NASDAQOMX: 13 Aralık, 2010 Enerji Piyasası Terje Nilsen NASDAQ OMX Enerji Piyasası İskandinav piyasalarına genel bakış, veri ve rakamlar İskandinav piyasalarının geçmiş - Neden İskandinav yasal Çerçevesi ve Kilit Şirketler - Nasıl, Piyasa Modeli: Finans Piyasası Gün Öncesi Piyasası Gün İçi Piyasası Dengeleme Piyasası ve Yardımcı/İkincil Hizmetler İSO çalışması 1
Genel BakıĢ Temel veriler Almanya Fransa İskand. Böl. İngiltere İtalya İspanya İsveç Polonya Norveç Hollanda Belçika Finlandiya Avusturya İsviçre Yunanistan Danimarka Lüksemburg Avrupa da tüketim miktarları 2005 Rakamlar TWh olarak verilmiştir Kaynak: UTCE ve Nordel Nüfus Yıllık tüketim Kurulu üretim kapasitesi >24 mil >400 TWh 94.313 MW % olarak üretim kombinasyonu 54-22-22-2 hidroelektrik- nükleer- termik- yenilenebilir % olarak tüketim kombinasyonu 29,5-45-22-3,5 konut- sanayi- ticaret & hizmet- tarım Piyasanın açılması 100 % Ġskandinav ülkelerinde üretim türüne göre üretim miktarları TWh 12 Hidroelk. Rüzgar Enerj. Diğer Termik Enerjiler Nükleer 10 8 6 4 2 0 1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 1 5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 45 49 53 4 8 12 16 20 24 28 32 36 40 44 48 52 2008 2009 2010 4 2
Norveç Tüketim ve Üretimdeki DeğiĢim 60 TWh TWh TWh Tüketim Normal Üretim Değişim Enerji Fiyatları Üretim maliyeti Gaz türbinleri Ortalama fiyat YoğunlaĢmalı petrol Hidroelektrik CHP sektörü Nuclear Nükleer YoğunlaĢmalı kömür Kombine ısı ve enerji 100 200 300 400 TWh İskandinav Ülkelerindeki yıllık tüketim 3
Ġskandinav Enerji Piyasası 2010 yılında durum: Ġskandinav Serbest Ticaret Bölgesi Piyasa Nord Pool un Pazar Payı Ticaret iģlemleri N DK S SF EE RU >420 üye Finansal iģlemler OTC, ikili ve, Nord Pool Spot 70% Türev piyasalar 60% 400 TWh İskandinav bölgesinde yıllık tüketim 2010 Borsa işlemleri Gün Öncesi: yaklaşık 310 TWh Finansal işlemler: 1262 TWh NL D PL Piyasa Organizasyonu 8 4
Norveç: Ġlk itici güç Enerji Havuzunun Oluşturulması Enerji Havuzu (1971) Merkezi sistem işletimi (Samkjøringen tarafından) ISO Merkezi piyasa (seçilmiş elektrik şirketleri için) Enerji havuzu Merkezi sıkışıklık yönetimi (Samkjøringen tarafından) ISO Şebekeye üçüncü şahıs erişimi (Samkjøringen tarafından organize edilmiştir) ISO Zorluklar: Toplam hidroelektrik enerjisi kaynaklarının daha yüksek oranda kullanımı Enerji arzı kapasitesi ile enerji talebinin daha iyi dengelenmesi Norveç: Ġlk itici güç Bir Rekabetçi Enerji Piyasasının Oluşturulması 1991 tarihli Enerji Yasası Temel Hedefler: Toplam hidroelektrik enerjisi kaynaklarının daha yüksek oranda kullanımı Enerji arzı kapasitesi ile enerji talebinin daha iyi dengelenmesi Verimliliği artırmak Nihai tüketiciler için bölgesel fiyat farklılıklarının azaltılması Enerji sektöründe faaliyet gösteren Ģirket sayısının dengelenmesi Bölgesel piyasa birleģmesinin desteklenmesi 5
