KENTSEL GELİŞİM VE ÇEVRE SAĞLIĞI İLİŞKİSİ: SİNOP İLİ ÖRNEĞİ N. BAYRAK 1, B. SARIBOĞA 2, T. BAYRAK 3 1 Sinop Üniversitesi, Sağlık Hizmetleri MYO, Tıbbi Dokümantasyon ve Sekreterlik Programı, Sinop nbayrak@sinop.edu.tr 2 Sinop Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu, Hemşirelik Bölümü, Sinop sariboga@sinop.edu.tr 3 Sinop Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi, Harita Mühendisliği Bölümü, Sinop tbayrak@sinop.edu.tr Özet Bu çalışmada Sinop ilinin kentsel gelişim süreci ve çevre sağlığı ilişkisi irdelenmiştir. Çalışma kapsamında nüfus artışı, kentsel gelişim süreci, arazi kullanımı, afet alanlarına yerleşimler ile çevre sağlığı sorunları ele alınmıştır. Sinop ilinde hızlı bir kentsel gelişim söz konusudur. Kentsel gelişim sürecinde doğal özellikler, kültürel değerler ve çevre sağlığının fazlaca dikkate alınmadığı görülmektedir. Anahtar kelimeler: Kentsel Gelişim, Nüfus Artışı, Çevre Sağlığı, Doğal Afetler URBAN DEVELOPMENT AND ENVIRONMENTAL HELATH RELATION: A CASE STUDY FROM SINOP Abstract In this study, urban development and environmental health relations are discussed in Sinop City. In scope of the work; population growth, urban development process, land use, settlements to disaster areas and environmental health problems are examined. It is observed a rapid urban development in Sinop City center. It is seen that it aren t taken sufficiently account of natural features, cultural values and environmental health in urban development process. Keywords: Urban Development, Population Growth, Environmental Health, Natural Disasters 1. Giriş Kentsel gelişim sürecine karar veren mekanizmalara sağlıklı kent ihtiyaçları doğrultusunda nitelikli ve nicelikli verileri zamanında ulaştırmak çağın gereksinimleri arasına girmiştir. Bir kente ait kentsel gelişim ve çevre sağlığı etkileşimi eksenli karmaşık verileri toplamak ve yönetmek ancak bilgi sistemleri ile sağlanabilir. Günümüzde kent ve çevre sağlığı eksenli hızlı, detaylı ve tatminkâr veri elde etmede Uzaktan Algılama (UA) teknikleri yaygın bir şekilde kullanılırken, bu veri yığınının etkin yönetimi Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ile sağlanmaktadır. UA ve CBS teknolojileri ile kentsel alanlara ait zamansal ve mekânsal değişim bilgilerini kısa sürede elde etmek mümkün olabilmekte ve sağlıklı kent
2 planlamaları bu doğrultuda doğru bir şekilde yapılarak gerekli önlemler önceden alınabilmektedir. Çağımızda kırsal alanlardan kentlere göç nedeni ile kentleşme artmış ve bu artışa paralel olarak ortaya çıkan birçok değişim ve ihtiyaçlarla birlikte kaçınılmaz çevre sorunları ortaya çıkmıştır. Kentlerde çevre sorunlarındaki artışın hangi yönde ilerlediği, gelişmenin sürekliliğinin kent ve çevre sağlığı etkileşimi planlamalarına göre takibi bu teknolojilere ait veri kaynakları olan uydu görüntüleri ile güvenilir bir şekilde ve kolaylıkla sağlanabilmektedir. Sinop ili için en önemli yatırım olan ve tamamlanan Samsun- Sinop karayolunun hizmete açılması, Sinop Nükleer Santral anlaşmasının imzalanması ve santral alt yapı sürecinin başlaması, mevcut Sinop Hava Limanı nın yeni yatırımlarla büyütülmesi ve kapasitesinin arttırılması düşüncesi, Sinop Üniversitesinin kurulması ve buna bağlı olarak personel ve öğrenci sayısının kısa zamanda artması ve diğer hususlar; Sinop ilinde ani bir nüfus artışına sebep olmuş ve hızlı bir kentleşmeyi beraberinde getirmiştir. Bu hızlı nüfus artışı kentin hızla büyümesini tetiklemiştir. Hızlı kentsel gelişimle birlikte çevre sağlığı sorunları ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu çalışmada Sinop ilinin kentsel gelişim süreci ve çevre sağlığı ilişkisi açısından kentin durumunu değerlendirmiştir. 2. Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi Çevre sağlığı; Fiziksel, biyolojik ve sosyokültürel çevrede sağlığı etkileyen olumlu-olumsuz tüm faktörlerin iyileştirilmesi çalışmalarının bütünüdür. olarak tanımlanabilir (Erkul, 2012). Bu bağlamda kent gibi toplu yaşanılan yerler fiziksel çevre öğelerinden biri olarak olarak değerlendirilmektedir. İnsan ve çevre ilişkilerinde sorun ortaya çıkması genelde insan kaynaklı etkilerin, doğal ilişkiler sistemini ve dengelerini zorlaması ile olmaktadır. Çevre sorunları genelde insanların sonradan oluşturduğu çevrenin doğal çevreye etkileri ile yapay çevrede var olan olumsuzluklar ve her iki çevrede görülen sorunlar olarak görülmektedir (Görmez, 2010). Hızlı nüfus artışı, kentleşme, sanayileşme ve turizm süreçleri çevre sorunlarının temel sebepleri olarak görülmektedir (Görmez, 2010). Hızlı nüfus artışı hızlı bir kentleşmeyi tetiklemektedir. Hızlı nüfus artışı, plansız kentleşme, atmosferik olaylar, doğal afetler, sulak alanların ve arazilerin yanlış kullanımı gibi durumların çevre kirliliği sorunlarının kaynaklarından bazılarıdır (Erkul, 2012). Nüfus artışı doğal kaynakları zorlamakta, yerleşmeye uygun alanların genişlemesine ve şehirleşmenin sürat kazanmasına yol açmaktadır (Güney, 2004). Kentlerin sürekli büyüme eğiliminde olması ve kentin cevreye doğru yayılması doğal kaynakları tehdit etmektedir (Mansuroğlu vd., 2012). Kentsel çevreyi etkileyen temel faktörler; doğal afetler (heyelan, kaya düşmesi, su baskını, deprem, diğer afetler) ve sektörel faaliyetler (tarım, sanayi, enerji, ulaşım, madencilik, kültür ve turizm, yerleşme ve yapılaşma, atık yönetimi) olarak sınıflandırılabilir (T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu, 2008).
3 Hızlı kentleşen toplumlarda kentlerin yeni hastalıklara yol açtığı bilinen bulgular arasındadır. Görmez (2010) a göre, sağlıksız kentleşmenin toplum sağlığı üzerindeki etkileri artık tartışmasız olarak kabul edilen bir durumdur. Hızlı nüfus artışı sonucu tetiklenen sağlıksız kentleşmenin tabii çevreyi doğrudan etkileyen negatif bir yapısı vardır. Özellikle sulak alanlar ve tarım topraklarının yerleşime açılması çevre sorunları açısından büyük olumsuzluklar ortaya çıkarmaktadır. Çevre olumsuzlukları hastalıklara neden olabilir veya hastalıklara uygun ortam oluşturabilir (Erkul, 2012). Görmez (2010) e göre mevcut kentleşme politikaları çevre sorunlarının temel sebeplerinden biridir ve olmaya devam edecektir. T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu (2008) de yerleşim yerlerindeki planlı ve plansız gelişmelerin doğal ortamlar üzerindeki baskıyı arttırdığı bildirilmiştir. Raporda, Türkiye de ki yerleşme ve yapılaşmanın 1950 li yıllardan itibaren doğal çevreye çok da duyarlı olarak gerçekleşmediği bilgisi de verilmiştir. Bununla birlikte raporda, kentlerimizde kalitesiz ve sağlıksız mekânların giderek arttığı, fiziksel olarak sağlıksız kentsel gelişim alanlarının oluştuğu, kentsel büyümenin yeterince denetlenemediği belirtilerek bunların bir çevre sorunu olarak değerlendirildiği bildirilmiştir. Raporda çarpık kentsel gelişimin çevreyi doğrudan etkilediği ve çevre sorunu olarak ilk sırada yer aldığı net biçimde ifade edilmiştir. Günbeyaz (2007) a göre planlanmamış kentler hizmet kapasitesini aşan insan ihtiyaçları, çevresel bozulma ve yoksulluklara neden olmaktadır. Yerleşme ve yapılaşmanın çevre sorunu olmasının asıl nedeni sadece plansızlık değil, bazen de planların uygulanamamasıdır. 