtınalar, kasırgalar, hortumlar, kuraklık, yıldırım düşmes, dolu yağışları, ss, tp, çığ, don vs. gb sıralanır. Yeryüzünde görülen afetlern çoğunluğu doğal kökenldr. Ancak bu tür olaylar nsanların faalyetler sonucunda afet halne dönüşür. Örneğn; deprem tamamen doğal kökenl br olaydır. Ancak depremn olumsuz etklernn olması ya da olmamasında nsan brnc derece sorumludur. Örneğn; Japonya da Rchter ölçeğne göre 6 büyüklüğünde meydana gelen br deprem sonuçları tbarı le çoğunlukla br doğa olayı olarak ortaya çıkarken ülkemzde büyük oranda can ve mal kayıplarına yol açarak br afet özellğ kazanmaktadır. Yne 2006 yılı Ekm ayında Batman, Mardn, Şırnak Dyarbakır, Şanlıurfa ve İstanbul başta olmak üzere ülkemzn brçok yöresnde meydana gelen aşırı yağışlar sonucunda sel baskınları görülmüş ve onlarca kş hayatını kaybetmştr. Başta blm adamları olmak üzere, kamu kurum temslcler ve medya mensupları sel felaketlernn nedenn çoğunlukla küresel ısınma ve çarpık kentleşmenn br sonucu olarak göstermşlerdr. Dolayısıyla yağışlar br afet değldr. Ancak afet boyutlarının ulaşmasına nsan tetklemştr. Sonuç olarak doğal afetlern brçoğunun afet boyutlarına ulaşmada nsanın değşk derecelerde etksnn olduğunu unutmamak gerekr. Yoksa çoğunlukla bzm afet olarak adlandırdığımız her br olay 280

6 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER gerçekte dünyadak değşm sürecnn br doğal parçası olan olaylardır (Ceylan, 2011: 294). Dünyamız var oluşundan günümüze kadar pek çok doğal oluşumdan geçmştr. Dünyamız, Güneş sstemn teşkl eden yıldızlarla brlkte br bulut ve gaz halndek lk kozmk csmden meydana gelmştr (Güngördü, 2010:45). Dünyamız geçrdğ ç ve dış kuvvetlern etks le günümüzdek şekln almıştır. Bu doğal oluşum aslında dünyamızın daha yaşanablr olması açısından gerekldr. Doğal olayların afet boyutuna ulaşması çn se can ve mal kayıplarına neden olması gerekr. Bu açıdan doğal afetler, toplumun sosyo-ekonomk ve kültürel etknlklern olumsuz yönde etkleyen, öneml ölçüde can ve mal kaybına neden olan, çoğunlukla doğal etkenlern neden olduğu, doğal tehlkelerle ortaya çıkan olaylardır (Şahn ve Spahoğlu, 2003:6). Doğal afetlern oluşumunda doğal faktörlern yanı sıra nsan faktörünün de etkl olduğu br gerçektr. Doğal ortamın bozulmasında aşırı nüfus artışı, sürekl ve blnçszce tüketm, yanlış poltkalar ve sorumsuz davranışlar le yne nsanın kends oluşturmaktadır (Gökçe ve Kaya, 2009). Dünyanın herhang br yernde oluşan çevresel bozulma, farklı ölçeklerde olmakla brlkte, dünyanın br çok yernde etksn hssettreblr ve bu bozulmalar ekosstemlern şleyş düzenn değştrerek çevresel sorunlara neden olmakta ve tüm dünyayı etkleyeblmektedr (CDÖP, 2006:14). Özellkle gelşen teknoloj ve artan endüstr le brlkte nsanın doğal ortam üzerndek etks gderek artmıştır. Bu da küresel anlamda bazı doğal afetlern oluşumunu ve yaşanma sıklığını artırmıştır. Ntekm son yıllarda özellkle atmosfer kökenl afet sayısında (seller ve taşkınlar, çığ, şddetl rüzgârlar, kuraklık vb.) öneml br artış olduğu gözlenmştr (Şahn ve Spahoğlu, 2003). Yayınlanan çoğu kaynaklarda doğal afetlern 19. ve 20. yüzyıllarda daha sık görüldüğü, yayılma alanlarının ve zararlarının artığı, gelecek yıllarda bu artışın daha da hızlı br bçmde olacağı belrtlmektedr. Bunda dğer bazı nedenlern yanı sıra nsan etklernn çok öneml unsur olduğu vurgulanmaktadır (Spahoğlu, 2003). Genel olarak doğal afetler afete neden olan doğal tehlkenn adı le anılmaktadır. Bunlara çoğunlukla oluşum nedenler ve oluştukları ortam le oluşum hızları esas alınarak k şeklde sınıflandırılmaktadır (Şahn ve Spahoğlu, 2003). Doğal afetlern sınıflandırılması tablo 1 de verlmştr: 281

7 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER Tablo 1. Doğal Afetlern Sınıflandırılması (MEB, 2011:235, Şahn ve Spahoğlu, 2003:13 ten dönüştürülmüştür Yer Kökenl Doğal Afetler (Jeolojk-Jeomorfolojk) Atmosfer Kökenl Doğal Afetler Byolojk Kökenl Doğal Afetler Depremler Seller, Şddetl Yağışlar, Çamur Akıntıları Salgın Hastalıklar Tsunamler Tropkal Sklonlar, Fırtına, Kasırga Böcek İstlaları Volkank Faalyetler Yıldırım Düşmes, Şmşek Çakması Kütle Hareketler Kuraklık, Çölleşme, Kum ve Toz Fırtınaları Tablo-1 ncelendğnde doğal afetler yer kökenl, atmosfer kökenl ve byolojk kökenl olmak üzere üçe ayrılmıştır. Ülkemz gerek jeolojk özellkler, gerekse topoğrafk yapısı ve klm özellkler neden le doğal afetler sıkça yaşayan br ülkedr. Doğal afetler neden oldukları can kaybının yanı sıra öneml ekonomk kayıplara da neden olmaktadır. İstatstksel olarak bu doğal afetler her yıl GSMH nn %1 kadar doğrudan ekonomk kayba neden olmakla brlkte; pazar kaybı, üretm kaybı ve şszlk gb ekonomk kayıplar göz önünde bulundurulduğunda, bu oranın %1 aştığı tahmn edlmektedr (Özmen vd., 2005). Ülkemz açısından doğal afetlern bu denl etkl olmasından dolayı ülkemzde yaşayan nsanların çevresn tanıması, değerlernn farkında olması ve blnçl hareket etmes gerekr. Bu açıdan bakıldığında öğretm programlarının önem daha da artmaktadır yılında gelştrlen yen Coğrafya Ders Öğretm Programının genel amaçlarına bakıldığında (CDÖP, 2005); nsan ve doğal sstemlern şleyşn, değşmn ve lşksn anlama, algılamaya yönelk br vzyon ortaya konulmuştur. Coğrafya Ders Öğretm Programı nın genel amaçları doğal afetler açısından ncelendğnde se (CDÖP, 2005); doğal ve beşer sstemlern ürettğ değerlere uyumlu, blnçl, doğal afet ve çevre sorunlarına karşı önlem alablen breylern yetştrlmesnn hedeflendğ görülmektedr. Özey, (2011) se doğal afetler şu şeklde sınıflamıştır: (Bkz. Tablo 2). Tablo ncelendğnde Özey, afetler doğal ve beşer olmak üzere temelde kye ayırmıştır. Doğal afetler de kend çersnde jeolojk, klmatk, hdrografk ve byolojk olmak üzere 4 e ayırmıştır. Beşer afetler se sosyal ve teknolojk afetler olmak üzere k kısma ayırmıştır. 282