Bir Elektrik Arzı Reformu Kapsam, Yasalar, Hükümler POLĠTĠK KARAR Elektrik arzı yapısı piyasa odaklı olmalıdır (dolayısıyla, dikey olarak entegre olmamalıdır) PĠYASA ODAKLI Elektrik arz yapısının rekabete açık olan bölümü ile doğal tekel (altyapı) arasına sınır koyma (ayrıģma) ENERJĠ YASASI Sektörde öngörülen rekabetin, rollerin, sorumlulukların ve reformun yasal dayanağının açıklanması REKABET Mevcut kurumların içerisinde yeni bölümler/daireler kurulması DOĞAL TEKEL yeni düzenleme kurumunun kurulması Rekabetin izlenmesi, piyasa denetimi Sektöre iliģkin düzenlemeler: tesisler, yapı, kar oranı, taahhütler vb. Görev tanımına/ yetki alanına iliģkin düzenlemeler: Rekabetin oluşturulması ve kolaylaştırılması Parlamento ile Petrol ve Enerji Bakanlığı Finansal Denetim Kurumu ve Rekabet Kurumu Norveç Su Kaynakları ve Enerji Dairesi (NVE) Ġskandinav piyasası: Ġlk itici güç Bir Bölgesel Piyasanın Kurulması Temel hedefler: Bir ortak enerji piyasası Onaylı piyasa yoğunlaşması Enerji kaynaklarının kullanımında bölgesel optimizasyon sağlanması 1991 2001 Ocak 1991: erişimin tüm müşterilere açılmasını gerektiren Norveç enerji yasası Mayıs 1992: Norveç spot piyasası tüm oyunculara açıldı, tarife sistemi reformu Haziran 1995: Finlandiya Enerji yasası Ocak 1996: İsveç enerji yasası, Norveç ile İsveç arasındaki sınır tarifeleri iptal edildi Haziran 1998: Finlandiya ortak piyasaya dâhil oldu Temmuz 1999: Jutland/ Danimarka ortak piyasaya dâhil oldu Ekim 2000: Zealand/ Doğu Danimarka ortak Nord Pool Piyasasına dâhil oldu 6
Ġskandinav piyasası: Ġlk itici güç Bölgesel Piyasanın Kurulması 10 yıllık kademeli geliģim süreci Ulusal piyasalar rekabete açıldı Büyük ölçüde benzerlik gösteren mevzuat ve düzenleme çerçevesi İskandinav Ülkeleri Arasında Sistem İşletimi Anlaşması vasıtasıyla İskandinav İSO leri arasında işbirliği sağlanması Ortak iletim tarifesi sistemi İletim sınır tarifeleri kademeli olarak kaldırıldı İthalat/ ihracat yalnızca Gün Öncesi Piyasası üzerinde yapılmaya başlandı Bölgeler arasında ticaret ikili sözleşmeler ile yapılıyor Sistem hizmetleri ve dengeleme mekanizmasına yönelik bağımsız ulusal prosedürler 1991 2001 Avrupa Piyasası Stratejisi Strateji - Reform stratejisi ve Avrupa da uygulamaya konulan elektrik piyasası modeline dayanan belirlenmiş model AB tarafından desteklenmektedir Avrupa Birliği - Ulusal sınırların öneminin azaldığı rekabetçi ve uyumlu İç Elektrik Piyasası. ġeffaflık - Piyasada şeffaflık sağlayıcı koşullara önem vererek piyasanın oluşturulması Elektrik Piyasasının OluĢturulması - Piyasalar sıkışıklığın ortaya çıktığı enterkoneksiyon sistemlerinde İSO leri ile işbirliğine girerek mevcut iletim kapasitesinde rahatlama sağlamaktadır 7
