TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ANABİLİM DALI

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ANABİLİM DALI KAYNAŞTIRMA UYGULAMASININ YAPILDIĞI SINIFLARDAKİ, ÖĞRETMEN, NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÖĞRENCİ VE ENGELLİ ÖĞRENCİ VELİLERİNİN KAYNAŞTIRMAYA YÖNELİK TUTUMLARI Füsun ÜNAL YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/2010

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SINIF ÖĞRETMENLİĞİ ANABİLİM DALI KAYNAŞTIRMA UYGULAMASININ YAPILDIĞI SINIFLARDAKİ, ÖĞRETMEN, NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÖĞRENCİ VE ENGELLİ ÖĞRENCİ VELİLERİNİN KAYNAŞTIRMAYA YÖNELİK TUTUMLARI Füsun ÜNAL Danışman:Yard. Doç. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA/2010

Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ne, Bu çalışma, jürimiz tarafından Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Yrd. Doç. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN (Danışman) Üye : Yrd. Doç. Dr. İskender ÖZGÜR Üye : Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAM ONAY Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım.././ 2010 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, tablo, çizelge, şekillerin kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

i ÖZET KAYNAŞTIRMA UYGULAMASININ YAPILDIĞI SINIFLARDA, ÖĞRETMEN, NORMAL GELİŞİM GÖSTEREN ÖĞRENCİ VE ENGELLİ ÖĞRENCİ VELİLERİNİN KAYNAŞTIRMAYA YÖNELİK TUTUMLARI Füsun ÜNAL Yüksek Lisans Tezi, Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN Mayıs 2010, 130 sayfa Bu araştırmanın temel amacı öğretmenlerin, normal gelişim gösteren öğrencilerin ve engelli öğrenci velilerinin kaynaştırmaya yönelik tutumlarını belirlemektir. Bu temel amaç doğrultusunda öğretmenlerin kaynaştırma uygulamasına ilişkin bilgi düzeyleri, kaynaştırma eğitimi ile ilgili yaptıkları uygulamalar ve kaynaştırma eğitimine yönelik tutumlarını etkileyen değişkenler belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca normal gelişim gösteren öğrencilerin kaynaştırma eğitimine yönelik tutumlarının, cinsiyete, yaşa, sosyo-ekonomik düzeylerine ve engelli tanıdığı olma durumlarına göre farklılaşıp farklılaşmadığı belirlenmiştir. Ayrıca engelli öğrenci velilerinin kaynaştırma eğitimi ile ilgili yaşadığı sorunlar, kaynaştırma uygulamalarına katılım düzeyleri, kaynaştırma eğitimiyle ilgili yaptıkları uygulamalar ve kaynaştırma eğitimine yönelik tutumlarını etkileyen değişkenler belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma ilişkisel tarama modelinde betimsel bir çalışmadır. Araştırma, Adana ili Seyhan, Yüreğir, Çukurova ve Sarıçam ilçelerinde, hafif ve orta düzeyde zihinsel engellilerin kaynaştırıldığı okullarda, kaynaştırmanın uygulandığı sınıfta görev yapan 80 sınıf öğretmeni, bu öğretmenlerin sınıflarında kaynaştırma öğrencisi bulunan 100 veli, bu sınıflarda eğitim alan 824 ü üçüncü, 706 sı dördüncü, 897 si beşinci sınıf toplam 2427 normal gelişim gösteren öğrenci ile gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmada veri toplama aracı olarak, öğretmenlerin kaynaştırmaya yönelik tutumunu ölçmek için Antonak ve Larrivee (1995) tarafından geliştirilen ve Kırcaali-İftar (1996) tarafından Türkçe ye uyarlanan Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği, Normal gelişim gösteren öğrencilerin engelli akranlarına karşı tutumunu ölçmek için Siperstein (1980) tarafından

ii geliştirilen ve Çifci (1997) tarafından Türkçe ye uyarlanan Etkinlik Tercih Formu ile ailelerin kaynaştırmaya yönelik tutumunu ölçmek için Özbaba (2000) tarafından geliştirilen Tutum Ölçeği kullanılmıştır. Ayrıca araştırmada, üç grubun bireysel özelliklerini ve öğretmen ile velilerin kaynaştırma uygulamalarında karşılaştıkları sorunlarla yaptıkları uygulamalara yönelik görüşlerini belirlemek amacıyla hazırlanmış bilgi formu kullanılmıştır. Araştırma sonucunda, öğretmenlerin kaynaştırma ve özel eğitim konusunda bilgilerinin eksik olduğu, yeterli deneyimlerinin olmadığı, kaynaştırma eğitimine yeterli zaman ayıramadıkları, Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı nı tam olarak uygulamadıkları ama veli ile işbirliği yaptıkları sonuçlarına ulaşılmıştır. Öğretmenlerden 41-45 yaş arasında olanların, sınıf öğretmenliğinden mezun olanların, kaynaştırma eğitimi hakkında yeterli bilgiye sahip olanların, Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı nı uygulayan ve düzenli Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı toplantısı yapanların tutumunun daha olumlu olduğu belirlenmiştir. Ayrıca kaynaştırma öğrencilerinin sınıflarından alınmasını isteyen öğretmenlerin tutumu, istemeyen öğretmenlerin tutumuna göre daha olumsuz çıkmıştır. Öğretmenlerin genel olarak kaynaştırma eğitimine yönelik tutumlarına bakıldığında, ne olumlu ne de olumsuz tutum sergiledikleri belirlenmiştir. Normal gelişim gösteren öğrencilerin hafif ve orta düzeyde zihinsel engelli (HODZE) yaşıtlarına yönelik tutumları incelendiğinde; genel olarak olumlu tutuma sahip oldukları belirlenmiştir. Ayrıca normal gelişim gösteren öğrencilerin cinsiyete göre hafif ve orta düzeyde zihinsel engelli (HODZE) yaşıtlarına yönelik tutumları incelendiğinde; Etkinlik Tercih Formu sonuçlarında kız öğrencilerin tutum puanlarının daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Öğrencilerin sosyo-ekonomik düzeyleri ile tutum puanları arasında Etkinlik Tercih Formu açısından alt sosyo-ekonomik düzeye sahip öğrencilerin tutumunun orta ve üst sosyo-ekonomik düzeye sahip öğrencilere göre daha olumlu olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Kaynaştırma öğrencisi velilerinin çoğunluğunun çocuklarının aldığı kaynaştırma eğitiminden memnun olduğu, sınıf öğretmeni ile iletişim kurduğu ve çocuklarının ödevlerine yardımcı olduğu belirlenmiştir. Ayrıca araştırmaya katılan veliler, diğer velilerle iletişim kurmadıklarını, sınıf öğretmeni ve diğer velileri çocuklarının engel

iii durumu hakkında tam olarak ya da hiç bilgilendirmediklerini belirtmiştir. Velilerin büyük çoğunluğu veli toplantılarına katıldığını, Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı toplantılarına ise katılmadıklarını belirtmişlerdir. Bunların yanı sıra, birden fazla engelli çocuğa sahip olma ve verilen kaynaştırma eğitiminden eğitimden memnun olmama durumları, velilerin kaynaştırma eğitimine yönelik tutumlarını olumsuz yönde etkileyen değişkenlerdir. Anahtar Kelimeler: Kaynaştırma Eğitimi, Tutum, Öğretmen, Aile, Normal Gelişim Gösteren Öğrenci, Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı, Hafif ve Orta Düzeyde Zihinsel Engelli Öğrenci.