8 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER Sosyal afetler, nsanın doğrudan yyecek, çecek, barınma, konaklama daha rahat yaşama gb günlük yaşamından kaynaklanır. Açlık, kıtlık, savaşlar, terör, bulaşıcı hastalıklar, zorak göçler ve mültecler, bna, şyer eğlence merkez yangınları sosyal afetler olarak kabul edlr. Teknolojk afetler se; nsanın yeryüzündek faalyetlernden ve teknolojk gelşmnn yanlış uygulamalarından kaynaklanan afetlerdr. Maden kazaları, nükleer, byolojk ve kmyasal slahların kullanılması, sanay kazaları, ulaşım sektöründek kazalar ve ekonomde yaşanan büyük krzler teknolojk afetler olarak ntelendrlmektedr (Özey, 2011). Son otuz yılda dünyada görülen bazı küresel afetlern sayısı Tablo 3 te verlmştr. Tablo 2. Doğal afetlern sınıflandırılması DOĞAL AFETLER BEŞERİ AFETLER Jeolojk Afetler Sosyal Afetler Klmatk Afetler Teknolojk Afetler Hdrografk Afetler Byolojk Afetler Tablo 3 ncelendğnde; dünyada son 30 yılda doğal afet türlernn çersnde sayı ve oran olarak görülme sıklığına bakıldığında lk sırayı seller, şddetl rüzgârlar ve depremler almıştır. Bu tabloda verlen doğal afetlern brçoğu aynı ülkede görülebleceğ gb farklı ülkelerde görüleblmektedr. İnsanlık tarh boyunca yaşanan doğal afetler, bugüne kadar çok büyük can ve mal kayıplarına neden olmuştur. Tablo 3. Son Otuz Yılda Dünyada Meydana Gelen Bazı Küresel Doğal Afetlern Sayısı (MEB,2011:235 ten dönüştürülmüştür) Doğal Afetler Sayısı Oranı(%) Seller Kasırgalar, fırtınalar, tayfun Depremler Hortum Kar fırtınası 40 4 Yıldırım düşmes 36 3 Volkank Faalyetler 18 2 Tsunamler 10 1 Çığ 12 1 Dğerler

9 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER Dünyanın bazı bölgeler depremlerden büyük zarar görürken, bazı yerler lavların, küllern, çamurların, yağmur, göl ve denz sularının altında kalmıştır. Kuraklığın etkl olduğu yerlerde se susuzluktan, kıtlıktan, açlıktan ve salgın hastalıklardan çok sayıda nsan ve hayvan yaşamını ytrmştr. Son derece acımasız olan tehlkel doğa olaylarının çoğunun önceden tahmn ve önlenmes mümkün değldr. Bugün çn sadece afete neden olan bu doğal olayları y tanımak, oluşumlarını önceden tespt edeblmek çn yeterl çalışmaları yapmak ve olası zararları azaltılablmes se gerekl önlemler almak mümkün olablmektedr. Bunun çn de nsanlara belrl br yaştan tbaren afet kültürünün ve afetle mücadele blncnn verlmes çok önemldr. Bu sayede her düzeydek brey, en azından yaşadığı bölgede olablecek doğal tehlkeler bleblecek, yaşadığı bölgenn coğraf koşulların bakarak tehlke olablecek olay veya durumlar hakkında blg ednecek, bölgesnde meydan geleblecek doğal tehlkelere karşı üzerne düşen görevler yerne getreblecektr (Şahn ve Spahoğlu, 2003). Yukarıda verlen blgler dkkate alındığında; erken yaşlardan tbaren afet kültürünün ve afetle mücadele blncnn oluşmasına yönelk eğtm programlarının sürekl güncellenmes bu konuda var olan çalışmaların revze edlmes konusunda çalışmaların yapılması gerekmektedr. Doğal afet yaşamış ya da yaşama rsk altında bulunan bölge nsanların mevcut ve gelecektek htyaçlarının gderlmes çn lgl gerek ekonomstlern gerek sosyal blmclern ve eğtmclern acl tutarlı br planlamayla bu konuya daha blmsel ve hızlı pratk çözümler üretme açısından yaklaşmaları gerekmektedr. Özellkle doğal afet türlernn çoğunluğunun (deprem, sel, orman yangını, çığ, kar fırtınası, don vb.) sık görüldüğü ülkemzde bu konunun hassasyetle üzernde durulması, cdd poltkaların oluşturulması, gerek kamu kurum ve kuruluşların gerek svl toplum örgütlernn bu konuda daha duyarlı davranması ve özellkle erken yaşlardan tbaren afet kültür blncnn aşılanmasına lşkn eğtm programlarının yaşantıya yönelk olarak düzenlenmes gerekmektedr. Bu anlamda verlenenlerden yola çıkarak bu araştırmanın, Coğrafya Öğretm Programı le öğrenclere kazandırılması öngörülen doğal afetlere lşkn kazanımların etknlklern, becer ve değerlern ncelenmesnn öneml olduğu düşünülmektedr. Çalışmada ortaya çıkacak olan bulguların bundan sonrak yapılacak olan 284