Ulusal ÖnkoĢullar Bir Elektrik Piyasasının OluĢturulmasına iliģkin Çerçeve - Hükümet, ulusal enerji yasası ve Düzenleme Kurumunun piyasa oluşturma sürecine destek vermesi gerekmektedir Üretim Kapasiteleri - Gün öncesi ve gün içi piyasasında üreticilerin teklif verme süreci hidroelektrik enerji üretim, petrol, kömür ve nükleer enerji üretim teknolojilerinde ortaya çıkan yakıt maliyeti dikkate alınarak üretim portföyünün optimizasyonuna dayanmalıdır Rekabetçi Elektrik Piyasasına Ulusal GeçiĢ - Ulusal Enerji Borsası ulusal olarak (ülke çapında) faaliyet gösterme ve komşu ülkelere enterkonnektörler üzerinde elektrik sağlama iznine (lisansına) sahip olacaktır Kilit Oyuncuların Görev ve Sorumlulukları Bir Ulusal Enerji Borsasının kurulması ve işletilmesi sürecinde, çeşitli kilit kurumlar yakın işbirliği içinde çalışacaktır Kurucu Hükümet ISO Düzenleme Kurumu Lisans İşlem Uzlaşması İşlem Ölçümü İşlem Takası Ulusal Borsa ISO Yatırımcı Sözleşme Kolaylaştırıcı İştirakçiler Kurucular 16 8
Elektrik Piyasası Modeli Genel KoĢullar - Elektrik piyasası oluşturma süreci, zaman alıcı ve ulusal düzeyde bedel ödenmesini gerektiren kademeli bir dönüşüm/gelişim sürecidir Hedefler - Ulusal elektrik sistemini oluşturan toplam kaynakların daha iyi kullanımı ve elektrik sektörünün günlük faaliyetleri ve işletiminde verimlilik ve güvenliğin artırılması Piyasa KoĢulları - Ticaret işlemlerinin ortak bir mevzuata dayalı olarak ve eşit koşullarda gerçekleştirilmesi Enerji Borsası Piyasası Kavramı ve Opsiyonlar Fiziki Vadeli ĠĢlemler Piyasası - Fiziki vadeli işlemler piyasası piyasada uzun vadeli bir fiyat oluşumu sağlayacak ve şeffaflığın oluşturulmasına yardımcı olacaktır Gün Ahead Öncesi and piyasası - Entegre piyasaların köşe taşı durumundaki gün öncesi piyasası açık artırma işlemlerini ve marjinal fiyatlandırmayı kolaylaştırmaktadır - Gün öncesi piyasası sıkışıklık yönetiminde mevcut kullanılabilir üretim kapasitesi ile hem enerji arzı hem de enerji talebinde oluşan fiyat esnekliğinden istifade edilir Gün içi piyasası - Piyasa iştirakçilerin toptan enerji portföylerinde gerçek zamanlı işlemlere yakın bir noktaya kadar ayarlama yapma olanağı sunacaktır Ġkili sözleģme ve OTC (tezgâh üstü) piyasası - OTC piyasası bir vadeli işlemler piyasasını tamamlayıcı özelliğe sahiptir ve normalde Ulusal Enerji Borsası tarafından belirlenen/tanımlanan ürünler üzerinde işlem yapılır VPP - VPP (Sanal Enerji Santrali) açık artırma/ alım-satım işlemleri ulusal piyasada rekabet düzeyini daha fazla artırmaya yönelik bir araçtır. 9
ĠSO Piyasası Kavramı ve Opsiyonlar Gerçek Zamanlı Piyasa - Gerçek zamanlı piyasada üretimdeki artış ve düşüş miktarları için verilen fiyat teklifleri esas alınacaktır. Yardımcı/Ġkincil Hizmetler - Frekans kontrolü ve ayarlaması sistem kaynakları ile yapılacaktır Fiziki Elektik Piyasasında Takas ve UzlaĢma - Piyasada gerçekleştirilen işlemler bir taraf olarak Ulusal Enerji Borsası ile yapılan bağlayıcı sözleşmelerdir 19 DüzenlenmiĢ Piyasaların Görevi Nedir? DüzenlenmiĢ enerji borsaları genel piyasa verimliliğinde önemli bir rol oynamaktadır Piyasadaki iģtirakçiler için bir ticaret/iģlem mekanizması sağlar - İşlem maliyetini asgariye indirir - Alım- satım işlemleri ve korunma Güvenilir fiyat açıklama mekanizmaları sağlar - Elektriğin piyasa fiyatının şeffaf olarak oluşmasını sağlar - Gerçek ismi saklama - Piyasa iştirakçilerinin karşısında tarafsız/ güvenilir bir taraf - Uzun vadeli yatırım fırsatları (vadeli işlemler piyasası) Piyasaya geniģ çaplı katılım sağlar - İlgili tüm tarafların tam ve adil katılımına imkân tanır - Rekabetin artışında ve piyasanın yeniden yapılandırılmasında katalizör görevi görür - Piyasaya geniş çaplı katılım sağlamak için çeşitli finansal ürünler & hizmetlerin kullanımı 20 10