3. Sinop İlinde Kentsel Gelişim ve Çevre Sağlığı İlişkisi Hızlı nüfus artışının tetiklediği kentleşme sürecinde kentsel yaşam biçimini belirleyen ve çevre sağlığını etkileyen en önemli öğelerden birisi kentleşmenin gerektirdiği kentsel alt yapı olanaklarının var olup olmadığıdır (Nacar ve Sağır, 2008). Nüfus artışı bağlamında incelendiğinde (Şekil 1), Sinop ilinde nüfus artışı 1990 yılından 2007 yılına kadar azalış göstermiş, 2007 yılından sonra kırılma yaşanarak günümüze kadar nüfusta artış gözlenmekle birlikte bu artış hızla devam etmektedir. (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013).
4 Şekil 1. 1990-2013 Yılları Arasında Sinop taki Nüfus Artış Hızları (TÜİK, 2014) 1935 yılında Sinop ta kentsel nüfus oranı %7,64 tür (Şekil 2). Özellikle 1950 yılı sonrasında köyden kente göçün yaşandığı ve beraberinde plansız kentleşme, gecekondulaşma ve sosyal, ekonomik, demografik ve çevresel sorunların ortaya çıktığı 1980 li yıllarda Sinop ta kırsal nüfus hala ağırlıktadır ve kentsel nüfus oranı %20,79 tur. Sinop ta kırsal nüfus ağırlığı 2000 li yıllarda kırılmaya uğramış ve 2010 yılında kentsel nüfus oranı %52,91 olmuştur. İlimizde 2013 yılında kentsel nüfus oranı %53,71 dir ve giderek artmaktadır (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013). Şekil 2. 1935-2012 Yılları Arasındaki Sinop taki Kentsel Nüfus Dağılımı (TÜİK, 2014) Nüfus artışı sonucu kentlerin hızlı büyümesi 21. Yüzyılın temel problemlerinden birisidir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde hızlı ve çarpık kentleşme, birçok çevresel sorunların kaynağını oluşturmaktadır. Yaşam ve hizmet kalitesinin düşmesi, aşırı kalabalık nüfus, hava kirliliği, su kirliliği, katı atıkların uygun olmayan yönetimi ve trafik çarpık kentleşmenin neden olduğu başlıca sorunlardandır (Günbeyaz, 2007). Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından hazırlanmış Çevre Değerlendirme Raporunda plansız kentleşmenin öncelikli sorun olduğu illeri belirlemiştir. Çalışmada illerdeki plansız kentleşme öncelik sırasına göre
5 1 den başlayarak 12 kategoriye ayırılmıştır. Sinop şehri, plansız kentleşmenin 5. öncelikli sorun olduğu bir kent olarak değerlendirilmiştir (T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu, 2008). Görüntü kirliliği, çevrenin fiziksel yapısını olumsuz yönde etkilemekte, bazı işlevlerin yerine getirilmesini engellemekte; ancak, çok daha önemlisi bireyler üzerinde dolaylı psikolojik etkilere de neden olabilmektedir (Günbeyaz, 2007). Hızlı nüfus artışı ile birlikte plansız gelişen ve çevre düzenlemesi yeterli olmayan kentlerde ruh sağlığı açısından etkisi büyük olan görüntü kirliliği oluşumu günümüz kent insanının karşı karşıya bulunduğu çok önemli çevre sağlığı sorunlarından biridir. Maalesef tüm tabiliğine rağmen T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu (2008) nda Sinop şehri, görüntü kirliliğinin 1. öncelikli sorun olduğu bir kent olarak değerlendirilmiştir. Tabii varlıklarını uzun yıllar boyunca çevre sağlığı bilinci yüksek insanlarıyla iyi korumasına rağmen Sinop ili Türkiye nin Çevre Sorunları ve Öncelikleri Değerlendirme raporuna konu olmuştur. Çalışmada illerin birinci öncelikli sorunları öncelik sırasına göre 1 den başlayarak 6 kategoriye ayırılmıştır (Tablo 1). Rapor Sinop ili için özellikle tarım alanları ve sulak alanların yerleşime açılmasından dolayı önemli bir ikaz niteliğindedir (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2014). Sıra No İller Tablo 1. 2012 Yılında İllerin Birinci Öncelikli Sorunları Hava Su Toprak Atıklar Gürültü Erozyon Kirliliği Kirliliği Kirliliği Kirliliği Doğal Çevrenin Tahribatı (**) 57 Sinop 2 1 5 4 3 7 6 ** Orman, mera, sulak alan, kıyı, biyolojik çeşitlilik ve habitat kaybı Hızlı bir kentleşme sürecine giren Sinop ilinde 1990-2006 yılları arasındaki arazi kullanımı dağılımındaki değişime bakıldığında, 210 ha yapay bölgeler (şehirleşme ve sanayi alanları) ve 542,61 hektar su yapılarında (baraj, gölet) artış olurken, 619,64 hektar tarımsal alanlarda ve 117,29 hektar orman ve yarı doğal alanlarda azalış yaşanmıştır (T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2013). Özdemir (2002) e göre deprem, heyelan ve su baskını gibi doğal olayları afet haline getiren insan kaynaklı faaliyetlerdir. Doğal afetlerden kaynaklanabilecek risk artışları büyük ölçüde uygun olmayan kentsel gelişim kararlarından kaynaklanmaktadır. Kentsel yerleşimlerin fay hatları civarında ve heyelan oluşum alanlarında kümelenmesi buna verilebilecek örneklerdendir (Önder, 2009). Plansız veya mevcut planlamaların uygulanmadığı yerleşmeler afetlerin yıkıcı etkilerini arttırmaktadır.
6 Doğal afetler sürdürülebilir kentler için engel teşkil eden en önemli olaylardır. Sinop kentinde gözlenen doğal afetler; önem sırasına göre heyelan, su baskını, kaya düşmesi, çığ düşmesi ve fırtına olaylarıdır. Tarihi kayıtlar Sinop il sınırları içerisinde afet niteliğinde önemli bir depremin olmadığını göstermektedir. Sinop şehrinde çevre sağlığı, sosyal ve ekonomik yaşamı olumsuz olarak etkileyen ve en fazla hasara neden olan doğal afet türü heyelanlardır. Sinop şehrinde 1960-2000 yılları arasında doğal afetler sonucu etkilenen yerleşmelerin % 91.5 i sıkça meydana gelen heyelanlar nedeniyle oluşmuştur (Özdemir, 2002). Sinop ili Kıyı bölgelerindeki planlama ve uygulamalarda kurumlar arasında işbirliği ve eş güdümün yeterince gelişmemiş olması nedeniyle kentsel gelişim bağlamında kıyısal alanların çevre sağlığı açısından uygun kullanılmadığı gözlenmektedir (Baki, 2011). 4. Sonuç ve Öneriler Sinop ili için en önemli yatırım olan ve tamamlanan Samsun-Sinop karayolunun hizmete açılması, nükleer santral anlaşmasının imzalanması ve santral alt yapı sürecinin başlaması, mevcut hava limanının yeni yatırımlarla büyütülmesi ve kapasitesinin arttırılması, Sinop Üniversitesinin kurulması ve buna bağlı olarak personel ve öğrenci sayısının kısa zamanda artması; Sinop ilinde ani bir nüfus artışına ve beraberinde hızlı bir kentleşmeye sebep olmuştur. Bu artış kentin hızla büyümesini tetiklemiştir. Bu bağlamda Sinop ili için; Nüfus artışı-sağlıklı ve çarpık olmayan kentsel gelişim süreci Kentsel gelişim-arazi kullanımı (sulak ve