iv ABSTRACT BEHAVIORAL ATTITUDES OF TEACHER, STUDENTS, AND PARENTS OF STUDENTS TOWARDS THE INTEGRATION PROCESS OF RETARDED STUDENTS IN TO A GENERAL EDUCATION CLASSROOM Füsun ÜNAL Master Thesis, Department of Primary School Teaching Advisor: Ass. Prof. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN May 2010, 130 pages The main aim of this research is to determine attitudes of teachers, normalprogress students, the parents of students with disabilities toward integration activities. For this aim, it has been attempted to determine the knowledge level of teachers, their applications related to integration activities and the variables affecting their attitudes toward integration education. It has been also determined whether normal-progress students attitudes toward integration activities are affected with sex, age, socioeconomic level and familiarity status to a person with disabilities. Also, problems experienced by parents of students with disabilities in terms of integration education, level of participation to integration applications, the applications concerned to integration education and variables affecting their attitudes toward integration activities were attempted to determine. This was a descriptive correlational study. The study includes 80 teachers, 100 parents, 2427 students (824 third grader, 706 fourth grader and 897 fifth grader) in schools where has integrated students with mild to moderate mental retardation in Seyhan, Yüreğir, Çukurova and Sarıçam district of Adana. In present study, data collecting tools are as follows; Opinions Relative To Mainstreaming Scale which is developed by Antonak ve Larrivee (1995) and adopted to Turkish by Kırcaali-İftar (1996) has been used for the assessment of teachers attitudes to integration, Activity Preferences Scale developed by Siperstein (1980) and adopted to Turkish by Çifci (1997) for assessment of normal-progress students attitudes toward their friends with disabilities, Attitude Scale developed by Özbaba (2000) for assessment of parents

v attitudes toward integration. Besides, Semi-structured Interview Form is used to determine individual characteristics of three groups, problems experienced by teachers and parents during integration activities and strategies to these problems. In result, it has been found that teachers have insufficient knowledge in terms of integration and special education, also they don t have adequate experience, don t spare enough time to integration education and don t apply Individualized Education Program but they collaborate with parents of students. We determined that, attitudes of teachers who were 41-45 years old, graduated as a classroom teacher, had adequate knowledge in terms of integration education, apply Individualized Education Program and hold Individualized Education Program meetings systematically were more positive. Furthermore it has been found that, the attitude of teachers who want integration students in their classes was more negative than the attitude of teachers who do not want integration students in their classes. When found that teachers attitudes toward integration education were neither positive nor negative in general aspect. When focused to attitudes of normal-progress students to their friends with mild to moderate mental retardation; they have positive attitude generally. Furthermore when investigate normal-progress students attitudes toward their friends with mild to moderate mental retardation in terms of sex, attitude score of girls more than boy according to Activity Preferences Scale. Normal-progress students who have low socioeconomic status have more positive than moderate to high socioeconomic status in terms of Activity Preferences Scale. It has been determined that majority of parents of integrated student was pleased with integration education, they contacted to teachers and they helped to homework. Furthermore parents said their not contacted to other parents, they were not inform as quite to teacher and other parents in aspect of disabilities of their child. More majority of parents said that they attended to parents meeting but not to Individualized Education Program meeting. To has more than one children with disabilities, to not pleased to applied integration education cases affected parents attitudes toward integration education negatively.

vi Keyword: Integration education, attitude, teacher, family, normal-progress students, individualized education program, Students with mild to moderate mental retardation.

vii ÖNSÖZ Günümüzde, gelişmişliğin göstergelerinden biri, toplumun engelli bireylere yönelik yaptığı uygulamalardır. Bu uygulamalardan en az kısıtlayıcı olanı, engelli çocukların yetersizliği olmayan akranlarıyla eğitildiği kaynaştırma uygulamasıdır. Kaynaştırma uygulamasının başarıyla uygulanabilmesi için, kaynaştırma eğitimine yönelik tutumların olumlu olması gerekir. Özellikle öğretmen, normal gelişim gösteren öğrenci ve engelli öğrenci velilerinin kaynaştırma eğitimine yönelik tutumları oldukça önemlidir. Öğretmenin engelli bireyi kabul etmesi, diğer çocukların da kabul etmesini etkileyecektir. Eğer normal gelişim gösteren çocuklar, özel gereksinimli arkadaşları ile olumlu iletişime girerse, hem onlar için model olacaklardır; hem de onların öğrenmelerine yardım edeceklerdir. Ayrıca ailenin kaynaştırmaya istekli ve tutumunun olumlu yönde olması kaynaştırmanın başarıyla uygulanabilmesinde son derece önemlidir. Kaynaştırmaya ilişkin öğretmen, veli ve normal çocukların tutumlarının belirlenmesi, kaynaştırma eğitiminin planlanması, uygulanması ve uygulamanın başarısının arttırılması bakımından kaynaştırma çalışmalarını yönlendirmede yararlı olacaktır. Bu çalışmaya başladığım andan, sonlandırıldığı ana kadar birçok değerli insanın yardımları ve katkıları olmuştur. En başta bu araştırmaya katkılarıyla, çalışmanın başladığı andan beri bana rehberlik eden, desteğini hiç esirgemeyen değerli danışmanım Sayın Yard. Doç. Dr. Ayten İFLAZOĞLU SABAN a, değerli önerileriyle bana yol gösteren hocalarım Sayın Yard. Doç. Dr. Sabahatim ÇAM a ve Sayın Yard. Doç. Dr. İskender ÖZGÜR e ilgileri için teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca araştırmamda yardımlarını esirgemeyen arkadaşlarım Meltem Şeker, Gülçin Çölkesen, Onur Özdağ ve Hatice Gezinci ye sonsuz teşekkür ve saygılar. Ayrıca çalışmam sırasında, bana rahat bir çalışma ortamı sağlayan ve desteklerini esirgemeyen patronum Zuhal Alkan ve Hüseyin Alkan a teşekkürü bir borç biliyorum. Hayatımda her zaman yanımda oldukları için anneme, babama, kardeşlerim Fulya ve Ezgi ye ve çok teşekkür ederim. Ayrıca uygulama yaptığım okullardaki personele, velilere ve öğrencilere katkılarından dolayı teşekkürlerimi sunuyorum.

viii Bu çalışmayı destekleyen Ç.Ü Araştırma Fonu Saymanlığı na (EF2009YL11), Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü çalışanlarına ve çalışmada emeği geçen adını sayamadığım herkese teşekkür ediyorum. Füsun ÜNAL

ix İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET i ABSTRACT.... iv ÖNSÖZ..........vii TABLOLAR LİSTESİ........xiv EKLER LİSTESİ.......xviii BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem Durumu........2 1.2. Araştırmanın Amacı.......6 1.3. Araştırmanın Önemi......7 1.4. Araştırmanın Sayıtlıları......8 1.5. Araştırmanın Sınırlılıkları.......8 1.6. Tanımlar......9 1.7. Kısaltmalar...... 9 BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Özel Eğitim ve Özel Eğitime İhtiyacı Olan Bireyler........10 2.1.1. Türkiye de Özel Eğitimin Tarihçesi ve Özel Eğitim İle İlgili Yasal Düzenlemeler..12 2.1.2. Bazı Ülkelerde Özel Eğitim....17 2.2. Kaynaştırma Eğitimi............20 2.2.1. Kaynaştırma Uygulamasının Yasal Dayanakları....20 2.2.2. Ülkemizdeki Kaynaştırma Öğrencilerinin Sayısal Durumu...21 2.2.3. Kaynaştırma Eğitiminin Yararları......22 2.2.3.1 Özel Eğitime Muhtaç Bireye Yararları...22 2.2.3.2. Kaynaştırmanın Normal Öğrencilere Yararlar..23