10 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER çalışmalarda eğtm programlarında yer alan Doğal Afetler konusunun ncelenmesne ışık tutacağı beklenmektedr. 2.ARAŞTIRMANIN AMACI Bu araştırmanın amacı, ortaöğretm 9,10, 11 ve 12. sınıflarında uygulanmakta olan Coğrafya Ders Öğretm Programında öğretm yapılan Doğal Afetler konusunu değerlendrmektr. Bu amaç doğrultusunda aşağıdak sorulara cevaplar aranmıştır: Coğrafya Ders Öğretm Programda Doğal Afetler le lgl olarak; 1. Sınıf düzeyndek kazanımlara ne düzeyde yer verlmştr? 2. Sınıf düzeynde kazanımların öğrenme alanlarına göre dağılımı nasıldır? 3. Öğrenme alanlarına göre doğal afetlerle lgl kazanımların dağılım oranları sınıf düzeynde nasıldır? 4. Sınıf düzeynde ve öğrenme alanlarında etknlklere ne kadar yer verlmştr. 5. Etknlklern doğal afetlere uygunluk düzey nasıldır? 6. Sınıf düzeynde etknlklern öğrenme alanlarına göre dağılımı nasıldır? 7. Hang tür tutum, değer ve becerlere yer verlmştr? 8. Tutum ve değerler hang öğrenme alanları ve etknlklerle le lşklendrlmş? 9. Hang ölçme ve değerlendrme teknklerne yer verlmştr?ayrıca bunlar ne düzeydedr. 3.YÖNTEM ARAŞTIRMANIN MODELİ Bu araştırmada; olgu ve olgular hakkında blg çeren ve yazılı materyallern analzn kapsayan ntel araştırma yöntemlernden doküman nceleme (Yıldırım ve Şmşek, 2011) yöntem kullanılmıştır. Yıldırım, Şmşek e göre ntel araştırma; gözlem, görüşme ve doküman analz gb ntel ver toplama yöntemlernn kullanıldığı algıların ve olayların doğal ortamda gerçekç ve bütüncül br bçmde ortaya konmasına yönelk ntel br sürecn zlendğ araştırma desendr. Dokümanlar ntel araştırmalarda etkl br şeklde kullanılması gereken öneml blg kaynaklarıdır. Araştırmacıya belrl ölçüde zaman ve kaynak tasarrufu anlamında katkıda bulunur (Yıldırım ve Şmşek, 2011). Doküman nceleme 285

11 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER yöntemnn kullanıldığı araştırmada; sırasıyla dokümanların belrlenmes, belrlenen (ulaşılan) dokümanların orjnallğnn kontrol edlmes, verlern analz edlmes ve elde edlen verlerden yola çıkarak sonuçların raporlaştırılması aşamaları zlenmştr. Araştırmada uygulanmakta olan 9.,10.,11.,12., sınıf Coğrafya Ders Öğretm Programı temel alınmıştır. Bu amaçla bu sınıflarda uygulanan programda yer alan ve doğal afetler le doğrudan ve dolaylı olduğu düşünülen Kazanımalar, Öğrenme Alanları, Konu Etknlkler, Doğrudan ve Dsplnlerarası Becerler ve Değerler, Ölçme ve Değerlendrme Teknkler belrlenmeye çalışılmıştır. Araştırmada çalışma çn belrlenen lkeler şunlardır: 1. İlgl kazanımlar ve etknlkler doğal afet konusu le doğrudan veya dolaylı olarak lgl olmalıdır. 2. Becerler, değerler, ölçme ve değerlendrme teknkler belrlenen kazanım etknlkler le lgl olmalıdır. 3. Belrlenen etknlkler kazanımları gerçekleştrecek ntelkte olmalıdır. 4. Kazanımlar, becer ve değerler kapsayacak şeklde olmalıdır. 5. Doğal Afetlere lşkn konular yaşantıya dönük ve yakından uzağa lkesne göre olmalıdır. 6. Konular ülkemzde sık görülen doğal afetler yansıtacak şeklde olmalıdır. 7. Kazanım, etknlkler, becer ve değerler afet blncn ve kültürünü oluşturablecek düzeyde olmalıdır. Daha sonra araştırma soruları kapsamında bulgularla lgl sayısal verler elde edlmş ve toplanan verler tablolarda frekans ve yüzde bçmnde sunularak programda örneklerle desteklenerek yorumlanmıştır. 4.BULGULAR Araştırmada elde dlen bulgular problem durumuna verlen araştırma sorunlarındak sıraya göre açıklanmıştır Doğal afetlere lşkn kazanımlar Coğrafya Öğretm Programında belrlenmş ve Tablo 4 te dağılımı gösterlmştr. Tablo 4 te görüldüğü gb, her sınıf düzeynde Doğal Afetlere lşkn kazanımlara yer verlmştr. Coğrafya Ders Öğretm Programında Doğal afetlere lşkn doğrudan ve dolaylı olablecek toplam kazanım 286

12 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER sayısı 96 dır. Tabloda toplam kazanımların %77,4 ünün 9. sınıf % 63,8 nn 10. sınıf, % 65,8 nn 11. sınıf % 56,4 ünün se 12. sınıf düzeynde olduğu ortaya çıkmıştır. Bu sonuçlardan doğal afetlere lşkn kazanımların en fazla 9. (f=24) ve 11. (f=27) sınıflarda olduğu belrlenmştr. Ancak tablo ncelenmeye devam edldğnde, doğal afetlere lşkn kazanımların dağılımının sınıf sevyesne göre tutarlılık göstermedğn anlaşılmaktadır. Tablo 4. Coğrafya Ders Öğretm Programında Yer Alan Toplam Kazanım Sayılarına Göre Doğal Afetler İle İlgl Kazanımların Dağılımı Sınıflar Doğal Afetlere lşkn Sınıf Düzeylerne Göre Toplam Kazanım Sayıları ve Kazanım Yüzdelk Oranları f f % 9.sınıf ,4 10.sınıf ,8 11.sınıf ,8 12.sınıf ,4 Toplam ,9 Doğal afetlere lşkn kazanım oranlarının 12. sınıfta en düşük sevyede olduğu gözlenmektedr. 9.sınıfta Doğal unsurların yaşantısındak etksnden yola çıkarak doğa ve nsan lşksn anlamlandırır kazanımı dolaylı olarak doğal afetlere lşkn olablecek br kazanım ntelğndedr. Çünkü doğal afetlern oluşumunda, doğal unsurlarla beraber nsan faalyetler de etkldr. Şahn ve Spahoğlu na göre havanın doğal yollarla ya da nsanların çeştl etknlkler sonucu atmosfere karışan katı, sıvı, gaz halndek krletclern etksyle fzksel, kmyasal ve byolojk özelklern değşerek nsan ve dğer canlılar le cansız varlıkları olumsuz yönde etkleyeblecek duruma gelmes hava krllğne neden olur. Bu olay can ve mal kaybına neden olması halnde doğal afet olarak değerlendrlr. Yne fosl yakıtların yanması sonucu atmosfere verlen maddeler le atmosferde çeştl nedenlerle oluşan bazı kanserojen maddeler nsan yaşamını olumsuz yönde etklemektedr (Şahn ve Spahoğlu, 2003:410). Yne doğa-nsan etkleşm açısından bakıldığında araznn yanlış kullanımı da afete dönüşeblr. Araznn plansız ve blnçsz şeklde kullanılması çevrey ve nsanı olumsuz yönde etklemekte, doğal denge bozulmakta ve çevre sorunları yaşanmaktadır (MEB,2011:221). Çünkü bunlar hem nsan hatalarına ve etklerne, hem 287