Elektrik piyasası ürünlerinin alım- satımına duyulan ihtiyacın temel nedenleri nelerdir? Belirli yapısal ve rekabete ilişkin nedenlerden dolayı, elektrik piyasasında alım- satım işlemi yapılması açık bir zorunluluktur Bir emtia olarak sahip olduğu özellikler dikkate alındığında, elektrik yüksek değişkenlik/oynaklık düzeyi ile karakterize edilir. Elektrik fiyatı ile yakıt fiyatları arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır ve bu durum, elektriği (finansal) korunma ve spekülasyon açısından ilginç hale getirmektedir Bir elektrik piyasası genelde farklı ihtiyaçları karşılayacak şekilde tasarlanan değişken özelliklere sahip birbirine karşılıklı bağımlılık gösteren çeşitli piyasalardan oluşur Yıl(lar) Öncesi Ay(yar) Öncesi Hafta(lar) Öncesi Gün(ler) Öncesi Gün-içi Teslimat Vadeli İşlemler Piyasası Finans Piyasası Uzun vadeli Korunma Kilitli Getiriler Spekülasyon Kısa vadeli Açık Artırma Piyasası Fiziki Piyasa Finans Piyasası Hava koşullarına bağlılık Portföyde ince ayar Teslimat Günü Piyasası Real time Balancing Fiziki Piyasa Dengeleme Yardımcı hizmetler Planlama/ dağıtım 21 Kavramlar ve Piyasa Modelleri Alım-satım esası Fiziki Teslimat Finansal UzlaĢma Piyasa düzeni Ġkili Broker DüzenlenmiĢ borsa Platform Sesli Elektronik Takas anlaģmaları Ġkili Ana taraf takası ĠĢtirakçiler Korunma pozisyonu alanlar Spekülatörler 22 11
Enerji Borsası Piyasaları Finans piyasası Futures, Forwards Opsiyonlar. EUA, CER Takas hizmetleri Gün Öncesi Piyasası Sürekli günlük piyasa Gün Ġçi Piyasası Sürekli saatlik piyasa Dengeleme Hizmetleri Her saat Süre Yıl öncesi 24 Saat 0 Referans fiyatı Finans piyasası Gün öncesi Gün içi piyasası Dengeleme hizmetleri Nakit anlaģmalı Fizik teslimat Fiziki Enerji Borsası Piyasaları Gün Öncesi Piyasası Ürün: Fiziki teslimat Teslimat süresi: Ertesi gün boyunca 24 saatin tamamı (12-36 saat önceden) ĠĢlem türü: Açık artırma iģlemleri. Bir Dâhili Açık Artırma aracılığıyla denge noktası fiyatlarını oluģturan ihale fiyatları ve teklifler toplanır. Bu durum, teklif bölgeleri arasındaki mevcut kullanılabilir iletim kapasitelerin de yansıtır. ĠĢlem günleri: Yıl boyunca her gün Teklif verme: Ġhale fiyatları ve teklifler standart iģlem formatında verilir(internet). Para birimi: Euro Kapı KapanıĢı: Her gün sat 12:00 de Gün Ġçi Piyasası Ürün: Saatlik sözleģmeler, fiziki teslimat Teslimat süresi: Aynı gün içinde ve ertesi gün teslimata 60 dakika kalana kadar Gün Öncesi fiyatından her saat ĠĢlem türü: Sürekli iģlem ĠĢlem günleri: Yıl boyunca her gün 24 saat
