MEKÂNSAL BÝR SENTEZ: TÜRKÝYE 4. Bölüm TÜRKÝYE DE COÐRAFÝ BÖLGELERÝN OLUÞTURULMASI COÐRAFÝ BÖLGELERÝN TESPÝTÝ 56
57
1 COÐRAFÝ BÖLGELERÝN TESPÝTÝ K o n u y a B a þ l a r k e n Yaþadýðýnýz coðrafi bölgeyi diðer bölgelerden ayýran özellikjler nelerdir? Bölge kavramý deðiþik nitelikteki alanlarý belirtmek için kullanýlýr. Sanayi bölgesi, iþletme bölgesi, tarým bölgesi, seçim bölgesi, serbest bölge vb. ifadeler, bölge sözcüðünün geniþ anlamda kullanýmýna birer örnektir. Yukarýda adý geçen bölge tipleri yönetim amacýyla veya hizmet kolaylýðý saðlamak için ayrýlmýþ olan birimleridir. Coðrafi bölge ise doðal özellikleri ile beþerî ve ekonomik özellikleri bakýmýndan benzerlik gösteren alanlardýr. Ülkemizde farklý coðrafi özelliklere sahip 7 bölge ve 21 bölüm bulunmaktadýr. Bu bölgelerin oluþturulmasý ve sýnýflandýrýlmasý nasýl gerçekleþmiþtir, tarihsel süreciyle beraber öðrenelim. Coðrafya Kongresi ve Türk Coðrafya Kurumunun Kurulmasý Cumhuriyetin ilk yýllarýnda coðrafyanýn diðer ülkelerdeki geliþmesini takip eden bilim adamlarý, Türkiye de bu alandaki çalýþmalarý düzenleyip teþvik edecek bir organizasyona ihtiyaç duymaktaydýlar. Ülkemizde coðrafya biliminin amacýna uygun þekilde geliþmesini diðer taraftan okullarda coðrafya öðretiminin daha bilimsel olmasýný saðlamak için yoðun bir çalýþma içerisine girilmiþtir. Bunun için de bu bilime ilgisi olan bilim adamlarýný toplayarak onlarýn ileri süreceði fikirlerden istifade etmek için bir kongrenin yapýlmasý kararlaþtýrýlmýþtýr (Fotoðraf 1). Fotoðraf 1: Türk Coðrafya Kurumu Genel Merkez Heyeti 6 Haziran 1941 tarihinde toplanan ve 21 Haziran!a kadar devam eden Birinci Türk Coðrafya Kongresi'nde ele alýnan konulardan biri de Türk Coðrafya Kurumunun oluþturulmasýydý. Kongrenin çalýþmalarý sonucunda 12 Mart 1942'de kurulan Türk Coðrafya Kurumu, Cumhuriyet Döneminin önemli bilim ve eðitim kurumlarýndan biri olmuþtur. 58
Türk Coðrafya Kurumunun Amacý ve Görevleri 1. Türkiye'de coðrafyanýn ve diðer bilimlerin geliþmesini ve ilerlemesini saðlamak 2. Türkiye'nin ilmi metotlarla coðrafyasýný incelemek 3. Coðrafya ile ilgili uluslararasý bilimsel çalýþma ve yayýmlarý izlemek 4. Türkiye nin coðrafi deðerlerini tespit etmek, korumak ve geliþtirmek Bölgelerin Oluþturulma Gerekçeleri Türkiye coðrafyasýný daha iyi öðrenmek ve öðretmek Yabancý bölge isimlerini Türkçeleþtirmek Tarihi ayrýma dayalý olan bölge sýnýrlarýný coðrafi özellikleri dikkate alarak yeniden düzenlemek Bölge özelliklerini daha iyi analiz ederek ekonomik ve sosyal geliþmeyi hýzlandýrmak Bölge ayýrýmýnda uluslararasý coðrafi standartlardan yararlanmak ve günün þartlarýna uygun hâle getirmek Farklý kriterlere göre oluþturulmuþ ve karýþýklýða yol açan bölge ayrýmýný ortadan kaldýrmak Yönetim iþlerini kolaylaþtýrmak ve sorunlarýn daha çabuk çözülmesini saðlamak O k u m a M e t n i Coðrafi Bölge Sýnýrlarýnýn Tespiti Birinci Türk Coðrafya Kongresi nde ülkemizin bölgelere nasýl ayrýldýðý