x 2.2.3.3. Kaynaştırmanın Normal Sınıf Öğretmenlerine Yararları.. 24 2.2.3.4. Anne-Babalara Yararları....... 25 2.3. Kaynaştırma Destek Eğitim Hizmetleri....25 2.4. Başarılı Bir Kaynaştırmanın Öğeleri....27 2.5. İlgili Araştırmalar. 31 BÖLÜM III YÖNTEM 3.1. Araştırma Modeli......40 3.2. Çalışma Grubu......40 3.2.1. Araştırmaya Katılan Öğretmenlere İlişkin Kişisel Bilgiler....40 3.2.2. Araştırmaya Katılan Normal Gelişim Gösteren Öğrencilere İlişkin Kişisel Bilgiler....44 3.2.3. Araştırmaya Katılan Velilere İlişkin Kişisel Bilgiler. 46 3.3. Veri Toplama Araçları.....48 3.3.1. Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği.....48 3.3.2. Etkinlik Tercih Formu (Activity Preference Scale)....50 3.3.3. Tutum Ölçeği..52 3.3.4. Sosyo-Ekonomik Düzey Ölçeği.53 3.3.5. Bilgi Formları.....53 3.4. Verilerin Toplanması... 54 3.5. Verilerin Analizi...55 BÖLÜM IV BULGULAR 4.1. Öğretmen Görüşlerine İlişkin Bulgular.......56 4.1.1. Bilgi Formundan Elde Edilen Bulgular......56 4.1.2. Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Elde Edilen Bulgular.66 4.1.2.1. Öğretmenlerin Cinsiyete Göre KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması 66 4.1.2.2. Öğretmenlerin Yaşlarına Göre KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması...66

xi 4.1.2.3. Öğretmenlerin Kıdemlerine Göre KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması...67 4.1.2.4. Öğretmenlerin Mezun Oldukları Bölümlere Göre KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması....68 4.1.2.5. Öğretmenlerin Sınıflarındaki Kaynaştırma Öğrencisi Sayılarına Göre KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması...68 4.1.2.6. Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitimi Hakkında Yeterli Bilgiye Sahip Olma Durumları ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması...69 4.1.2.7. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerinin Bireysel Özellikleri ve Engel Türü Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumları ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması.. 70 4.1.2.8. Öğretmenlerin BEP i Uygulama Durumları ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması 71 4.1.2.9. Öğretmenlerin, BEP Biriminin Düzenli Toplantı Yapma Durumlarına İlişkin Görüşleri ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması..71 4.1.2.10. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerine Farklı Araç-Gereç Kullanma Durumları ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması 72 4.1.2.11. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerini Öğretimsel Konuların Haricinde Diğer Konularda da Geliştirme Durumları ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması... 73 4.1.2.12. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerinin Sınıfın Düzenini Bozma Durumuna İlişkin Görüşleri ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması....73 4.1.2.13. Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitiminin Gerekli Bir Uygulama Olduğuna İlişkin Görüşleri ile KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması 74 4.1.2.14.Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerinin Sınıflarından Alınmalarını İsteme Durumlarına Göre KİGÖ Toplam Puanlarının Karşılaştırması..75 4.2. Öğrenci Görüşlerine İlişkin Bulgular.......75 4.2.1.Öğrencilerin Cinsiyete Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırması....76

xii 4.2.2.Öğrencilerin Sınıf Düzeylerine Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırması.....76 4.2.3. Öğrencilerin Çevrelerinde Engelli Birey Olma Durumlarına Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırması 77 4.2.4. Öğrencilerin Çevrelerinde Engelli Birey Olma Durumlarına Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırması 77 4.3. Veli Görüşlerine İlişkin Bulgular....78 4.3.1. Bilgi Formundan Elde Edilen Bulgular..78 4.3.2. Kaynaştırmaya İlişkin Tutum Ölçeği nden Elde Edilen Bulgular..83 4.3.2.1. Velilerin Başka Engelli Çocuğu Olma Durumları ile Kaynaştırmaya İlişkin Tutum Ölçeği Puanlarının Karşılaştırması........83 4.3.2.2. Velilerin Çocuklarının Aldıkları Kaynaştırma Eğitiminden Memnun Olma Durumları ile Kaynaştırmaya İlişkin Tutum Ölçeği Puanlarının Karşılaştırması..84 4.4. Öğretmen, Normal Gelişim Gösteren Öğrenci ve Engelli Öğrenci Velilerinin Kaynaştırmaya Yönelik Tutumlarına İlişkin Bulgular.84 BÖLÜM V TARTIŞMA VE YORUM 5.1. Öğretmenlerden Elde Edilen Bulgular Doğrultusunda Tartışma ve Yorum...86 5.2. Öğrencilerden Elde Edilen Bulgular Doğrultusunda Tartışma ve Yorum.....95 5.3. Velilerden Elde Edilen Bulgular Doğrultusunda Tartışma ve Yorum...96 BÖLÜM VI SONUÇLAR VE ÖNERİLER 6.1. Sonuçlar.......99 6.1.1. Öğretmenlerden Elde Edilen Bilgilere İlişkin Sonuçlar... 99 6.1.2. Öğrencilerden Elde Edilen Bilgilere İlişkin Sonuçlar.. 103 6.1.3. Velilerden Elde Edilen Bilgilere İlişkin Sonuçlar....103 6.1.4. Öğretmen, Normal Gelişim Gösteren Öğrenci ve Engelli Öğrenci Velilerinin Kaynaştırmaya Yönelik Tutumlarına İlişkin Sonuçlar.....105 6.2. Öneriler......105

xiii 6.2.1. Uygulamaya Yönelik Öneriler....105 6.2.2. Yapılacak Araştırmalara Yönelik Öneriler.106 KAYNAKÇA....108 EKLER.........115 ÖZGEÇMİŞ..... 130

xiv TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Özel Eğitim ve Kaynaştırma Sayısı (2009-2010 Eğitim- Öğretim yılı)...22 Tablo 2. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Cinsiyetlerine İlişkin Dağılımları.. 41 Tablo 3. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Yaşlarına Göre Dağılımları.....41 Tablo 4. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Kıdemlerine Göre Dağılımları....42 Tablo 5. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Mezun Oldukları Bölümlere Göre Dağılımları....42 Tablo 6. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Medeni Durumlarına Göre Dağılımları..43 Tablo 7. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Sahip Oldukları Çocuk Sayısına Göre Dağılımları.....43 Tablo 8. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin, Çocuklarının Engelli Olma ve Engelli Tanıdığı Olma Durumlarına Göre Dağılımları....44 Tablo 9. Araştırmaya Katılan Normal Gelişim Gösteren Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımları.....44 Tablo 10. Araştırmaya Katılan Normal Gelişim Gösteren Öğrencilerin Yaşlarına Göre Dağılımları......45 Tablo 11. Araştırmaya Katılan Normal Gelişim Gösteren Öğrencilerin Sınıf Düzeylerine Göre Dağılımları...45 Tablo 12. Araştırmaya Katılan Normal Gelişim Gösteren Öğrencilerin Sosyo-ekonomik Düzeylerine Göre Dağılımı... 46 Tablo 13. Araştırmaya Katılan Normal Gelişim Gösteren Öğrencilerin Ailelerinde ve Çevrelerinde Engelli Birey Bulanma Durumlarına Göre Dağılımı...46 Tablo 14. Araştırmaya Katılan Anne ve Babaların Öğrenim Durumlarına Göre Dağılımları...47 Tablo 15. Araştırmaya Katılan Annelerin Çalışma Durumlarına Göre Dağılımları..47 Tablo 16. Etkinlik Tercih Formu Ölçeği Maddelerinin Anti-imaj Korelasyon Katsayıları, Faktör Yükleri, Ortak Varyansları, Öz Değerleri, Açıklanmış Varyans Yüzdeleri, Ortalamaları, Standart Sapmaları, Madde Alt Ölçek Korelasyonları ve Alt-Üst Grup t Değerleri 52 Tablo 17. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Sınıflarında Bulunan Öğrenci Sayıları ile Kaynaştırma Öğrencisi Sayıları......56

