HEDEFLER İÇİNDEKİLER PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK Rehberlik Hizmetleri Rehberlik Hizmetlerinin Amacı Kendini Gerçekleştirme Rehberlik Hizmetlerinde Temel İlkeler Başlıca Rehberlik Hizmetleri Psikolojik Danışma Hizmeti Psikolojik Danışmanda Bulunması Gereken Özellikler PSİKOLOJİ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Rehberlik hizmetlerinin ne olduğunu bilecek, Rehberlik hizmetlerinin amaçlarını sayabilecek Rehberlik hizmetlerinin temel ilkelerini bilecek Başlıca rehberlik hizmetlerini sayabilecek Psikolojik danışma hizmetinin ne olduğunu bilecek Psikolojik danışmanda bulunması gereken özellikleri sayabileceksiniz. ÜNİTE 7
GİRİŞ Danışmanlık psikoloji klinik psikolojisi ile yakından ilişkili olan, ancak daha hafif duygusal, kişisel ve mesleki sorunlarla ilgilenen, problemlerin çözümü için psikoterapi uygulayan psikolojinin alt dalıdır. Psikolojinin bu dalı öğrenci kişilik hizmetleri içinde yer alan ve eğitim alanında da uygulanan bu alan ülkemizde psikolojik danışma ve rehberlik (PDR) alanı olarak bilinmektedir. Bu nedenle kitabın bu bölümünde psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleriyle ilgili temel bilgileri ele almaya çalışacağız. Rehberlik, bireyin kendini ve çevresini tanıyıp anlaması, problemlerini çözebilmesi, daha doğru ve gerçekçi kararlar alabilmesi, kapasitesini (bilgi ve becerilerini) verimli kullanabilmesi, kendisi ve çevresiyle barışık, uyumlu yaşayabilmesi ve böylece kendini gerçekleştirmesi için profesyonel düzeyde(planlı, programlı düzenli) verilen yardım sürecidir (Kepçeoğlu, 1999). REHBERLİK HİZMETLERİ Psikolojik danışma ve rehberlik, koruyucu ruh sağlığı hizmetidir. Ruh sağlığı açısından normal, ancak gelişimsel ve uyum sorunları olan herkesin bu hizmetlere ihtiyacı vardır. Örneğin, yeni okula gelmiş bir öğrencinin uyum sorunu olabilir, arkadaşsızlık çekebilir, bir başka öğrencinin sınavlara ilişkin kaygısı olabilir ya da bir üst eğitim kurumu veya meslek seçimiyle ilgili yardım isteyebilir işte bu ve benzeri durumlarda bireylere psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri ile yardım edilebilir. Bu hizmetlerden rehberlik, bireyin kendini ve çevresini tanıyıp anlaması, problemlerini çözebilmesi, daha doğru ve gerçekçi kararlar alabilmesi, kapasitesini (bilgi ve becerilerini) verimli kullanabilmesi, kendisi ve çevresiyle barışık, uyumlu yaşayabilmesi ve böylece kendini gerçekleştirmesi için profesyonel düzeyde(planlı, programlı düzenli) verilen yardım sürecidir (Kepçeoğlu, 1999). Rehberliğin kelime anlamı kılavuzluk (guidance), yol göstermek anlamına gelir. Ancak bu kelimenin anlamı gerçek rehberlik anlayışıyla uyuşmaz. Neden? Çünkü rehberlik yol göstermek değil, yollar göstermek, seçenekler sunmak işidir ve sonuçda en son karar her zaman için danışan bireyin kendisi tarafınfan verilir. Rehberlik Hizmetlerinin Amacı Rehberliğin bireyde gerçekleştirmeye çalıştığı amaçlar şunlardır: 1- Birincil amaç: Kendini tanıması, bilgi, beceri ve kapasitesini fark etmesi birincil amaçtır, 2- Çevrede kendisine açık olan fırsatları öğrenmesi (meslek, iş, sosyal faaliyetler), 3- Gizli güçlerini geliştirmesi, güçlü ve zayıf yönlerinin farkına varması, 4- Çevresini tanıyarak uyum sağlamasıdır. 5- Kapasite, yetenek ve becerilerini kendine en uygun olarak maksimum düzeyde kullanmasına yardım etmek, 6- Kendi başına çözemediği sorunlarını çözmesinde yardım etmek, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2