þöyle ifade edilmiþtir: Raportör, coðrafi bölgelerin tespiti hususunda ne þekilde çalýþýlmýþ olduðunu kongreye þöyle bildirmiþtir: Türkiye Coðrafyasý Komisyonunda uzun görüþmeler yapýlarak ilk önce coðrafi bölgelerin ne gibi esaslara göre tespit edileceði hakkýnda genel fikir alýþveriþi yapýlmýþ, bu görüþmeler sonucunda yedi coðrafi bölge tespit edilmiþtir. Komisyon, çalýþmanýn bu safhasýna vardýktan sonra kendi aralarýnda bir ekip oluþturarak bu yedi bölgenin sýnýrlarýnýn büyük ölçekli bir harita üzerinde tespitini saðlamýþtýr. Hazýrlanan taslak, üzerinde görüþülerek son þekli verilmiþtir. Daha sonra komisyon her bir coðrafi bölge içinde daha küçük alanlarý tespit etmiþ ve bunlara bölüm adýný vermiþtir. Coðrafi bölgeler tespit edilirken ülkemizin genel þekli, yeryüzünün hâkim çizgileri, arazisinin bünyesi, iklimi, bitki örtüsü gibi doðal faktörlerle beraber nüfusun daðýlýþý, ekonomik faaliyetlerin çeþidi gibi beþerî þartlar da göz önünde tutulmuþtur. Birinci Türk Coðrafya Kongresi, 6-21 Haziran 1941 B i l g i K u t u s u Türk Coðrafya Kurumu Türk Coðrafya Kurumu Türkiye coðrafyasýnýn bilimsel yöntemlerle araþtýrýlýp incelemek ve Türkiye'deki coðrafya bilimine gönül verenleri temsil etmek amacýyla kurulmuþtur. Coðrafyacýlarý, haritacýlarý, eðitimcileri ve diðer ilgili uzmanlarý bir araya getirerek yýllýk toplantýlar düzenlenmek ve düzenli bilimsel yayýnlarla coðrafya biliminin geliþmesinde öncülük yapmaktadýrlar. Milli eðitime katký saðlayacak 6 önemli projenin hazýrlanarak bakanlýða sunulmasýnda öncülük ve aracýlýk etmiþtýr. Türkiye coðrafyasýnýn zenginliklerini araþtýrýp incelenerek en verimli þekilde deðerlendirilmesi konusunda öncülük eden Türk coðrafya kurumu, çalýþmalarýný daha geniþ kitlelere ulaþtýrmayý amaçlanmaktadýr. 59
Coðrafi Bölgelerin Oluþturulmasýnda Dikkate Alýnan Esaslar Coðrafi bölgelerin oluþumunda deðiþik faktörler etkilidir. Bu faktörlerin etkisini aþaðýdaki etkinliði yaparak görelim. E t k i n l i k Aþaðýdaki þemada coðrafi bölgeleri oluþturan faktörler verilerek bunlardan yeryüzü þekillerine etkisi açýklanmýþtýr. Siz de diðer faktörlerin bölge sýnýflandýrmasýný nasýl etkilediðini araþtýrýnýz. COÐRAFÝ BÖLGELERÝ OLUÞTURAN FAKTÖRLER Doðal Faktörler Beþerî Faktörler Ekonomik Faktörler Konum Yeryüzü þekilleri Nüfus Tarým ve hayvancýlýk Sanayi ve madencilik Ýklim Yerleþme Ticaret Bitki örtüsü Turizm Yeryüzü Þekilleri Coðrafi bölgelerin özelliklerini doðrudan ve dolaylý olarak belirleyen baþlýca faktörlerden biri de yeryüzü þekilleridir. Örneðin, Karadeniz kýyýsý boyunca uzanan Kuzey Anadolu Daðlarý ile Akdeniz kýyýlarýmýz boyunca uzanan Toros Daðlarý, ülkemizin daðlýk ve engebeli alanlarý arasýnda yer alýr. Buna karþýlýk Ýç Anadolu ve Güneydoðu Anadolu'da plato ve ovalar geniþ yer kaplar. Doðu Anadolu; yüksek daðlarý, çoðu yerde lav örtülerinden oluþan platolarý ve 2000 metre ortalama yükseltisiyle ülkemizin diðer bölgelerinden ayrýlýr. Ege