xv Tablo 18. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitiminde Sınıfa Kabul Edilecek Kaynaştırma Öğrenci Sayısını Bilme Durumlarına Göre Dağılımları.....57 Tablo 19. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Özel Eğitim ile İlgili Eğitim Alma Durumlarına İlişkin Görüşleri........57 Tablo 20. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Engelli Çocuklarla Çalışma Deneyimlerine İlişkin Görüşleri.....58 Tablo 21. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Verdikleri Kaynaştırma Eğitiminin Süresine Göre Dağılımları..... 58 Tablo 22. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitimi ve Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumlarına Göre Dağılımları 59 Tablo 23. Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitimi ile İlgili Bilgilerinin Yetersiz Olmasının Nedenleriyle İlgili Görüşleri...60 Tablo 24. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencisinin Eğitsel Gereksinimini ve Düzeyini Belirlemesine İlişkin Görüşleri...61 Tablo 25. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin BEP i Uygulama ve BEP Biriminin Toplantı Yapma Durumlarına Göre Dağılımları.....62 Tablo 26. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencileri İçin Yaptıkları Uygulamalara Göre Dağılımları...... 63 Tablo 27. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencisinin Diğer Öğrenciler Tarafından Kabulünü Sağlamak için Yaptığı Uygulamalara İlişkin Görüşleri.64 Tablo 28. Araştırmaya Katılan Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitimine İlişkin Görüşleri. 65 Tablo 29. Öğretmenlerinin Cinsiyetlerine Göre Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanların Karşılaştırılması, U-Testi Sonuçları...66 Tablo 30. Öğretmenlerin Yaşlarına Göre Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Sonucu......67 Tablo 31. Öğretmenlerin Kıdemlerine Göre Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Sonucu. 67 Tablo 32. Sınıf Öğretmenlerinin Mezun Oldukları Bölümler ile Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, U-Testi Sonuçları...68

xvi Tablo 33. Öğretmenlerin Sınıflarındaki Kaynaştırma Öğrencisi Sayılarına Göre Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, U-Testi Sonuçları.. 69 Tablo 34. Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitimi Hakkında Yeterli Bilgiye Sahip Olma Durumlarına Göre Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Sonucu......69 Tablo 35. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerinin Bireysel Özellikleri ve Engel Türü Hakkında Bilgi Sahibi Olma Durumlarına Göre Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Sonucu...... 70 Tablo 36. Öğretmenlerin Bireyselleştirilmiş Eğitim Programını Uygulama Durumlarına Göre Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Sonucu..... 71 Tablo 37. Öğretmenlerin BEP Biriminin Düzenli Toplantı Yapma Durumlarına İlişkin Görüşleri ile Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Sonuçları....... 72 Tablo 38. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerine Farklı Araç-Gereç Kullanma Durumları ile Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi analizi Sonuçları.....72 Tablo 39. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerini Öğretimsel Konuların Haricinde Diğer Konularda da Geliştirme Durumları ile Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, U-Testi Sonuçları 73 Tablo 40. Öğretmenlerin Kaynaştırma Öğrencilerinin Sınıfın Düzenini Bozma Durumuna İlişkin Görüşleri ile Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Analizi Sonuçları....74 Tablo 41. Öğretmenlerin Kaynaştırma Eğitiminin Gerekli Bir Uygulama Olma Durumlarına İlişkin Görüşleri ile Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği nden Aldıkları Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Analizi Sonuçları.........74 Tablo 42. Sınıf Öğretmenlerinin Kaynaştırma Öğrencilerinin Sınıflarından Alınmalarını İsteme Durumları ile Kaynaştırmaya Yönelik Tutumları Arasındaki Puanların Karşılaştırılması, U-testi Sonuçlar.. 75

xvii Tablo 43. Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırılması, t-testi Sonuçları..... 76 Tablo 44. Öğrencilerin Sınıf Düzeylerine Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırması, Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları...76 Tablo 45. Öğrencilerin SED lerine Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırması, Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.77 Tablo 46. Öğrencilerin Çevrelerinde Engelli Birey Olma Durumlarına Göre Etkinlik Tercih Formu Toplam Puanlarının Karşılaştırılması, t-testi Sonuçları.78 Tablo 47. Araştırmaya Katılan Velilerin Sahip Oldukları Çocuk Sayısı ve Başka Engelli Çocuğa Sahip Olma Durumlarına Göre Dağılımları.......78 Tablo 48. Kaynaştırma Öğrencilerinin Aldıkları Kaynaştırma Eğitiminin Süresine Göre Dağılımları.....79 Tablo 49. Velilerin, Çocuklarının Aldıkları Kaynaştırma Eğitiminden Memnuniyet Durumlarına Göre Dağılımları... 79 Tablo 50. Kaynaştırma Öğrencisi Velisinin Çocuğunun Eğitinden Memnun Olmama Nedenleri Hakkındaki Görüşleri...80 Tablo 51. Velilerin Sınıf Öğretmeni ile İletişim Kurma Durumuna Göre Dağılımları...81 Tablo 52. Velilerin, Çocuklarının Eğitimleri ile İlgili Yaptıkları Uygulamalara Göre Dağılımları..........81 Tablo 53. Kaynaştırma Öğrencisi Velisinin, Sınıf Öğretmeni ve Diğer Velileri Çocuğunun Engel Durumu Hakkında Bilgilendirmeme Nedenleriyle İlgili Görüşleri....82 Tablo 54. Velilerin Başka Engelli Çocuğu Olma Durumlarına Göre Kaynaştırmaya İlişkin Tutumlarının U-Testi Sonuçları...83 Tablo 55. Velilerin Çocuklarının Aldıkları Kaynaştırma Eğitiminden Memnun Olma Durumlarına Göre Kaynaştırmaya İlişkin Tutum Puanlarının Karşılaştırılması, Kruskal Wallis Testi Analizi Sonuçları. 84 Tablo 56. Öğretmen, Normal Gelişim Gösteren Öğrenci ve Engelli Öğrenci Velilerinin Kaynaştırmaya Yönelik Tutum Puanları...85

xviii EKLER LİSTESİ Sayfa Ek 1. Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği (Öğretmenler İçin)........115 Ek 2. Etkinlik Tercih Formu.....117 Ek 3. Tutum Ölçeği...118 Ek 4. Sosyo-Ekonomik Düzey Ölçeği..121 Ek 5. Öğretmen İçin Bilgi Formu..........122 Ek 6. Aile İçin Bilgi Formu.. 125 Ek 7. İzin Belgesi...... 127 Ek 8. Uygulama Yapılan Okullar.....129

xviii EKLER LİSTESİ Sayfa Ek 1. Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği (Öğretmenler İçin)........115 Ek 2. Etkinlik Tercih Formu.....117 Ek 3. Tutum Ölçeği...118 Ek 4. Sosyo-Ekonomik Düzey Ölçeği..121 Ek 5. Öğretmen İçin Bilgi Formu..........122 Ek 6. Aile İçin Bilgi Formu.. 125 Ek 7. İzin Belgesi...... 127 Ek 8. Uygulama Yapılan Okullar.....129