13 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER de doğal olaylara bağlı olarak meydana geleblmekte ve ekolojk dengey bozarak öneml çevre sorunlarına da yol açmaktadır (Güler,1994). Dolayısıyla bu tür etkler doğal afetlern meydana gelme sıklığını ve etksn artırmaktadır. 10. sınıfta Levha tektonğ kuramı le deprem kuşaklarının ve volkanların dağılışını lşklendrr kazanımı doğrudan doğal afetlerle le lşkldr. Çünkü levha tektonğ, doğal afet türlernden br olan yer kökenl doğal afetler grubu çersndedr. Dünyada görülen depremlern %90 nı tektonk kökenldr. Bu tp depremler levha sınırlarında ve yakınlarında meydana gelr (Şahn ve Spahoğlu, 2003:35). Ntekm ülkemzde görülen depremlern tamamına yakını yer kabuğu hareketler le lgldr. Çünkü ülkemz kuzeyde Avrasya, güneyde Arabstan levhası arasında yer almaktadır. Bu k levha arasında sıkışan Anadolu yarımadasında gerleme ve sıkışmaya bağlı alarak yoğun br şeklde enerj brkmektedr. Bu enerjnn fay hatlarında açığa çıkmasıyla depremler gerçekleşr ( MEB, 2011: 130). 11. sınıfta Örnek ncelemeler yoluyla teknolojk değşmler çevresel sonuçları açısından analz eder kazanımı programda dolaylı olarak doğal afetler le lgl olablecek br kazanımdır. Çünkü teknolojnn gelşmes le nsanın çevre üzerndek etks artmıştır. Çevrenn korunması, yleştrlmes adına yapılan çalışmalar nsanların daha sağlıklı ve güvenl br çevrede yaşamaları çndr. Bunu sağlayacak olan da nsanın kendsdr. Çünkü çevreye zarar veren, çevrey koruyan, aynı zamanda onu gelştren ve değştren nsandır. Endüstryel afetler öneml br kmyasal etklenme nedendr yılında İtalya da Seveso kentnde br kmyasal madde fabrkasının patlaması sonucu havaya saçılan doksn hayvanın ölümüne neden olmuştur ( Güler, 1994). Yne 1986 yılında meydana gelen Çernobl facası da bu tür afetlere örnek olarak verleblr. İnsanoğlu doğal afetlerden korunmak ve yıkıcı etksn azaltmak çn günümüz nsanları lk dönemlere göre doğal afetlere karşı daha hazırlıklı olmanın yollarını bulma çabası çersndedr. Fakat bu önlemler yeterl olmamıştır. Teknolojnn gelşmes le doğal afetlern etks tamamen ortadan kaldırılamamış, ancak nsanlar üzerndek zararlı etkler azaltmıştır (MEB, 2011:220). Ancak bazı olaylarda kullanılan teknoloj ne kadar yüksek olursa olsun tehlkel olablmektedr. Kasırgalar, fırtına ve sklonlar, su baskınları ve depremler gelşmş ülkelerde can ve mal kayıplarına yol açmaktadır. Ancak olayın 288

14 Toplam kazanım Doğal Afetlere İlşkn Kazanım Toplam kazanım Doğal Afetlere İlşkn Kazanım Toplam kazanım Doğal Afetlere İlşkn Kazanım Toplam kazanım Doğal Afetlere İlşkn Kazanım Toplam kazanım Doğal Afetlere İlşkn Kazanım YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER derecesne göre ortaya çıkan zarar daha az oranda olmakta ve kullanılan teknoloj afet sonucu ortaya çıkan hasarın artmasına neden olablmektedr (Güler, 1994). Tablo 5. Doğal Afetlere İlşkn Kazanımların Coğrafya Ders Öğretm Programında Sınıf Düzeylerne ve Öğrenme Alanlarına Göre Dağılımı 9.sınıf 10.sınıf 11.sınıf 12.sınıf Toplam ÖĞREN ME ALANI Doğal Sstemler Beşer Sstemler Mekânsa l Br Sentez: Türkye Küresel Ortam: Bölgeler ve Ülkeler Çevre ve Toplum f f % f f % f f % f f % f f % 85, , , , , Toplam , , , , Sınıfta Doğa süreçlernn ekstrem durumlarına at örneklerden yararlanarak bunların oluşumlarını ve doğa süreçlerne olan etklern değerlendrr kazanımı doğal afetlerle lşkl br fadedr. Çünkü nsan ve dğer canlıların yaşamını sürdüreblmes ve temel htyaçlarını karşılayablmes klm ve çevre koşullarının elverşl olması le mümkündür. Doğal ortamda görüleblen ekstrem (uç, aşırı) olayların yaşanması canlıların yaşamı üzernde çok olumsuz sonuçlar doğurablr. Özellkle sıcaklık, nem, rüzgâr, basınç, don, kar ve tp gb atmosferk , , , 1 52, 3 23, , 3

15 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER değşkene karşı canlıların fzyolojk br tepks vardır. Örneğn yüksek ve düşük sıcaklıklar nsanlar üzernde klnk sendromlara, fzyolojk streslere, hastalıklara ve hatta ölümlere ble neden olmaktadır. ABD ve Avrupa da yapılan araştırmalara göre ekstrem durumlarda ölüm oranlarının, özellkle de hastalardak ölüm oranlarında %50 artış olduğu tespt edlmştr (Şahn ve Spahoğlu, 2003). Tablo 5 te; doğal afetlere lşkn kazanımların Coğrafya Ders Öğretm Programında sınıf düzeylerne ve öğrenme alanlarına göre dağılımı ncelendğnde, doğal afetlere lşkn kazanımların en çok %77,4 le 9. Sınıf düzeynde olduğu (f=24), en az kazanımın se %56,4 le 12. Sınıf düzeynde olduğu (f=22) tespt edlmştr. Öğrenme alanları açısından bakıldığında se kazanımların en çok Çevre ve Toplum (f=31) öğrenme alanında olduğu, en azının se Küresel Ortan: Bölgeler ve Ülkeler (f=5) öğrenme alanında olduğu görülmüştür. Öğrenme alanları açısından tablo ncelenmeye devam edldğnde se Doğal Sstemler öğrenme alanında doğal afetlere lşkn kazanım oranlarının en çok 11. Sınıfta (f=4) ve 12. Sınıfta (f=3) olduğu görülmüştür. Örneğn 9. Sınıfta; Dünya nın tektonk oluşumundak değşm ve sürekllğne kanıtlar gösterr ve jeolojk zamanların özellklern tektonkle lşklendrerek açıklar kazanımları doğal afetlerle doğrudan lşkl ken, hava durumu le klm özellklern etkler açısından karşılaştırır kazanımı da doğal afetlerle dolaylı olarak lşkl olableceğ düşünülen br kazanımdır. 10. Sınıfta; levha tektonğ kuramı le deprem kuşaklarını ve volkanların dağılışını lşklendrr kazanımı doğrudan doğal afetlerle lşkldr. 11. Sınıfta; Ekosstem oluşturan unsurlar le madde döngüsü ve enerj akışı arasındak lşky doğal sstemlern şleyş açısından sorgular kazanımı da dolaylı olarak doğal afetlerle lşkldr. Yne 12. Sınıfta; Doğa süreçlernn ekstrem durumlarına at örneklerden yararlanarak bunların oluşumlarını ve doğa süreçlerne olan etklern değerlendrr kazanımı da dolaylı olarak doğal afetlerle lşkl olan br fadedr. Beşer Sstemler öğrenme alanında 9, 10, 11 ve 12. Sınıflarda doğal afetlere lşkn kazanımlar bulunmaktadır. Örneğn 9. Sınıfta Yerleşmelern konumunu belrleyen ve gelşmn etkleyen faktörler geçmşten günümüze fonksyonel değşklkler açısından analz eder kazanımı dolaylı, 10. Sınıfta; Tarh metnler, belgeler ve hartalardan 290