Bölgesi'nde ise kýyýya dik uzanan orta yükseklikteki daðlar ile bunlar arasýnda denize açýlan geniþ çöküntü ovalarý bulunur. Yeryüzü þekilleri ayný zamanda iklim, bitki örtüsü, ulaþým, tarým alanlarý ve yerleþmeyi dolaylý yönden etkiler. Bu faktörler de bölge sýnýrlarý belirlenirken göz önünde bulundurulmuþtur. Beþerî ve Ekonomik Özellikler Ekonomik faaliyetlerin çeþitliliði coðrafi bölgelerin belirlenmesinde etkin rol oynamýþtýr. Örneðin, Marmara Bölgesi nde sanayi ve ticaret ön plandayken Karadeniz Bölgesi nde tarým ve balýkçýlýk, Ýç Anadolu Bölgesi nde tahýl üretimi ve küçükbaþ hayvancýlýk, Akdeniz Bölgesi nde ise tarým ve turizm faaliyetleri ön plana çýkmýþtýr. Nüfusun daðýlýþý, yoðunluðu, miktarý, ekonomik faaliyetlerin çeþidi, daðýlýþý, ticari özellikleri bir bölgenin sýnýrlarýnýn belirlenmesinde dikkate alýnan diðer kriterledir. Örneðin, Karadeniz Bölgesi nde nüfus, kýyý þeridine toplanmýþtýr fakat bölgede daðlýk alanlarýn yoðunluðundan dolayý daðýnýk yerleþmeler hâkimdir. Ýç Anadolu Bölgesi nde ise nüfus, su kaynaklarýnýn çevresinde toplanmýþtýr ve bölgeye toplu yerleþmeler hâkimdir. Nüfusun önemli bir bölümü þehirlerde yaþar. Bu þekilde her bölgenin genel bir nüfus ve yerleþme özelliði vardýr. 60
Her bölge kendi sýnýrlarý içinde doðal, beþerî ve ekonomik özellikleri bakýmdan farklýlýklar görülür. Bu farklýlýklara baðlý olarak bölgelerimiz 21 bölüme ayrýlmýþtýr. Örneðin, Marmara Bölgesi nin Ergene Bölümü düz alanlardan meydana gelirken Yýldýz Daðlarý Bölümü daðlýk ve engebeli alanlardan oluþur. E t k i n l i k Haritalarý inceleyerek ve ön bilgilerinizden yararlanarak aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Ülkemizin coðrafi bölgelere ayrýlmasýnda ve bölge sýnýrlarýnýn belirlenmesinde nelere dikkat edilmiþtir? 2. Bölgelere isim verilirken bölgelerin hangi özellikleri dikkate alýnmýþtýr? 3. Aþaðýda verilen Türkiye Fiziki Haritasý ile Coðrafi Bölgeler Haritasý ný karþýlaþtýrdýðýnýzda hangi özellikler dikkatinizi çekmektedir? 0 160 km 61
E t k i n l i k Aþaðýdaki haritada coðrafi bölge ve bölümlerimiz gösterilerek bazý bölge sýnýrlarýnýn belirlenmesinde dikkate alýnan kriterler verilmiþtir. 1. Ön bilgilerinizden faydalanarak diðer bölgelerin ayrýmýnda hangi özelliklerin etkili olduðunu bölge renkleriyle uyumlu olan kutucuklara yazýnýz. 2. Bölge içinde hangi farklýlýklara baðlý olarak bölümlerin oluþturulduðunu söyleyiniz. Marmara Bölgesi Ege Bölgesi Daðlarýn kýyýya dik olarak uzanmasý ve aralarýnda çöküntü ovalarýnýn yer almasý Deniz etkisinin iç kesimlere doðru sokulabilmesi Kýyýlarýn çok girintili çýkýntýlý olmasý Nüfusun kýyý kesiminde yoðunlaþmasý Horst ve graben sisteminin yaygýn olmasý Kýyýda Akdeniz iklimi, iç kesimlerde karasal iklimin görülmesi Ege ovalarýnýn verimli olmasý nedeniyle bu ovalarda tarým ürünü çeþitliliðinin fazla olmasý Ýç Anadolu Bölgesi Etrafýnýn yüksek daðlarla çevrili olmasý Yýllýk yaðýþ miktarýnýn düþük olmasý Ova ve platolarýn geniþ yer kaplamasý Karasal iklimin etkili olmasý Bozkýr bitki örtüsünün hâkim olmasý Buðday, arpa ve þekerpancarý tarýmýnýn ön planda olmasý Küçükbaþ hayvanclýðýn yaygýn olmasý Akdeniz Bölgesi 62