Gün Öncesi Piyasası Kuralları Day-Ahead Market Rules Gün Öncesi işlem yöntemi dâhili açık artırma işlemi olarak ta anılır. Küçük ve büyük müşterilere, hem üretici hem de tüketicilere açıktır İştirakçiler tarafından her portföy için fiyat teklifi verilir. Marjinal denge fiyatı, alış ve satış arasındaki kesişme noktasında oluşur Fiyat mekanizması bölge içindeki enerji akışının sistem operatörleri (İSO) tarafından sunulan kullanılabilir iletim kapasitesine göre ayarlanmasını sağlar. Gün öncesi piyasası toptan ve perakende piyasaları ve enerji türevlerine yönelik işlemler için tarafsız bir referans fiyat sunar. Türev piyasasındaki işlemler standart ürünler üzerinden gerçekleştirilir 25 Gün Öncesi Piyasa Yapısı Tüm portföyün dengelenmesi için bir araç Düzenlenmi Ģ piyasa ve uyumlu piyasa Portföy tarifeleri bölge fiyatlarına göre hesaplanır Fiyat teklifleri fiyat/ hacim çifti Ģeklinde oluģturulur 26 13
Entegre Piyasalar Piyasaların Rolü: Enerji Piyasaları DüzenlenmiĢ ve ikili toptan piyasalar ĠSO leri Sistem ĠĢletimi Türev Piyasalar Fiziki Piyasalar Gerçek Zamanlı Dengeleme Finansal SözleĢmeler Gün öncesi Fiziki SözleĢmeler Gün içi Fiziki SözleĢmeler BPM Fiziki SözleĢmeler SO Fiziki SözleĢmeler Korunma ve alım-satım iģlemleri SözleĢmeler ve kaynakların dengelenmesi Planlanan ve tarifelendirilen miktarlar arasındaki Üretim ve tüketimin dengelenmesi yardımcı/ ikincil hizmetler sapmaların dengelenmesi Gelecekteki fiyatlar sabit korunma pozisyonudur Dengeleme planlanır Dengeleme ayarlanır Saatlik dengeleme Frekans kontrolü Gün Öncesi Piyasası Şebeke ve Teklif Bölgeleri NO3 SE1 NO2 NO1 SE3 SE2 FI DK1 SE4 DK2 14
Gün Day-Ahead Öncesi Piyasası Market Saatlik Teklif Saatlik teklif bir gün öncesi piyasası sipariş defterinin temel unsurudur Hem enerji almak hem de enerji satmak için teklif verilebilir Her iştirakçi Saatlik Teklifte fiyat basamakları aralığını bağımsız olarak seçer Teklif borsa tarafından tespit edilen mevcut tavan ve taban fiyatı limitlerine ek olarak sınırlı sayıda fiyat basamaklarından oluşabilir Blok Teklif Sabit fiyat ve hacim Teklif edilen fiyata bağlı olarak hacmin tamamı işlem görür veya hiç işlem görmez Esnek Teklif Blok teklifin farklı bir türüdür En yüksek saatlik fiyat düşürülür Gün Öncesi Piyasası Toplam Saatlik Teklif: Fiyat 0 50 100 Tüm tekliflerde oluşan tüm ll fiyatlar f için ll bir b d hacim Hacim 100 50 0 hesaplanır Satış teklifleri için bir Fiyat 0 25 100 genel eğri oluşturulur Hacim 50 25 0 Alım teklifi için bir genel eğri oluşturulur Fiyat 0 25 50 100 Hacim 150 100 87,5 0 15
Fiyat Hesaplaması Sıkışıklık Yok Ġletim limitlerinin kontrolü Altı Elspot bölgesi Sistem fiyatını hesaplama Tek fiyat AlıĢ SatıĢ Ps NO2 FI NO1 SE DK1 DK2 Tüm iģlem bölgesi içinde tek fiyat Fiyat Hesaplaması Sıkışıklık Var Ġletim kapasitelerinin optimizasyonu Altı Elspot bölgesi Sistem fiyatını hesaplama Farklı fiyatlar AlıĢ SatıĢ Ps NO2 FI NO1 SE DK1 DK2 16