16 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER yararlanarak dünyadak göçlern nedenler hakkında çıkarımlarda bulunur kazanımı dolaylı, 11. Sınıfta; Doğal unsurların üretm, dağıtım ve tüketm süreçler üzerndek etksn analz eder kazanımı dolaylı, 12. Sınıfta; Çeştl verlerden yararlanarak nüfus, yerleşme ve ekonomk faalyetlerde gelecekte olablecek değşmlerle lgl çıkarımlarda bulunur kazanımları dolaylı olarak doğal afetlerle lşkl olablecek kazanımlardır. Mekânsal Br Sentez Türkye öğrenme alanında 9, 10, 11 ve 12. Sınıflarda doğal afetlere lşkn kazanımlar bulunmaktadır. Örneğn 9. Sınıfta; Türkye nn yer şekllernn oluşum sürecn ç ve dış kuvvetlerle lşklendrr kazanımı doğrudan, 10. Sınıfta; Görsel materyaller kullanarak Türkye de yerleşme ve nüfusun dağılışını etkleyen faktörler hakkında çıkarımda bulunur kazanımı dolaylı, 11. Sınıfta; Verlerden ve hartalardan yararlanarak Türkye dek doğal afetlern dağılışıyla oluşum şekllern lşklendrr fades doğrudan,12. Sınıfta; se Ülkemzde bölgesel kalkınma projeler ve etkler açısından analz eder kazanımı dolaylı olarak doğal afetlerle lşkl olablecek br kazanımdır. Küresel Ortam: Bölgeler ve Ülkeler öğrenme alanında9. ve 10. Sınıf düzeynde doğal afetlere lşkn doğrudan ve dolaylı olarak kazanım fades bulunmamaktadır. 11. Sınıfta (f=1 %16,6) oranında ve 12. Sınıfta se (f=4 %44,4) oranında doğal afetlere lşkn doğrudan ve dolaylı olarak kazanımlara sahp olduğu tespt edlmştr. Çevre ve Toplum öğrenme alanında tüm sınıf düzeylerne lşkn araştırma konusu le lşkn kazanımlar bulunmaktadır. Bu öğrenme alanında dkkat çeken dğer öneml br hususta tüm sınıf düzeylernde doğal afetlerle doğrudan ve dolaylı olarak lşkl olablecek kazanım oranlarının yüksek olduğu görülmüştür. Örneğn 9. Sınıfta; Doğal çevrenn nsan faalyetlerne etkler ve nsanların doğal çevreye uyum süreçlern karşılıklı lşkler çerçevesnde analz eder kazanımı dolaylı olarak doğal afetlerle lşkldr. İnsan ve doğal çevre arasındak lşknn analz edlmes bu lşknn olumlu ve olumsuz sonuçlarını görme olanağı sağlayacaktır. 10. Sınıfta; Yaşadığı alan le başka alanlardak doğal afetlern oluşum nedenler, şddetler, sıklıkları ve nsanlara olan etkler bakımından karşılaştırır. kazanımı doğrudan doğal afetlerle lşkldr. Yne 10. Sınıfta; Dünyanın farklı bölgelernde 291

17 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER oluşan benzer doğal afetlern etklern, korunma yöntemler ve planlama açısından karşılaştırır. fades de doğal afetlerle doğrudan lşkl br kazanımdır. Benzer şeklde aynı sınıf düzeynde ve aynı öğrenme alanında doğal afetlerle doğrudan lşkl br fade olan şu kazanım Doğal afetlere neden olan uygulamaları, korunma yollarını lşklendrr. da nsan faalyetlernn doğal çevrede ne gb afetlere sebep olacağının analz edlmes açısından son derece önemldr. 11. Sınıf düzeynde se; Doğal kaynakların kullanımındak farklı tutumları, mekânsal etkler ve çevreye duyarlılık açısından sorgular fades dolaylı olarak doğal afetlerle lşkldr. Yne aynı sınıf düzeynde örnek ncelemeler yolu le teknolojk değşmler çevresel sonuçları açısından analz eder kazanımı ve Küresel çevre sorunlarının oluşumunda nsan faalyetlernn etklern sorgular kazanımı, Örneklerden yararlanarak etkl araz kullanma uygulamalarının çevre üzerndek etklern değerlendrr. gb kazanımlar doğal afetlerle dolaylı olarak lşkldr. 12. Sınıfta; Doğal afetlere lşkn farklı uygulamaların yeterllğn değerlendrr. kazanımı doğrudan doğal afetlerle lşkldr. Yne aynı sınıf düzeynde ve öğrenme alanında k şu kazanımlar Doğal çevrey korumaya yönelk alınan önlemlern ve projelern mekâna etklern değerlendrr kazanımı, Verlerden yararlanarak doğa kaynaklı rskler hakkında çıkarımlarda bulunur fades ve Günümüz çevre sorunlarına at senaryoları olası etkler açısından değerlendrr kazanımları doğal afetlerle dolaylı olarak lşkldr. Araştırmada Coğrafya Ders Öğretm Programında kazanımların hang tür etknlklerle gerçekleştrleceğ Tablo 6 da kazanımlarla beraber verlmştr. Tablo 6 da Coğrafya Ders Öğretm Programında toplam etknlkler çersnde doğal afetlere lşkn etknlk oranları verlmştr. Coğrafya Ders Öğretm Programında etknlklern sınıf düzeylerne göre dağılımına bakıldığında sınıf düzeyler arasında tutarlılığın olduğu tespt edlmştr. Etknlkler ncelendğnde bazılarının doğal afetlerle doğrudan, bazılarının se dolaylı olarak lşkl olduğu görülmüştür. Tablo ncelenmeye devam edldğnde toplam etknlkler çersnde doğal afetlere lşkn etknlklern 9. Sınıfta (f=24 %80) en yüksek oranda olduğu, en az oranda se (f=18 %50) 10. Sınıf düzeynde olduğu tespt edlmştr. 292