Karadeniz Bölgesi Kuzey Anadolu Daðlarýnýn kýyýya paralel uzanmasý Daðlarýn genel olarak kýyýnýn hemen gerisinden yükselmesinden dolayý kýyý ovalarýnýn dar olmasý Gür ormanlarýn bulunmasý Kýyý þeridinde nüfusun yoðun olmasý ve kýrsal alanda daðýnýk yerleþmenin görülmesi Kýyý kesimlerinde nemli, bol yaðýþlý ýlýman iklimin hâkim olmasý 0 225 km Güneydoðu Anadolu Bölgesi Güneydoðu Toroslarýn güneyinde, ova ve platolarýn geniþ yer kaplamasý Orta kesiminde Karacadað volkanik daðýnýn; doðu kesiminde ise Mardin Eþiði'nin yer almasý Karasal iklim özelliklerinin hâkim olmasý Yaz mevsiminin çok sýcak ve kurak geçmesi Batý kesiminde Akdeniz ikliminin etkili olmasý Türkiye'nin petrol üretim bölgesi olmasý Doðu Anadolu Bölgesi 63
4. B Ö L Ü M Ö L Ç M E V E D E Ð E R L E N D Ý R M E Aþaðýdaki sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Ülkemizde niçin coðrafi bölge ayrýmýna gidilmiþtir? 2. Türk Coðrafya Kurumunun kuruluþunu hazýrlayan þartlar nelerdir? 3. Türkiye bölgeler haritasý ile Türkiye fiziki haritasý arasýnda ne gibi benzerlikler bulunmaktadýr? 4. Ülkemizin farklý bölgesel özelliklere sahip olduðu eskiden beri bilinmesine karþýn neden coðrafi bölge ayrýmýna gidilmesi söz konusu olmamýþtýr? 5. Coðrafi bölge ile idari bölüm arasýnda ne gibi farklar vardýr? 6. Coðrafi bölge ile tarým bölgesi arasýnda ne gibi farklar vardýr? Aþaðýdaki çoktan seçmeli sorularý cevaplandýrýnýz. 1. Aþaðýdaki seçeneklerden hangisi bölge sýnýflandýrmasýnda kullanýlan kriterler arasýnda yer almaz? A) Türkiye'nin üç tarafýnýn denizlerle çevrilmiþ olmasý B) Yeryüzü þekilleri C) Nüfusun daðýlýþý D) Tarým ürünlerinin çeþitliliði ve daðýlýmý E) Kýyý ile iç kesimler arasýndaki iklim farklýlýðý 2. Coðrafi bölgelerin belirlenmesinde aþaðýdakilerden hangisi daha etkili olmuþtur? A) Ýklim B) Yüzey þekilleri C) Bitki örtüsü D) Ekonomik faaliyetler E) Nüfus 3. Türkiye, 1941 yýlýndaki I. Türk Coðrafya Kongresinde 7 bölge, 21 bölüme ayrýlmýþtýr. Türkiye coðrafi bölgelerine ayrýlýrken aþaðýdakilerden hangisi dikkate alýnmamýþtýr? A) Kýyýlara göre konumu B) Nüfus ve yerleþme özellikleri C) Ekonomik özellikleri D) Coðrafi koordinatlarý E) Özel konum özellikleri 4. Samsun dan Rize ye giderken yol boyunca gördüðü bir bitki hakkýnda Bu bitki Türkiye nin her yerinde yetiþir diyen bir kiþinin söz konusu bitkiyi hangi bölgede görmüþ olmasý bu yargýsýnaý desteklemez? A) Akdeniz B) Doðu Anadolu C) Ýç Anadolu D) Marmara E) Güneydoðu Anadolu 5. Akdeniz Bölgesi nin batý kesimi ile Karadeniz Bölgesi nin doðu kesiminin benzerlik gösteren baþlýca özelliði aþaðýdakilerden hangisidir? A) Tarým ürünlerinin çeþitliliði B) Daðlarýn kýyý þeridine göre konumlarý C) Maden rezervi ve çeþitliliði D) Nüfusun yýl içindeki hareketliliði