7- Nihai-sonal amaç: bireyin kendini gerçekleştirmesidir. Bu noktada hem rehberlik hem de psikolojik danışma alanı için son derece önemli olan kendini gerçekleştirme kavramı üzerinde durulması gerekmektedir. Kendini Gerçekleştirme Kendini gerçekleştirmekte olan birey, bir insandır olağanüstü güçleri, becerileri olan biri değildir. Kusursuz, hatasız, mükemmel değildir. Hata yapabilir, her işi başaramaz ama başaracağı işi bilir. Daima mutlu, her şeyi, her yönü mükemmel olamaz. Kendini gerçekleştirme, kelime anlamı itibariyle Latince (fully fuctioning); tam verimlilik, kendini verimli kullanmak, kendi kapasite ve becerilerini kendisine en uygun alanda maksimum düzeyde kullanabilmektir. Kendini gerçekleştirme yaşam boyu devam eden bir süreçtir, sonu yoktur. Kendini gerçekleştirme bir düzey ve dereceyi ifade eder. Bireylerin kendini gerçekleştirme düzeyleri, farklı olabilir. Kendini gerçekleştirmekte olan bireyin özellikleri sağlıklı bir insanda bulunması gereken özelliklerin aynısı olup şöyle sıralanabilir: 1- Tüm insanlar köylü-kentli, batılı-doğulu, beyaz-zenci, fakir-zengin, alt düzeyde olanlar ya da üst düzeyde olanlar hepsi kendini gerçekleştirme potansiyeline sahiptir. 2- İyimserdir, geçmişe esef etmez, geleceğe tesis eder. 3- Anı yaşamayı tercih eder. Zamanın verimli kullanır. 4- Risk almayı sever; azimli, kararlı ve yaratıcıdır. 5- Gerçekçidir, kendini olduğu gibi kabullenir. Zayıf ve güçlü yönlerinin farkındadır. 6- Paylaşımcı, dışa dönüktür, duygularını açığa vurmakta zorlanmaz. 7- Değişmeye, yeni yaşantılara açık, dinamik bir kişiliğe sahiptir. 8- Başkalarını olduğu gibi kabul edebilir 9- Kendi kapasite ve becerilerini iyi tanır. Dolayısıyla kendini verimli kullanır. 10- Kim olduğunu ve kim olabileceğini gerçekçi olarak bilir. 11- Hem kendisi hem de başkaları hakkında olumlu düşünür. 12- Kendine ve başkalarına saygılıdır. 13- Özgüven ve özsaygı yüksektir. 14- Doğal, sağlıklı ve dengeli ilişkiler kurar. 15- Zamanı iyi kullanır, geçmişten çok geleceğe dönüktür. Rehberlik Hizmetlerinde Temel İlkeler Yapılan her sistemde yürütülen her hizmette bazı ilke ve kuralların olması bir ihtiyaçtır. Bir sistem olarak da rehberlik hizmetlerinin amacına ulaşabilmesi kaliteli ve verimli olabilmesi ilkelere, hizmetlerin yapılışında ilkelere uyma ile mümkün olabilecektir. 1- Her insan saygıya değer, özgün bir varlıktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3