18 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER Tablo 6. Doğal Afetlerle İlgl Etknlklern Coğrafya Ders Öğretm Programında Yer Alan Toplam Etknlklern Sayılarına Göre Dağılımı Sınıflar Doğal Afetlere lşkn Sınıf Düzeylerne Göre Toplam Etknlklern Sayıları ve Etknlk Yüzdelk Oranları f f % 9.sınıf sınıf sınıf ,1 12.sınıf ,1 Toplam ,9 Etknlklere örnek olarak 9. Sınıf düzeynde Aktf Dünya, jeolojk geçmş, Doğanın Tarhne Yolculuk, Yer Şekllernn Hkâyes, İlk Yerleşmeler ve Değşm, Yaşadığım Çevrey Keşfedyorum ve Doğayla Uyumlu Yaşam gb etknlkler doğal afetlerle doğrudan ve dolaylı olarak lşkldr. Doğal afetlern anlaşılması, çevre üzerndek etklernn görüleblmes, nsan doğa etkleşm ve bunun doğal afetlerle lşksnn anlaşılablmes çn öğrenclern analz ve yorumlama becerlern kullanılması stenmştr. Aktf Dünya etknlğnde levha tektonğnn aşamaları çzmlerle veya anmasyon şeklnde verlerek her aşaması ve sonuçları jeolojk zaman çzelges le lşklendrlerek tartışılması stenmştr. Dünya üzerndek büyük levhalar ve hareket yönlern gösteren br harta ncelenerek gelecekle lgl zhn hartaları oluşturulmak suretyle dünya üzernde deprem rsknn yüksek olduğu yerler ve bunda levhaların etks ortaya konulmak stenmştr. 10. sınıf düzeynde se; Kayaçların Anlattıkları, Dünyanın Hareket Eden Levhaları, Yern İçnden Gelen Kanıt: Sıcak Sular, Toprağın Hkâyes, Toprağın Serüven ve Doğal Afetlern Küresel Yükü gb etknlkler doğal afetlerle lşkldr. Dünyanın Hareket Eden Levhaları etknlğnde levha tektonğ le volkanlar ve depremler arasında lşk kurulması stenmş. Yern İçnden Gelen Kanıt: Sıcak Sular etknlğnde se; dünya fay hatlarının dağılışı harta üzernde belrlenmek stenmş. Bu fay hatları le sıcak sular arasında nasıl br lşk olduğunun görülmes stenmştr. Sıcak su kaynakları le fay hatlarının bulunduğu yerlern koordnat verler dlsz br hartaya aktarılarak fay hatları ve sıcak su kaynakları arasındak lşknn ne derece güçlü olduğu 293

19 COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER daha net ortaya konulmak stenmştr. Göç ve Etkler etknlğnde bulundukları yerden farklı zamanlarda göç etmş alelern göç serüven rol kartları le canlandırılarak göçün sebep ve sonuçları ortaya konulmak stenmştr. Göçe neden olan faktörler düşünüldüğünde doğal afetlern de bunda öneml br etks vardır. Bu etk br smülasyonla ortaya konularak doğal afetlern nsan ve mekân üzernde k etks gözleneblr. Yne Doğal Afetlern Küresel Yükü etknlğnde Dünyada görülen doğal afet türlernn neler olduğu, doğal afetlern dünyanın farklı yerlernde neden farklılıklar gösterdğ ve farklı etklere neden olduğu tartışılmak stenmştr. Bunun sonucunda da dünyanın herhang k farklı yernde meydana gelen br doğal afetn sonuçlarının benzer olamayacağı çıkarımının yapılması stenmştr. 11. sınıf düzeynde se; Coğrafya Ders Öğretm Programındak etknlkler çersnde doğal afetlere lşkn etknlklere örnek verecek olursak: Bozulan Dengeler, Su Ekosstem, Doğadak Döngüler, Türkye de Araz Kullanımı, Türkye Rsk Altında mı?, Afetlerle Yaşam, Doğal Kaynaklara Yönelk Algılar ve Çevreye Duyarlılık, Çevrey Etkl Kullanma, Doğayla Dost Olma, Eko-Teknoloj, Atıkları Değerlendreblyor muyuz, Ekolojk Döngülere İnsan Müdahaleler, Gezegenmz Alarm Veryor, Sınır Tanımayan Sorunlar, gb etknlkler doğrudan ve dolaylı olarak doğal afetlerle lşkldr. Türkye Rsk Altında mı? ve Afetlerle Yaşam, etknlklernde; ülkemzde görülen doğal afetlerle lgl zhn hartası oluşturularak doğal afet çeştler kavratılmaya çalışılmıştır. Ülkemzde en çok görülen doğal afet türler le lgl dağılış hartaları oluşturularak oluşum nedenlern mekânsal faktörlerle lşklendrlerek sebep-sonuç dyagramları oluşturulmak stenmş. Bunun yanında doğal afetlere lşkn kısa flmler zlenerek öğrenclere doğal afetlerle lgl duyarlılık kazandırılmak stenmştr. Doğal afetlern nsan ve çevre üzerndek etksnn görülmes açısından oldukça önemldr. 12. sınıfta doğal afetlerle lgl etknlklere bakıldığında şu sonuçlara ulaşılmıştır. Toplam etknlkler çersnde; Doğal Unsurlardak Uç Değerler, Bağımlı Dünya, Doğanın Geleceğ, Kaynakları Etkl Kullanmak, Doğanın İşleyş, Doğayı Anlamaya Doğru, Doğanın Tepksn Doğru Anlamak, Dünya Alarm Veryor, Doğa Hepmzn, Rsklern Farkında mıyız? gb etknlklerle nsan doğa etkleşm ve bu doğru anlamak, blnçl ve çevreye duyarlı breyler 294