1 BÖLÜM I GİRİŞ Eğitim, bireyin doğumundan ölümüne kadar devam eden bir süreçtir. Bu süreçte bireyler toplumdaki kurumlar aracılığı ile toplumun bir üyesi haline gelirken aynı zamanda toplumdaki değişme ve gelişmelere de kaynaklık ederler. Dolayısıyla Ertürk, (1998), eğitimi en geniş anlamıyla bireyde kendi yaşantıları yoluyla davranış değişikliği meydana getirme süreci olarak tanımlasa da aslında bu davranış değişikliği ile bireyin ve toplumun yaşam kalitesinin arttırılması hedeflenmektedir. Eğitim sürecinde bu hedefe ulaşmak ancak bu süreci etkileyen ve bu süreçten etkilenen tüm faktörlerin bir arada ve uyum içinde çalışması ile mümkündür. Toplumlarda sahip oldukları özellikler nedeniyle yaşıtlarının yararlandığı normal eğitim hizmetlerinden yararlanamayıp özel eğitime gereksinim duyan bireyler bulunmaktadır. Bu durum tüm ülkeler için geçerlidir (Uysal,1995). Bu yönü ile toplumdaki bütün bireyleri ilgilendiren bir konu olan özel eğitim şöyle tanımlanabilir: Ortalama öğrenci özelliklerinden önemli ölçüde farklılaşan öğrencilere sağlanan, bireysel olarak planlanmış ve bireyin bağımsız yaşama olasılığını en üst düzeye çıkarmayı hedefleyen eğitim hizmetlerinin bütünüdür (Kırcaali-İftar, 1998). Ülkemizde halen yürürlükte olan Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği ne (2006) göre özel eğitimin temel ilkelerinden biri, özel eğitim gerektiren bireylerin, eğitsel performanslarını dikkate alarak, amaç, içerik ve özel eğitim süreçlerinde uyarlamalar yaparak yetersizliği olmayan akranları ile eğitilmelerine öncelik verilmesidir. Özel eğitim gerektiren bireyler, kendilerini en az kısıtlayan çevrede eğitim alma hakkına sahiptirler (Salend, 1998) ve bu bireylerin yetersizliği olmayan akranlarıyla eğitildiği en az kısıtlayıcı eğitim ortamı, kaynaştırma uygulamasının yapıldığı sınıflardır. Kaynaştırma eğitimi, son zamanlarda özel eğitimle ilgili en sık gündeme gelen konulardan biridir (Batu, 2000; Batu-Kırcaali-İftar, 2006). Kaynaştırma eğitimi kavramının literatürde farklı tanımları yapılmıştır. Sucuoğlu (2006, s.4), kaynaştırma eğitimini, her çocuğun yaşadığı çevrede en nitelikli eğitimi almasını savunan, özel gereksinimli olan ve olmayan tüm çocukların akademik ve

2 sosyal başarılar kazanarak, toplumun bir bireyi olma fırsatını sağlayan bir eğitim yaklaşımı olarak tanımlarken ; Link (2008, s. 1), yetersizlikten etkilenen çocukların normal eğitim ortamlarında akranlarıyla ilişkilerini en üst seviyeye çıkarıp, günlük yaşamdaki engelleri en aza indirmeyi garanti eden, özel eğitim stratejileri kullanılarak engelli öğrencilere uygun özel eğitim verilmesini sağlayan bir eğitim olarak tanımlamıştır. Phillips (2008) ise, kaynaştırma eğitimini, bütün öğrencilerin, yetenekleri ne olursa olsun, okullarda bir arada eğitilmesine dayanan felsefi bir inanç olarak ifade etmiştir. Kaynaştırma uygulamasının başarılı olabilmesi, bu sürecin paydaşları olan annebaba, öğretmen, okul idaresi, normal gelişim gösteren öğrenci ve bu öğrencilerin velilerinin işbirliği yapmasına bağlıdır. Yani kaynaştırma eğitimi bir ekip işidir ve annebabalar bu uygulamanın başarıya ulaşmasında en etkili elemanlardan biridir. Ailenin kaynaştırmaya olan tutumu, kaynaştırmanın başarısında önemli bir faktördür. Başarıyı artıracak bir diğer önemli faktör ise öğretmen ve normal gelişim gösteren öğrencilerin tutumudur. Öğretmen tutumu, kaynaştırma öğrencisinin gelişiminde önemli bir etkiye sahiptir (Batu, 1998; Öncül, 2003). Olumlu olan öğretmen tutumu, kaynaştırmanın niteliğini arttıracak ve sonuç olarak da öğrencinin kaynaştırma eğitiminden gerçekten faydalanma olasılığını arttıracaktır. Ayrıca öğretmen olumlu tutumu ile normal çocuklara model olarak, kaynaştırma öğrencisinin sosyal kabulünü arttıracaktır. 1.1. Problem Durumu Kaynaştırma eğitimi, olması gereken şekliyle uygulandığında, sınıftaki her bir öğrencinin bireysel farklılıkları ortaya çıkar ve kaynaştırma öğrencileri de dahil olmak üzere tüm öğrencilerin değerli olduğu bir eğitim ortamı yaratılmış olur. Bu tür ortamlarda, öğrenciler eşittir. Tüm öğrenciler kendilerinde sınıf etkinliklerine, derslere ve sınıf atmosferine katkıda bulunma hakkını görebilir ve böyle bir sınıf ortamında herkes tüm katkılara saygı gösterir. Özel gereksinimli öğrenciler, yerleştirildikleri sınıfların gerçek bir parçası olarak kendilerini görebiliyorlarsa, bu durum öğretmenler tarafından kabul ediliyorsa ve sınıf arkadaşları tarafından da sosyal kabul görüyorsa, bu öğrencilerin gerçekte kaynaştırıldıklarından söz edilebilir (Batu, 2008).