2- Rehberlik hizmetlerinin merkezinde birey (öğrenci) vardır. 3- Rehberlik hizmetlerinde karşılıklı gönüllük esastır. 4- Özerklik İlkesi, rehberlik hizmetlerinde yardımın esası bireyin kendi kendine yeter hale gelmesidir. Bir kişiye her gün balık vermektense balık tutmayı öğretmek çok daha yararlı olacaktır (KPSS 2007). 5- Bireyin (öğrencinin) her yönüyle gelişmesi kendilerini gerçekleştirmelerine yardım etmektir. 6- Rehberlik hizmetlerinde gizlilik esastır. 7- Rehberlik hizmetlerinde bireysel farklara saygı esastır. 8- Rehberlik hizmetleri hem bireye hem de topluma karşı sorumludur. Birey ve toplumu karşı karşıya getirmeden isteklerini gidermeyi öğrenmesi sağlanır. 9- Öğrenci ile ilgili herkesin ortak bir anlayış ve işbirliği içinde olması gerekir. Çünkü rehberlik hizmetleri bir takım işidir. 10- Rehberlik hizmetleri uygulamaları sürecinde kurumun (okulun) amaç ve ihtiyaçlarına önem verilmelidir. 11- Rehberlik hizmetleri demokratik ve insancıl bir anlayışa dayanır. 12- Her bireyin kendisi hakkında karar verme hakkı ancak kendisine aittir. 13- Her birey seçim yapma özgürlüğüne sahiptir. 14- Tüm öğrencilere yönelik bir hizmettir. 15- Rehberlik hizmetleri planlı, programlı, örgütlenmiş olarak profesyonel bir düzeyde sunulmalıdır. 16- Rehberlik hizmetleri süreklidir yaşam boyu sürer. Başlıca Rehberlik Hizmetleri Rehberlik hizmetleri aşağıdaki şekilde sınıflanmaktadır. Rehberlik Hizmet Çeşitleri Hizmetin verildiği birey sayısına göre Hizmetin verildiği problem alanına göre Eğitim ve öğretim kademelerine göre Hizmet işlevlerine göre Hizmetin uygulama alanlarına göre Bireysel Rehberlik Grupla Rehberlik Eğitsel Mesleki Kişisel Okul Öncesi İlköğretim Ortaöğretim Yüksek Öğretim Uyum Sağlayıcı Yöneltici Ayarlayıcı Eğitim, sağlık, sosyal yardım ve endüstri, Adalet- Güvenlik Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4
Psikolojik danışma bireyin karar verme ve problem çözme ihtiyaçlarını karşılayarak gelişim ve uyumunu sürdürmesine yardımcı olmak amacıyla bireyle yüz yüze kurulan törapatik bir yardım ilişkisidir (Gibson ve Mitchell 1990). PSİKOLOJİK DANIŞMA HİZMETİ Psikolojik danışma bireyin karar verme ve problem çözme ihtiyaçlarını karşılayarak gelişim ve uyumunu sürdürmesine yardımcı olmak amacıyla bireyle yüz yüze kurulan törapatik bir yardım ilişkisidir (Gibson ve Mitchell 1990). Psikolojik danışma danışman ile danışan arasında karşılıklı güven ve saygıya dayanan, duygusal yoğunluğu olan, yüz yüze yapılan bir profesyonel görüşmedir. Psikolojik danışma bireylerin kendilerini tanımalarına, güçlü ve zayıf oldukları yönlerini bilmelerine ve karşılaştıkları durumlara (problemlere) etkili çözümler üretebilmelerine yardımcı olmak amacıyla bir uzman ya da danışman tarafından sunulan yardım hizmetidir. Psikolojik danışma hizmeti günümüzde rehberlik hizmetleri içinde merkezi öneme sahip, ancak bir uzman tarafından verilmesi gereken bir hizmet türüdür. Psikolojik danışma hizmetlerinde yardımı alan kişiye Danışan, yardımı veren uzmana ise psikolojik danışman denir. Okullarda psikolojik danışma hizmetinden, çeşitli uyum sorunlarını çözmek isteyen, başarısızlık, karar verme güçlüğü vb. problemleri olan öğrenciler olduğu kadar kendini tanımak ve geliştirmek isteyen herkes yararlanabilir. Psikolojik yardım ilişkisi bir süreçtir. Bu süreç içinde bireye kendini ve sorunlarını gerçekçi bir gözle görmesi ve uygun çözümler bulması için yardım edilir. Anlaşılacağı gibi bu yardım, bu alanda yetişmiş uzman kişilerce verilen profesyonel bir hizmettir. Okuldaki rehberlik