20 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER kazandırmak amaçlanmıştır. Örneğn Doğal Unsurlardak Uç Değerler etknlğnde ekstrem (uç) durumlar ve bunların sebep olduğu olaylarla lgl gazete haberler ve fotoğraflar ncelenerek bu olaylara hang ekstrem doğa olaylarının sebep olduğu ortaya konulmak stenmş. Güncel haberlerden de yararlanarak bu konuda öğrenclern dkkatn bu konuya vermeler sağlanmıştır. Ayrıca ekstrem durumların doğal süreçler üzerndek etks kavram hartaları oluşturularak olayın daha y anlaşılması sağlanmaya çalışılmıştır. Doğanın Tepksn Doğru Anlamak etknlğnde öğrenclerden alan çalışması yaparak yaşadıkları çevredek yanlış uygulamaları gösteren vdeo kayıtları oluşturmaları stenmş. Bu uygulamalar sınıfta tartışılarak doğru ve yanlış uygulamaların farkına varılması sağlanablr. Yne Dünya Alarm Veryor etknlğnde Dünyada görülen çeştl doğal afetlerle lgl nternet araştırması yapılarak ve elde edlen verler ncelenerek doğal afetlern nedenler, yanlış uygulamalar ve tedbrlerle lgl sorgulamalar yapılablr. Doğal afetlere lşkn Alınması gereken önlemlern alınması gerekllğ blnc oluşturulablr. Araştırmada etknlklern sınıf düzeylerne göre dağılımının yanında öğrenme alanlarına göre dağılımı da ncelenmştr. Araştırmada elde edlen sonuçlar tablo 7 te verlmştr. Tablo ncelendğnde Coğrafya Ders Öğretm Programında doğal afetlerle doğrudan ve dolaylı olablecek etknlklern en çok Çevre ve Toplum öğrenme alanında (f=28 %93,3) ve Doğal Sstemler öğrenme alanında (f=28 %84,8) olduğu tespt edlmştr. Etknlk oranlarının en az olduğu öğrenme alanı se (f=5 %21,7) oran le Küresel Ortam: Bölgeler ve Ülkeler öğrenme alanında olduğu araştırma sonucunda ortaya çıkmıştır. Tabloya göre tüm sınıf düzeylernde ve öğrenme alanlarında doğal afetlerle lgl doğrudan ve dolaylı olablecek etknlklern olduğu görülmektedr. Sınıf düzeynde etknlk oranının en çok olduğu sınıf % 80 oranla 9. Sınıfta (f=24) olduğu görülmektedr. Etknlk oranının en az olduğu sınıf düzey se % 50 le 10. Sınıf (f=18) olarak tespt edlmştr. Etknlklern dağılımına bakıldığında se % 93,3 lük oranla çevre ve toplum öğrenme alanında en yüksek düzeyde olduğu, % 21 lk oranla küresel ortam: bölgeler ve ülkeler öğrenme alanında en düşük düzeyde olduğu tespt edlmştr. Etknlklern öğrenme alanlarına göre dağılımının se tutarlılık göstermedğ ortaya çıkmıştır. Coğrafya Ders Öğretm Programında hang kazanımların hang etknlklerle gerçekleştrlebleceğnn yanında, 295

21 D o ğ a T l o p A D l f o a e ğ m t a l E e t r T l k e o p A n İ l D f l a o e m ğ t k ş a l k E e t r T l n k e o p A E n İ l f D l o a e k ğ m t ş a l k E e n t r T l n l k e o p A E k n İ l f l a e D m t o l ğ k ş k E e a t n r T l n k l e o p A E n k İ l f l a e k m t k ş l k E e t r n n k e l E n İ k t l k k ş n k l n k E t k n l k COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER hang becerlern kazandırılacağı da belrtlmştr. Günümüz eğtm ve öğretm anlayışında blgy olduğu gb almak yerne, blgye ulaşma, blgy kullanma ve yapılandırma ön plana çıkmıştır (CDÖP, 2005). Bunun çn araştırmada Coğrafya Ders Öğretm Programında doğal afetlerle lgl becerlern toplam becerler çersndek dağılımı Tablo 8 de verlmş ve şu bulgulara ulaşılmıştır: Tablo 7. Doğal Afetlerle İlgl Etknlklern Coğrafya Ders Öğretm Programında Yer Alan Toplam Etknlklern Sayılarına Göre Dağılım ÖĞRENME ALANI 9.sınıf 10.sınıf 11.sınıf 12.sınıf Toplam Doğal Sstemler , ,8 Beşer Sstemler , , Mekânsal Br Sentez: , , ,8 Türkye Küresel Ortam: Bölgeler ve , ,7 Ülkeler Çevre ve Toplum ,3 Toplam , , ,9 Tablo 8 te becerlern sınıf düzeyne göre dağılımı verlmştr. Coğrafya Ders Öğretm Programında kazanım ve etknlklern yanında becerlere de yer verlmştr. Öğrenclere kazandırılmak stenen becerler çersnde harta becers, gözlem becers, araz çalışma becers, sorgulama becers, tablo, grafk ve dyagram oluşturma ve yorumlama becers, zamanı algılama becers, değşm ve sürekllğ algılama becers ve kanıt kullanma becers yer almaktadır (CDÖP, 2005). Tablo 8. Doğal Afetlerle İlgl Coğraf Becerlern Coğrafya Ders Öğretm Programında Yer Alan Toplam Coğraf Becerler İçersndek Dağılımı Sınıflar Sınıf Düzeylerne Göre Toplam Becerler Doğal Afetlere lşkn Becerler f f % 9.sınıf ,9 10.sınıf ,2 11.sınıf ,6 12.sınıf ,8 Toplam ,8 Doğal afetler açısından harta becers, gözlem, araz çalışması, sorgulama yorumlama, değşm ve sürekllğ algılama becerler oldukça 296