3 Kaynaştırma eğitiminde özellikle anne-baba, öğretmen ve okul idaresinin koordinasyonu çok önemlidir. Koordinasyon sağlandığında kaynaştırma eğitimi hedeflerine ulaşmış olur (Öncül, 2003). Kaynaştırma eğitiminin başarıya ulaşması için okul ortamının fiziksel olarak düzenlenmesi, sınıf öğretmeninin farklı seviyedeki öğrencilere, düzeylerine göre nasıl yardım sağlaması gerektiğini bilmesi, normal sınıftaki eğitimci ile özel eğitimcinin işbirliği yapması, çocuklarda kalıcı düzeyde davranış değişikliğini oluşturmak için okul-aile işbirliğinin sağlanması, belirli aralıklarla süreç içerisinde programın eğitimcinin ve çocukların değerlendirilmesi, ailelerin ve öğretmenin kaynaştırma öğrencisine olumlu tutum göstermesi ve kaynaştırma öğrencisinin sınıfta akranları tarafından kabul edilmesi de gerekmektedir. Kaynaştırma uygulamasında sınıf öğretmeninin özel eğitim gerektiren bireye yönelik olumlu tutum sergilemesi gerekir (Batu, Kırcaali-İftar ve Uzuner, 2004). Eğitimcinin engelli bireylere yönelik tutumu, kaynaştırmaya olan tutumun belirleyicilerindendir. Eğitimcinin engelli çocuklara karşı kabul eder tutum içinde olması, hem kendisi, hem normal gelişim gösteren çocuklar, hem de özel gereksinimi olan çocuklar açısından büyük önem taşımaktadır (Temel, 2000; Sucuoğlu ve Kargın, 2006; Batu ve Kırcaali-İftar, 2006; Vural, 2008 ;). Kaynaştırma eğitiminin gereğine inanmayan bir öğretmenin sınıfında yapılacak olan çalışma, kaynaştırma öğrencisinin yararına değil zararına olacaktır. Ülkemizde kaynaştırma eğitiminde öğretmen tutumlarıyla ilgili birçok çalışma yapılmıştır. Araştırmalar, zihinsel engelli çocuklara yönelik öğretmen tutumlarının olumsuz olduğunu (Sargın, 2002) ve öğretmenlerin çoğunun sınıfına kaynaştırma öğrencisinin yerleştirilmesini istemediklerini (Diken ve Sucuoğlu, 1999) ortaya koymuştur. Ayrıca kaynaştırma eğitiminin başarısında rol oynayan etmenlerden biri olarak öğretmenlerin kendilerini gösterdikleri ve kaynaştırma öğrencilerini kabul eder bir tutum sergilediklerinde, normal öğrencilerinde bundan olumlu yönde etkilendiği belirlenmiştir (Kuz, 2001; Batu, Kırcaali-İftar ve Uzuner, 2004) Bununla birlikte sınıf öğretmenlerinin kaynaştırma eğitiminde yeterli donanıma sahip olmadığı (İzci, 2005 ve Temel, 2000), kaynaştırmaya yönelik bilgi eksikliğinin, öğretmenlerin kaynaştırmaya yönelik tutumlarını olumsuz yönde etkilediği (Yıkmış ve Gözün, 2004) ve öğretmenlik eğitiminde özel eğitim ile ilgili dersleri almaları gerektiği (İzci, 2005) sonuçlarına ulaşılmıştır. Kaynaştırma dersi alan öğretmen adaylarının tutumlarının daha olumlu

4 olduğu (Orel, Töret ve Zerey, 2004), öğretmen adaylarına ve öğretmenlere uygulanan kaynaştırmaya ilişkin bilgilendirme programının tutumları olumlu yönde değiştirdiği belirlenmiştir (Gözün ve Yıkmış, 2003; Türkoğlu, 2007). Kuz (2001), kaynaştırmaya yönelik öğretmen tutumlarının eğitim faaliyetlerini ve öğrencileri doğrudan etkilediğini; ayrıca tutumların belirlenmesinin kaynaştırma programının etkinliğini değerlendirmek ve kaynaştırma sürecini geliştirmek için çok önemli geri bildirim sağladığını dile getirmiştir. Kaynaştırma eğitiminin olduğu ortamda normal gelişim gösteren çocukların kaynaştırma öğrencisi olan arkadaşlarına karşı tutumları incelendiğinde, kızların erkeklere göre daha olumlu tutuma sahip olduğu, yaşın tutum üzerinde olumsuz yönde bir etkisinin olduğu (Ercan ve Haktanır, 2001) ve normal çocukların kaynaştırma uygulaması hakkında bilgilendirilmesinin, zihinsel engelli yaşıtlarına yönelik tutumları üzerinde bir etki yaratmadığı (Çifci, 1997) sonuçlarına ulaşılmıştır. Kuz (2001), kaynaştırma programı içerisinde eğitim gören normal gelişim gösteren bireylerin tutumunun, bu uygulama içinde sayısal çoğunluğa sahip olmaları nedeniyle, kaynaştırmanın başarısında ayrı bir öneme sahip olduğunu belirtmiştir. Ayrıca bu grubun tutumlarının belirlenmesin, hem kaynaştırma eğitiminin başarısını etkilemesi hem de geleceğin bireylerinin engellilere ve engelliliğe bakış açısını değiştireceğini belirtmiştir. Yapılan araştırmalardan çıkan sonuçlara göre; öğretmenlerin kaynaştırmaya yönelik tutumlarının genellikle olumsuz olduğu, kaynaştırma programının gereği gibi uygulanırsa yararlı olacağı, bilgilendirme yapılan çalışmalarda genellikle tutumun olumlu yönde değiştiği ve nitel ve nicel çalışmaların nadiren bir arada yapıldığı sonucuna varılmıştır. Özel eğitim gerektiren bireylerin, özel eğitim olanaklarından en üst seviyede yararlanmasına imkan sunan kaynaştırma eğitiminin başarısında öğretmen ve normal öğrencilerinin tutumunun yanı sıra, ailenin tutumunun da önemli bir etkisi vardır. Türkiye de kaynaştırma eğitiminde ailelerin katılımı ile ilgili ulaşılabilen kaynaklar incelendiğinde; çocukları özel sınıf ve kaynaştırma programlarına devam eden anne ve babaların eğitime katılımlarını karşılaştırdığında her iki grubun katılım düzeyleri arasında anlamlı bir fark oluşmadığı belirlenmiştir (Sucuoğlu, 1996). Çelik (2003),

5 zihin engelli çocuğu olan anne-babaların okulda anne-baba katılımına ilişkin görüşlerini belirlemiştir ve anne-babaların çoğunun, genel olarak okulda katılımı önemli bulduklarını, okulda katılıma gereksinim duyduklarını ve katılmaya istekli olduklarını bulmuştur. Kaynaştırma eğitiminde aile ile yapılan başka bir çalışma da okul öncesi eğitimcilerinin ve ailelerin kaynaştırmaya yönelik tutumlarının belirlenmesidir. Araştırma bulgularında, anne-babalara ait değişkenlerin (özürlü çocuğa sahip olma, programa katılan özürlü çocuktan rahatsız olma, özürlü çocuğun programdan etkilenme durumu, sahip olunan özürlü çocuğun özür türü, programa katılım süresi) tutumlarda anlamlı bir farklılığa yol açtığı bulunmuştur (Özbaba, 2000). Kaynaştırma programının uygulanmasında, ortaya çıkabilecek sorunlarla baş etmek için, uygulamanın her aşamasında aile katılımına ihtiyaç vardır. Bu da ailenin, kaynaştırmanın gereğine inanmasıyla ilişkilidir. Öğretmen, özel gereksinimli birey hakkında, aileden aldığı bilgi ile sınıf içerisindeki çalışmalarına yön verebilir. Öğretmen-aile arasında yapılan işbirliği ile sınıfta uygulanan çalışmaları, aile evde uygular ve çocuğunun akademik yönden başarısını sağlar ve bu durum da kaynaştırma öğrencisinin akranları arasında kabul edilme olasılığını arttırır (Batu, Kırcaali-İftar ve Uzuner 2004; Sucuoğlu ve Kargın, 2006; Batu ve Kırcaali-İftar, 2006). Ülkemizde, özel eğitimde aile katılımını konusuna, kanunlarda da yer verilmiştir. 1997 de çıkarılan 573 sayılı kanun hükmünde kararnamede; anne-babaların çocuğun değerlendirilmesi, bireyselleştirilmiş eğitim programının hazırlanması, eğitim programının uygulanması ve programın çocuğun gelişimi üzerindeki etkilerinin belirlenmesi sürecinde aktif olarak katılımları esas alınmıştır. Bu madde ile kaynaştırma eğitimi yapılan okullarda ailelerin çocukların eğitimine katılımı esastır. Ailenin eğitime katılması için öncelikle olumlu bir tutuma sahip olması gerekir. Kaynaştırma eğitimine yönelik öğretmen ve normal gelişim gösteren öğrencilerin tutumları ilgili yapılan çalışmalara ek olarak aile ile yapılan çalışmaların sınırlı olduğu sonucuna varılmıştır. Çifci (1997), normal gelişim gösteren çocukların, öğrenme güçlüğü olan akranlarına karşı tutumlarını incelediği araştırmanın sonunda, çocukların engelli yaşıtlarına yönelik tutumlarının, onlar için önemli olan annebabaların ve öğretmenlerin tutumlarıyla birlikte ele alınıp değerlendirilmesi gerektiği önerisinde bulunmuştur.