uzmanı (veya bu alanda yetişmiş bir başka uzman) tarafından verilir. Psikolojik danışmanın kendine özgü ilkeleri, etik kuralları, kuramsal temelleri, uygulama teknikleri, çeşitli yaklaşımları vardır. Bu konuda bilgi ve beceri kazanmak uzun bir eğitimi gerektirir. Psikolojik Danışmanda Bulunması Gereken Özellikler Psikolojik danışma, uzmanlık gerektiren törapatik bir ilişki sürecidir. Bu süreçte Psikolojik Danışma hizmeti veren uzmanların bazı özellikleri taşıması gerekir. Bunlar: Danışanı ön yargısız olarak olduğu gibi kabul eder. Yardım alan bireye (danışana) saygıyı esas alır. Danışanı saygıyla, içten ve dikkatlice dinleyerek ve anlamaya çalışmak önemlidir. Danışanı zorlama, eleştirme ve yargılama yapılamaz. Birey hakkında karar verme hakkı bireyin kendisine aittir. Danışanla empati ve iletişim kurabilmek. Psikolojik danışma hizmeti diğerlerinden farklı olarak gizlilik esasına dayanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5
Ödev Özet Psikolojik Danışma ve Rehberlik Danışmanlık psikolojisi klinik psikoloji ile yakından ilişkili olan, ancak daha hafif duygusal, kişisel ve mesleki sorunlarla ilgilenen, problemlerin çözümü için psikoterapi uygulayan psikolojinin alt dalıdır. Öğrenci kişilik hizmetleri içinde yer alan ve eğitim alanında uygulanan psikolojinin bu alanı ülkemizde Rehberlik ve Psikolojik Danışma (PDR) alanı olarak bilinmektedir. Psikolojik danışma ve rehberlik koruyucu ruh sağlığı hizmetidir. Eğitim kurumları bu hizmetin uygulama alanlarından bir tanesidir. Ruh sağlığı açısından normal, ancak gelişimsel ve uyum sorunları olan herkesin bu hizmetlere ihtiyacı vardır. Rehberlik ve Psikolojik Danışma bireyin kendini ve çevresini tanıyıp anlaması, problemlerini çözebilmesi, daha doğru ve gerçekçi kararlar alabilmesi, kapasitesini (bilgi ve becerilerini) verimli kullanabilmesi, kendisi ve çevresiyle barışık, uyumlu yaşayabilmesi ve böylece kendini gerçekleştirmesi için profesyonel düzeyde (planlı, programlı düzenli) verilen yardım sürecidir. Öğrencinin eğitim ve öğretim hizmetlerinden verimli bir şekilde yararlanması ve çağdaş eğitim sisteminin amaçlarına ulaşabilmesi için okullarda öğretim ve denetim faaliyetleri dışında başka hizmetlere de ihtiyaç olduğu açık bir gerçektir. Çağdaş eğitim sisteminde bu ihtiyacı karşılayan hizmetler içinde rehberlik hizmetlerinin de yer aldığı öğrenci kişilik hizmetleridir. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri de öğrenci kişilik hizmetleri kapsamında yer alır. Yakından tanıdığınız, bir psikolojik danışmanın, kendi okulunuzdaki okul rehber öğretmenin nasıl bir rehberlik hizmeti verdiğini öğrendiğiniz bilgiler ışığında irdeleyeniz. Olumlu yönlerini ve eksiklerini çıkarmaya çalışınız. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi rehberlik anlayışının temelini oluşturan ilkelerden biri değildir? (KPSS 2006) a) Öğrenci merkezlilik b) Profesyonellik c) Kurum amaç ve ihtiyaçlarına uygunluk d) Gönüllülük e) Koruyuculuk 2. Rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerinin en genel amacı bireyin kendini gerçekleştirmesine yardım etmektir. Kendini gerçekleştirme ise bireyin tüm gizil gücünü kullanabilmesi, verimli ve mutlu olması anlamına gelmektedir. Kendini gerçekleştirmede başarılı olmuş bir bireyde, I. Giriştiği tüm işlerde başarılı olma, II. İnsanlarla ve yaşadığı çevreyle ilgili olma, III. Daima mutlu olma, IV. Zamanını iyi kullanma, V. Geçmişten çok geleceğe dönük olma Özelliklerinden hangilerinin bulunması beklenir? a) I, II, IV b) I, IV, V c) II, III, V d) II, IV, V e) II, IV, V 3. Aşağıdakilerden hangisi rehberlik hizmetlerinin amaçlarından biri değildir? a) Çevrede kendisine açık olan fırsatları öğrenmesine yatdımcı olmak b) Çevresini tanıyarak uyum sağlamasına yardımcı olmak c) Kendi başına çözemediği sorunlarını çözmesinde yardım etmek d) Kendini tanıması, bilgi, beceri ve kapasitesini fark etmesine yardımcı olmak e) Bireyin fiziki çevresini düzenlemesine yardımcı olmak 4. Aşağıdakilerden hangisi kendini gerçekleştirmiş bireyin özelliklerinden biri değildir? f) İyimserdir, geçmişe esef etmez, geleceğe tesis eder g) Zamanın verimli kullanır h) Risk almayı sever; azimli, kararlı ve yaratıcıdır i) Sadece anı yaşar j) Gerçekçidir, kendini olduğu gibi kabullenir 5. Aşağıdaki özelliklerden hangisi bir danışmanda olması gereken özelliklerden biridir? a) Empatik iletişim kurabilir b) Herzaman iyimserdir c) Koruyucudur d) Kendi merkezlidir e) Süperego merkezlidir Cevaplar: 1.E, 2.D, 3.E, 4.D, 5.A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Acar, N.V., Yıldırım, İ. ve Ergene, T. (1996). Psikolojik danışma hizmetlerinden kimler yayınlanıyor? Psikiyatri Psikoloji Psikofarmakoloji Dergisi, 4(2), 122-129. Bacanlı, H. (2003). KPSS eğitim bilimleri. Ankara: Nobel. Bakırcıoğlu, R. (1994). Rehberlik ve psikolojik danışma. Ankara: Turhan. Can. G. (2002). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Deniz, M. E. ve Erözkan. A. (2008). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Maya Akademi. Işıklı, S. (2000). Bilişsel-dinamik psikoterapi uygulamasında bütünleşme: Yapılandırıcı yaklaşım. Türk Psikoloji yazıları, 3(5), 63-72. Karahan, T. F. ve Sardoğan, M. E. (1994). Psikolojik danışma kuramları. İstanbul: Birsen. Kaya, A. (2004). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Anı. Kepçeoğlu, M. (1994). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Özerler. Kuzgun, Y. (1995). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: ÖSYM. Kuzgun, Y. (1999). İlköğretimde rehberlik. Ankara: Nobel. Kuzgun, Y. (2005). Meslek Danışmanlığı. Ankara: Nobel. Morris, C. G. (2002). Psikolojiyi anlamak (Psikolojiye giriş). (Çev. Ed. H.B. Ayvaşık ve M. Sayıl). Ankara: Türk Psikologlar Derneği. Öğretmen Adayları İçin Rehberlik. ( 2010). Ankara: İhtiyaç Yayıncılık Özgüven, İ. E. (1998). Bireyi tanıma teknikleri. Ankara: Sistem Ofset. Özgüven, İ.E. (2000). Çağdaş eğitimde psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Sistem Ofset. Tan, H. ( 1995). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: M.E.B. Yayınları. Wolberg, L. R. (1977). The technique of pschotherapy. New York: Grune & Stratton. Yeşilyaprak, B. ( 2001). Eğitimde rehberlik hizmetleri. Ankara: Nobel Yayınları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8