22 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER önemldr. Coğraf sorgulama becersnn kazandırılması le öğrenclerden konu ve problemn farkına varmaları, analz etmeler ve kşsel sorumluluk hssederek sorunun çözümüne lşkn karar vermeler beklenmektedr (Lambert and Banderstone, 2000, Akt. Gökçe ve Kaya, 2009). Çünkü nsanların doğal afetler tanıması ve bunların zararlarını en aza ndrgemes açısından bazı becerlern kazandırılmasının öneml olduğu blnmektedr. Harta becersnde mekânsal dağılışı algılama, gözlem becersnde olay ve olguları algılayablme, sebep ve sonuçlarını yönelk açıklamalar yapma, olay ve olgular arasında lşkler kurma gb becerler doğal afetlern anlaşılablmes ve breyler olarak doğa le uyumlu yaşamamız gerektğnn blncne varılması açısından son derece önemldr. Araştırmada toplamda f=603 olan becerlern yaklaşık yarıya yakını f=337 doğal afetlerle doğrudan ve dolaylı lşkl olableceğ saptanmıştır. Sınıf düzeyne göre dağılımlarına bakıldığında doğal afetlerle lşkl olarak en fazla becernn % 77,9 oranla 9. Sınıf düzeynde (f=120), en azının se % 42,8 lk oranla 12. Sınıf düzeynde (f=72) olduğu araştırma sonucunda tespt edlmştr. 10. Sınıfta bu oran % 45,2 (f=67) olurken, 11. Sınıfta se % 58,6 (f=78) düzeynde kalmıştır. Araştırma verlernden elde edlen sonuçlara göre becerlern sınıf düzeylerne dağılımlarında tutarlılık gösterdğ anlaşılmaktadır. Tablo 9 de doğal afetlere lşkn Coğraf Becerlern Coğrafya Ders Öğretm Programında sınıf düzeylerne ve becerlere göre dağılımı verlmştr. Tablo 9 ncelendğnde Coğrafya Ders Öğretm Programında doğal afetlere lşkn becerlern kazandırılmak stenen tüm coğraf becerler çersnde olduğu ve tutarlılık gösterdğ ortaya çıkmıştır. Toplamda bakıldığında yüzdelk sonuçların brbrne oldukça yakın olduğu görülmektedr. Tablo ncelenmeye devam edldğnde bu oranın en çok zamanı algılama (f=16 %61,5) becersnde ve araz çalışması (f=22 %61,1) becersnde olduğu ortaya çıkmıştır. En az se harta becers (f=56 %50) çersnde olduğu görülmüştür. Dğer becerlerde se bu oranlar şu şeklde dağılım göstermştr. Gözlem becersnde (f=32 %58,1), sorgulama becersnde (f=76 %55,4), tablo, grafk ve dyagram oluşturma becersnde (f=43 % 55,1), değşm ve sürekllğ algılamada (f=49 %56,9), kanıt kullanmada se (f=43 %58,9) oranında gerçekleşmştr. Bu becerlern yanında Coğrafya Ders Öğretm Programında şu becerlerde kazandırılmak stenmştr. Eleştrel düşünme 297

23 T o p D l o a ğ m a l b e T c o A p f e D r l t o a l ğ m e a r l B T e A o c İ f p D e l o r t a ğ ş l m a k e l r B T n e A o c f p B İ D e l o r t a c ğ l m ş a e k l r B T e l n A o c İ f p D B e l o r e t a ğ c l m ş a e k l r B e n A l c f İ B e l r e t c l ş e k r e n l e İ B r l e COĞRAFYA DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA DOĞAL AFETLER becers, yaratıcı düşünme becers, letşm ve empat becers, problem çözme becers, karar verme becers, blg teknolojlern kullanma becers, Türkçey doğru, güzel ve etkl kullanma becers ve grşmclk becers gb günümüz eğtm ve öğretm hayatında olması gereken temel becerlern kazandırılması da ön görülmüştür. Tablo 9. Doğal Afetlere İlşkn Coğraf Becerlern Coğrafya Ders Öğretm Programında Sınıf Düzeylerne ve Becerlere Göre Dağılımı Coğraf Becerler 9.sınıf 10.sınıf 11.sınıf 12.sınıf Toplam Harta , becers Gözlem , , , , Araz , , , , çalışması Sorgulama , , , , Tablo, , , , , , grafk ve dyagram oluşturma ve yorumlam a Zamanı algılama Değşm ve sürekllğ algılama Kanıt kullanma Toplam , , , , , , , , , , , , , , , Coğrafya Ders Öğretm Programında kazanımlara yönelk açıklamalar kısmında hang ölçme ve değerlendrme teknklernn ve araçlarının kullanılması gerektğ de ayrıca belrtlmştr. Program ncelendğnde ölçme ve değerlendrmede öğrenc ürün dosyaları, öz değerlendrme formu, gözlem formu, derecelendrme ölçeğ, açık uçlu sorular, kısa cevaplı sorular, çoktan seçmel sorular, boşluk doldurma soruları gb ölçme araçları kullanılableceğ programda sunulmuştur 5.SONUÇ ve ÖNERİLER Araştırmada Coğrafya Ders Öğretm Programı doğal afetler açısından ayrıntılı olarak ncelenmş ve araştırma sonucunda şu sonuçlara ulaşılmıştır. 298

24 YAVUZ DEĞİRMENCİ - İLHAN İLTER 1. Coğrafya Ders Öğretm Programında doğal afetlere lşkn kazanımlar her sınıf düzeynde verlmştr. Programda en fazla kazanım oranının 9. Sınıf düzeynde olduğu, en az kazanımın se 12. Sınıf düzeynde olduğu görülmüştür. 2. Doğal afetlere lşkn doğrudan ve dolaylı kazanımların öğrenme alanlarına göre dağılımına bakıldığında se en çok oranın Çevre ve Toplum ve Doğal Sstemler öğrenme alanlarında olduğu tespt edlmştr. Bu oranın en az olduğu öğrenme alanı se Küresel Ortam: Bölgeler ve Ülkeler öğrenme alanı olduğu görülmüştür. 3. Etknlkler açısından bakıldığında programda; doğal afetlerle lşkl olablecek etknlk oranlarının en çok 9. Sınıf düzeynde olduğu, en azının se 10. Sınıf düzeynde olduğu tespt edlmştr. 4. Programda etknlklern kazanımlara göre sınıf düzeyler açısından daha çok tutarlılık gösterdğ araştırma sonucunda ortaya çıkmıştır. 5. Coğrafya Ders Öğretm Programında etknlklern öğrenme alanlarına göre dağılımına bakıldığında se Çevre ve Toplum öğrenme alanında en yüksek oranda bulunduğu görülmüştür. En az oranda se Küresel Ortam: Bölgeler ve Ülkeler öğrenme alanında olduğu tespt edlmştr. 6. Coğrafya Ders Öğretm Programında; dayanışma, hoşgörü, duyarlılık, sorumluluk, blmsellk, sevg ve saygı, vatanseverlk gb tutum ve değerlern, nsan ve doğa etkleşmn, çevreye karşı duyarlılığın, mll ve vatan değerlere bağlılığın önemne vurgu yapılmıştır. Bu değerlere bağlılığın ve sorumluluk duygusunun öneml olduğu özernde durulmuştur. Bu tutum ve değerler doğal afetler (sorumluluk, duyarlılık ve afet blnc) açısından da son derece önemldr. Ancak programda hang öğrenme alanları ve hang etknlklerde ve coğraf becerlerde hang tutum ve becerlern kazandırılacağı tam olarak açıklanmamıştır. 7. Programda çağdaş eğtm sstemne uygun alternatf ölçme ve değerlendrme teknklerne açıklamalar kısmında verlmştr. Hang öğrenme alanlarında ve kazanımlarda hang teknklern kullanılacağı da açıkça belrtlmştr. 8. Program günümüz eğtm anlayışını yansıtan öğrenc merkezl, blgy ezberleyen yerne blgy özümseyen, nşa eden, anlamlandıran ve öğrenme sürecne aktf katılan breyler olması gerekllğ açısından önemldr. 299