6 Bu çalışma ile öğretmen, veli ve normal öğrencilerin kaynaştırmaya yönelik tutumları belirlenmiş ve bu yönde öneriler geliştirilmiştir. Buna göre araştırmada şu sorunun yanıtı aranmıştır: Hafif ve orta düzeyde zihinsel engelli (HODZE) öğrencilerin öğretmenlerinin, sınıflarındaki normal gelişim gösteren öğrencilerin ve engelli öğrenci velilerinin kaynaştırmaya yönelik tutumları nelerdir? 1.2. Araştırmanın Amacı Bu araştırmanın genel amacı; öğretmen, normal gelişim gösteren öğrenci ve engelli öğrenci velilerinin kaynaştırmaya yönelik tutumlarını belirlemektir. Araştırmada bu genel amaç doğrultusunda aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır. 1. Araştırmaya katılan öğretmenlerin kaynaştırma eğitimi hakkında bilgi sahibi olma ve kaynaştırma eğitimiyle ilgili yaptıkları uygulamalara ilişkin görüşleri nelerdir? 2. Öğretmenlerin kaynaştırma eğitimine ilişkin tutumları; cinsiyet yaş kıdem mezun oldukları bölüm sınıflarındaki öğrenci sayısı kaynaştırma eğitimi hakkında yeterli bilgiye sahip olma kaynaştırma öğrencilerinin bireysel özellikleri ve engel türü hakkında bilgi sahibi olma BEP i uygulama durumu BEP biriminin düzenli toplantı yapma durumu kaynaştırma öğrencilerine farklı araç-gereç kullanma kaynaştırma öğrencilerini öğretimsel konuların haricinde diğer konularda da geliştirme kaynaştırma öğrencilerinin sınıfın düzenin bozması kaynaştırma eğitiminin gerekli bir uygulama olduğuna inanması öğretmenlerin kaynaştırma öğrencilerinin sınıflarından alınmalarını istemesi değişkenlerine göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir?

7 3. Normal gelişim gösteren öğrencilerin kaynaştırma eğitimine ilişkin tutumları; cinsiyet sınıf düzeyi sosyo-ekonomik düzey çevrelerinde engelli birey olma değişkenlerine göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir? 4. Araştırmaya katılan velilerin, kaynaştırma eğitimine katılımları ve kaynaştırma eğitimiyle ilgili yaptıkları uygulamalara ilişkin görüşleri nelerdir? 5. Velilerin kaynaştırma eğitimine ilişkin tutumları; başka engelli çocuğa sahip olma çocuklarının aldıkları kaynaştırma eğitiminden memnun olma değişkenlerine göre anlamlı bir farklılık göstermekte midir? 6. Öğretmen, normal gelişim gösteren öğrenci ve engelli öğrenci velilerinin kaynaştırma eğitimine yönelik tutumları nasıldır? 1.3. Araştırmanın Önemi Kaynaştırmanın başarısında en önemli faktörlerden biri kaynaştırmaya yönelik tutumlardır. Öğretmenin engelli bireyi kabul etmesi, diğer çocukların da kabul etmesini etkileyecektir. Eğer normal gelişim gösteren çocuklar, özel gereksinimli arkadaşları ile olumlu iletişime girerse, hem onlar için model olacaklardır; hem de onların öğrenmelerine yardım edeceklerdir. Kaynaştırma eğitiminde özel gereksinimli bireyin ailesinin kaynaştırmaya yönelik tutumu da önemlidir. Uygulanan eğitimin gerekliliğine öğretmenden önce ailenin inanması gereklidir. Ailenin kaynaştırmaya istekli olması, tutumunun olumlu yönde olması kaynaştırmanın başarıyla uygulanabilmesinde son derece önemlidir (Batu, 1998; Öncül, 2003). Aile, kaynaştırma eğitiminde öğretmenin en büyük yardımcısıdır. Aile, kaynaştırmanın yararına inanmıyorsa, öğretmenin aileyi yardımcı olarak kullanma olasılığı düşecek, bu da doğrudan kaynaştırma eğitiminin başarısını düşürecektir. Ülkemize yapılan bazı çalışmalarda, kaynaştırmaya yönelik tutum ile bazı değişkenler arasındaki ilişkiler incelenmiştir (Batu, Kırcaali-İftar ve Uzuner,2004; Orel,Töret ve Zerey, 2004; Sargın, 2002; Türkoğlu, 2007; Diken ve Sucuoğlu; 1999). Öğretmenlerinin tutumlarını inceleyen çalışmalarda, öğretmenlerin hizmet içi eğitim

8 alıp almadığı, kaynaştırmaya yönelik ders alıp almadığı, yaşları, cinsiyetleri, kıdemleri, mezun oldukları bölümleri, sınıflarındaki öğrenci sayısı ve sınıflarında bulunan kaynaştırma öğrencisinin özür türü ile tutumlar arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Normal çocukların tutumlarını belirleyen çalışmalarda ise; normal çocukların cinsiyetleri, yaşları, özürlü kardeşe sahip olup olmamaları ile kaynaştırmaya yönelik tutumları arasındaki ilişkiye bakılmıştır. Kaynaştırma uygulamalarında tutum ve görüşlerin incelendiği çalışmalara bakıldığında, ailelerin, öğretmenlerin, normal gelişim gösteren öğrencilerin görüşlerinin birbirinden bağımsız olarak belirlendiği görülmüştür. (Ercan, Haktanır, 2001). Kaynaştırmaya yönelik tutumları karşılıklı olarak inceleyen sınırlı sayıda çalışmaya rastlanmıştır. Bu çalışma, engelli çocuklara ilişkin öğretmen, veli ve normal gelişim gösteren öğrencilerin tutum ve görüşlerinin karşılaştırmalı olarak incelenmesi açısından önemlidir. Araştırma sonucunda elde edilen bulguların; kaynaştırmaya ilişkin tutumların tespit edilmesi ve karşılaştırılması ve daha sonraki araştırmalara ışık tutması bakımından yararlı olacağı düşünülmektedir. Ayrıca kaynaştırmaya ilişkin öğretmen, veli ve normal çocukların tutumlarının belirlenmesi, kaynaştırma eğitiminin planlanması, uygulanması ve uygulamanın başarısının arttırılması bakımından kaynaştırma çalışmalarını yönlendirmede yararlı olacaktır. 1.4. Sayıltılar 1. Öğretmenler, aileler ve normal gelişim gösteren öğrenciler görüşme sorularını içtenlikle ve doğru olarak yanıtlamışlardır. 2. Araştırmanın örneklemini oluşturan öğretmen, öğrenci ve veliler ölçeklere ve bilgi formlarına içtenlikle yanıt vermişlerdir. 1.5. Sınırlılıklar 1. Araştırma 2008-2009 eğitim-öğretim yılında Adana ilinde bulunan hafif ve orta düzeyde zihinsel engele sahip öğrencilerin kaynaştırma eğitimi aldığı ilköğretim okullarıyla sınırlıdır. 2. Bu araştırmadan elde edilen bulgular, kaynaştırma sınıfı öğretmenlerinin, normal gelişim gösteren akranlarının ve ailelerinin ölçeklere ve bilgi formlarına verdikleri yanıtlarla sınırlıdır.