Gün Day-Ahead Öncesi Piyasası Market KoĢullar: Gün Öncesi Piyasası hem üretim hem de tüketimin kendilerine ait fiziki portföylerin dengelenmesine katılmasına olanak verir. Gün öncesi işlem saatlerine yakındır ve saatlik işlemlerde iyi tahminler yapılmasını sağlar Gün öncesi üretim planlarının ve optimize edilmiş gerçek zamanlı işlemlere yönelik planlamanın esasını oluşturur Gün Öncesi Piyasası lineer interpolasyon ve fiyat yuvarlama yöntemlerinin kullanıldığı bir dâhili açık artırma işlemine dayanır. Bu açık artırma işlemi Avrupa enerji borsalarındaki açık artırma sistemlerinde kullanılır. Teklif bölgeleri arasındaki planlı akışlar gerçek zamanlı borsa işlemlerinin esasını oluşturur Gün Ġçi Piyasası Gün Öncesi Piyasasından sonra işlem yapılan piyasa Gün Öncesi piyasasından sonra işlem yapılan piyasa Piyasa bölgelerinin bulunduğu ülkeler; Danimarka, Finlandiya, Norveç, İsveç ve Almanya İletim kapasitesinin otomatik kontrolü Teslimat saatine 60 dakika kalana kadar saatlik sözleşmeler ile işlem yapılabilir Sürekli alım-satım işlemi, 24 saat / 7 gün Alım- satım işlemlerinde kullanılan para birimi; Euro Piyasayı etkileyen faktörler günün 24 saati izlenir 17
MW Dengeleme - ISO Araçları İlk araç: Spot piyasa İSO leri piyasa bölgelerini tayin eder İSO leri piyasa bölgeleri arasındaki kapasiteyi kararlaştırır Planlama aşamasında Gün Öncesi Piyasası geçerlidir gün Öncesi tebligat süresi: 12-36 saat İkinci araç: Gün içi işlem Teslimattan 1-2 saat önce pozisyonların ayarlanması Üçüncü araç: Dengeleyici Enerji Piyasası Tebligat süresi: 15 dakika 35 Bir ĠĢtirakçi için UzlaĢma Örneği İştirakçinin yük eğrisi 12 Düzenleyici Enerji Piyasasından yapılan Satın Alma işlemi 10 8 Düzenleyici Enerji Piyasasına yapılan Satış işlemi 6 Spot Piyasa 4 2 İkili sözleşmeler 0 1 5 9 13 17 21 Saat 36 18
TWH Piyasa Fiyatları ve Hacimleri 37 320,0 Gün Öncesi Piyasasında ĠĢlem Hacmi MC Satış ve ürün yoğunluğu 300,0 280,0 Satış yoğunluğu 260,0 240,0 Brüt teklif 220,0 200,0 180,0 Düşük fiyatlar 160,0 Kurak yıl 140,0 120,0 100,0 80,0 İsveç Zealand Jutland Finlandiya l d 60,0 40,0 20,0 0,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Yıllar 19
01.01.10 01.07.09 01.01.09 01.07.08 01.01.08 01.07.07 01.01.07 01.07.06 01.01.06 01.07.05 01.01.05 01.07.04 01.01.04 01.07.03 01.01.03 01.07.02 01.01.02 01.07.01 01.01.01 01.07.00 01.01.00 01.07.99 01.01.99 01.07.98 01.01.98 01.07.97 01.01.97 01.07.96 01.01.96 Ġskandinav Enerji Piyasası Referans fiyat ve iki temel unsur NOK/MWh GWh/10 Nord Pool Consulting AS 1512 GWh Veri kaynağı: Nord Pool ASA / Nord Pool Spot AS % 900 160 SU REZERVİ SİSTEM FİYATI 800 BORSA İŞLE BÖLGESİNDEKİ TÜKETİM 140 700 600 500 400 300 200 120 100 80 60 40 100 20 0 0 (N + S) (N + S + SF) (N + S + SF + DK1) (N + S + SF + DK1 + DK2 = The Nordic) Exchange Area TWh cinsinden ĠĢlem Hacmi içinde Piyasaların Payı Piyasadaki Toplam ĠĢlem Hacmi 2009 12 % 2 TWh 38 % Gün öncesi Gün içi Finans OTC 50 % 20
TWh Finans Piyasasındaki GeliĢme Nord Pool ĠĢlem Hacmi 1993-2010 1 600,0 Finans OTC 1 400,0 1 200,0 1 000,0 800,0 600,0 400,0 200,0 0,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Yıl Omsetning PWX, EEX og NPS 21