E) Kalkýnmada öncelikli yöre olmasý 6. Aþaðýdakilerden hangisi Dicle Bölümü yle Orta Fýrat Bölümü nün ortak özelliklerinden biridir? A) Petrol rafinerisinin bulunmasý B) Doðal göl bakýmýndan fakir olmalarý C) Zeytin tarýmýnýn yaygýn olarak yapýlmasý D) Þehirleþme oranýnýn düþük olmasý E) Hayvancýlýðýn temel geçim kaynaðý olmasý 7. Türkiye nin coðrafi bölgelerinin iklim özellikleri göz önüne alýndýðýnda, aþaðýdakilerden hangisi Iðdýr Ovasý nda pamuk yetiþtirilmesine benzer bir durumdur? A) Aydýn da incir yetiþtirilmesi B) Gemlik te zeytin yetiþtirilmesi C) Giresun da fýndýk yetiþtirilmesi D) Konya da buðday yetiþtirilmesi E) Rize de turunçgil yetiþtirilmesi 64
8. Ýç Anadolu Bölgesi ile Doðu Anadolu Bölgesi doðal koþullarý göz önüne alýnarak bölge genelinde karþýlaþtýrýldýðýnda, Ýç Anadolu Bölgesi için aþaðýdaki yargýlardan hangisine varýlamaz? A) Buðday daha erken olgunlaþýr. B) Tarým alanlarý daha geniþtir. C) Büyükbaþ hayvancýlýk daha yaygýndýr. D) Yýllýk ortalama sýcaklýk daha fazladýr. E) Yer þekilleri ulaþýma daha elveriþlidir. 9. Akdeniz Bölgesi nin Antalya Bölümü, endüstriyel geliþim bakýmýndan Adana Bölümü nden daha geridedir. Aþaðýdakilerden hangisi Antalya Bölümü nün bu durumuna bir neden olarak gösterilebilir? A) Ýklim özellikleri B) Yer þekli ve özellikleri C) Tarým topraðýnýn verimliliði D) Sulama suyu miktarý E) Tarým alanlarýnýn kullanýþ biçimi (ÖSS 1991) 10. Marmara Bölgesi ndeki illerin ekonomilerinde tarým, ticaret, sanayi, turizm gibi etkinlikler yer alýr. Buna göre Marmara Bölgesi ndeki illerden hangisinin ekonomik yapýsýnda yukarýdaki etkinliklerin tamamý yer alýr? A) Kýrklareli B) Bursa C) Tekirdað D) Bilecik E) Sakarya 11. l. Kýyý ile iç kesim arasýnda iklim farklýlýðý vardýr. ll. Kýyý kesiminde tarým ve sanayi geliþmiþtir. lll. Akarsu vadilerinin eðimi azdýr ve menderesler çizerek akarlar. Yukarýda bazý özellikleri verilen bölge hangisidir? A) Marmara Bölgesi B) Akdeniz Bölgesi C) Doðu Anadolu Bölgesi D) Ege Bölgesi E) Karadeniz Bölgesi Aþaðýdaki cümlelerde boþ býrakýlan yerleri uygun ifadelerle tamamlayýnýz. 1. Ýdari bölgeler oluþturulurken coðrafi bölgeleri oluþturan þartlar bütünü ile göz önünde bulundurulmamýþtýr. Dolayýsý ile bazý idari birimlerin topraklarý birden fazla... içinde olabilir. 2.... Türkiye de erozyonun en fazla olduðu bölgedir. 3. Akdeniz Bölgesi nde... topraklarýnýn yaygýn olarak bulunmasýnda, iklim þartlarý ile yaygýn olarak görülen kireç taþlarý etkilidir. 4. En daðlýk ve engebeli bölge.. 5. En fazla göl bulunan bölge.. 6. En fazla petrol çýkarýlan bölge. 7. Ekonomik yönden en geliþmiþ bölge 8. Ýki farklý kýtada topraðý bulunan bölge.. 9. En fazla koy ve körfez bulunan bölge.. 10. Daðýnýk yerleþmenin en fazla olduðu bölge 11. Uluslararasý deniz turizminin en geliþmiþ olduðu bölge. 12. Arazi yapýsý bakýmýndan en az engebeli bölge.. 13. Nüfus yoðunluðu en fazla olan bölge 14. Erciyes ve Hasan dað ý.. Bölgesi nde bulunur. 65