9 1.6. Tanımlar Özel Gereksinimli Öğrenci: Çeşitli nedenlerle bireysel ve gelişim özellikleri ile eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenilen düzeyden, anlamlı farklılık gösteren bireydir (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2006). Kaynaştırma: Özel eğitim gerektiren bireylerin, yetersizliği olmayan akranları ile birlikte eğitim ve öğretimlerini resmî ve özel okul öncesi, ilköğretim, orta öğretim ve yaygın eğitim kurumlarında sürdürmeleri esasına dayanan destek eğitim hizmetlerinin sağlandığı özel eğitim uygulamalarını ifade eder (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2006). Tutum: Bireyin insanlar, olaylar ve cansız varlıklar karşısında takındığı davranış biçimi (Türk Dil Kurumu, 2009). Özel Eğitim: Özel eğitim çoğunluktan farklı ve özel gereksinimli çocuklara sunulan, üstün özellikleri olanları yetenekleri doğrultusunda kapasitelerinin en üst düzeye çıkmasını sağlayan, yetersizliği engele dönüştürmeyi önleyen, engelli bireyi kendine yeterli hale getirerek topluma kaynaşmasını ve bağımsız, üretici, bireyler olmasını destekleyecek becerilerle donatan eğitimdir (Ataman, 2003, s.19). Orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan birey: Zihinsel işlevler ile kavramsal, sosyal ve pratik uyum becerilerindeki sınırlılık nedeni ile temel akademik, günlük yaşam ve iş becerilerinin kazanılmasında özel eğitim ile destek eğitim hizmetlerine yoğun şekilde ihtiyaç duyan bireyi ifade eder (Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği, 2006). 1.7. Kısaltmalar BEP: Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı HODZE: Hafif ve Orta Düzeyde Zihinsel Engelli KİGÖ: Kaynaştırmaya İlişkin Görüşler Ölçeği SED : Sosyo-ekonomik düzey

10 BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR VE İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 2.1. Özel Eğitim ve Özel Eğitime İhtiyacı Olan Bireyler Toplumda sahip olduğu özellikler bakımından, yaşıtlarının yararlandığı eğitimden yararlanamayan bireyler bulunmaktadır. Bireylerin farklılığını kabul etmeyip, her bireye aynı eğitimin vererek başarının elde edileceğini düşünmek yanlış olacaktır. Bireyler; kişisel özellikler, bedensel özellikler, zihinsel özellikler gibi farklı özelliklere sahiplerdir ve bu özellikler her birey için farklıdır. Bazı bireylerde zihinsel engel, bedensel engel, görme engeli, işitme engeli, konuşma engeli, kalıtsal ve tedavisi mümkün olmayan hastalıklar gibi farklılıklar söz konusudur. Bu bireylerin eğitiminin ise diğer akranlarıyla aynı şekilde yapılamayacağı aşikardır. Bu bireylere özel eğitim uygulanmaktadır (Battal, 2007). Ataman (2003, s. 19) özel eğitimi şu şekilde tanımlamıştır: Özel eğitim çoğunluktan farklı ve özel gereksinimli çocuklara sunulan, üstün özellikleri olanları yetenekleri doğrultusunda kapasitelerinin en üst düzeye çıkmasını sağlayan, yetersizliği engele dönüştürmeyi önleyen, engelli bireyi kendine yeterli hale getirerek topluma kaynaşmasını ve bağımsız, üretici, bireyler olmasını destekleyecek becerilerle donatan eğitimdir. Bir başka tanımda ise özel eğitim ortalama öğrenci özelliklerinden önemli ölçüde farklılaşan öğrencilere sağlanan, bireysel olarak planlanmış ve bireyin bağımsız yaşama olasılığını en üst düzeye çıkarmayı hedefleyen eğitim hizmetlerinin bütünüdür (Kırcaali-İftar, 1998). Özel eğitim, 30.05.1997 de yayınlanan Kanun Hükmünde Kararname de (KHK/573) ise şöyle tanımlanmıştır : Özel eğitime ihtiyacı olan bireylerin eğitim ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak için özel olarak yetiştirilmiş personel, geliştirilmiş eğitim programları ve yöntemleri, bu bireylerin tüm gelişim alanlarındaki özellikleri ile akademik disiplin alanlarındaki yeterliliklerine dayalı olarak uygun ortamlarda sürdürülen eğitimdir. Özel eğitime ihtiyacı olan birey ise; çeşitli nedenlerle bireysel

11 ve gelişim özellikleri ile eğitim yeterlilikleri açısından akranlarından beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren birey olarak tanımlanmıştır. Özel eğitime gereksinimi olan çocukları tanımlamada; yetersizlik, engel, zedelenme gibi terimlerden yararlanılmaktadır. Zedelenme; bireyin, doğum öncesi, doğum anı ve doğum sonrası oluşan nedenlere bağlı olarak, vücudun bir parçasının olmayışı, organlarının işleyişini sağlayan düzeneklerin bozulması ve organların görevlerini yerine getirememesi durumudur (Ataman, 2003; Cavkaytar, 2008). Tıbbi olarak düzeltmeler yapılsa da, zedelenme yine de bireyin yaşama ayak uydurmasında ve yaşamsal işlevlerinde yetersizliğe yol açacaktır. Cavkaytar (2008, s.8), yetersizliği; bir şeyi yapmada yeterli olamama, belirli bir şekilde davranmada sınırlı kapasite olarak tanımlarken; Özgür (2004); normalden ayrılma sonucu bir birey için normal kabul edilen bir etkinliğin ya da işleyişin önlenmesi, sınırlanması olarak tanımlamıştır. Kırcaali-İftar (1998), engeli, özürlü bireyin toplumsal yaşamın gereklerini yerine getirmede karşılaştığı sınırlılıklar olarak belirtmektedir. Bireyin yetersizlik yüzünden yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak oynaması gereken rolleri gereği gibi oynayamama durumda kalmasına engel denir. Yapılacak olan çevresel düzenlemeler ile çoğu yetersizlik durumu ortadan kaldırılabilir. Bunun aksine çoğu yetersizlik durumu da çevrenin beklentileri doğrultusunda özel gereksinimli bireyler için altından kalkılması güç olan bir durum yaratabilir. Bütün bireyler için geçerli olan, bireyin yapabildiğinden yola çıkma durumu engelli bireylerde de uygulanırsa; engelli bireyin yükü önemli şekilde azalacaktır. Eğer toplumun beklentisi bireyin yapabildiklerinin üzerinde olursa; birey bu beklentileri karşılayamaz duruma düşebilecek; dolayısıyla engel durumuyla karşılaşabilecektir. Zedelenme ve yetersizlik durumunun engele dönüşmesinin önlenmesinde, özel gereksinimi olan bireye yaşam için gerekli bilgi ve becerileri kazandırmak ve yaşanılan çevreyi özel gereksinimi olan bireylerin yararlanabilecekleri duruma getirmek en önemli iki etmendir ( Cavkaytar ve Diken, 2007).