tarım arazilerin korunması) Kentsel gelişim-afet alanlarına yerleşimler (özellikle heyelanlı bölgeler) Sürdürülebilir kentsel gelişim-çevre sağlığı sorunları gibi konuların araştırılması, mevcut durumun ortaya konulması, çevre yönetimi için stratejilerin üretilmesi ve çözümlerin belirlenmesi gerekmektedir. Özellikle Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevre düzeni planları esas alınarak ev ve kamu bina alanlarının yeşil alanlara, tarım alanlarına ve sulak alanlara baskıları tespit edilmelidir. Çevre sağlığı için çok önemli görülen aktif yeşil alan kapsamında bulunan park, çocuk bahçesi ve ekolojik oyun alanlarının kişi başına düşen miktarları mahalleler bazında analiz edilmeli ve yasanın belirttiği durum ile mevcut durum irdelenmelidir. Yol alanlarının değişimi gelişen şehrin trafik sorununa çözüm üretip üretemeyeceği saptanmalıdır. Kıyısal alan çevre problemleri açısında bakıldığında kıyısal çevreyi korumaya yönelik bir yönetim planına acilen ihtiyacın olduğu düşünülmektedir
7 Sinop ilinde hızlı bir kentsel gelişim söz konusudur. Çok katlı yapılaşmanın arttığı ilde doğal özellikler ve korunması gereken değerlerin fazlaca dikkate alınmadığı görülmektedir. Sinop gibi hassas ekosistemlere sahip bir bölgede yer alan kentte yeni yerleşim alanlarının belirlenmesinde ve imar planlarının hazırlanmasında, ekolojik ve teknik verilerle hazırlanan peyzaj planlarının altlık olarak kullanılması kentsel sürdürülebilirliğin sağlanması açısından mutlak gereklidir. Kaynaklar Erkul, H., (2012), Çevre Koruma, Detay Yayınları: 501, Ankara. Baki, O. G., (2011), Sinop İl Merkezinde Kıyı Yönetimi, Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun. Görmez, K., (2010), Çevre Sorunları, Nobel Yayın Dağıtım: 1138, Ankara. Günbeyaz, N., (2007), Samsun İlinde Kentleşmenin Çevresel Açıdan İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuzmayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun. Mansuroğlu, S., Kınıklı, P., ve Saatçi, B., (2012), Antalya'da Kentsel Gelişimin Ekolojik Açıdan Değerlendirilmesi ve Sürdürülebilirlik Kapsamında Önerilerin Geliştirilmesi, Ege Universitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 49 (3): 255-264. Nacar, F., ve Sağır, N., (2008), Osmaniye İlindeki Kentleşmenin Çevre ve İnsan Üzerindeki Etkileri ve Kent Bilgi Sistemleri, TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, I. CBS Günleri Sempozyumu, 19-21 Kasım, Ankara Güney, E., (2004), Çevre Sorunları Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara. Önder, S., (2009), Çevre Sağlığı İle İlgili Uluslar Arası Organizasyonların Teşkilat, Mevzuat ve Hizmetleri, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. Özdemir, N., (2002), Sinop İlinde Doğal Afetlerden Etkilenen Yerleşmeler, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. T.B.M.M Meclis Araştırması Komisyon Raporu, (2008), Ülkemizde Yaşanan Çevre Sorunlarının Araştırılarak Sürdürülebilir Çevre Politikası İçin Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Raporu, Dönem: 23, Yasama Yılı: 3, Ankara. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2013), İl Çevre Durum Raporu, Sinop Valiliği İl Çevre ve Şehircilik müdürlüğü, Sinop. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2014), Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Değerlendirme Raporu, Yayın No:23, Ankara.