ÇOCUK VE GENÇLERDE SPOR VE SAĞLIKLI YAŞAM Prof. Dr. Melih GÜVEN Yeditepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Ortopedi ve Travmatoloji Anabilim Dalı M. Güven 1
Sunum içeriği Sporun çocuk ve gençlerde fizyolojik etkileri Çocuklarda büyüme ve gelişme süreci Çocuk ve gençlerde spor ve antrenman fizyolojisine ait temel özellikler Hangi yaşta, hangi spor dalı? Spor yaralanmaları Spor yaralanmalarından kaçınmak için bilinmesi gerekenler, alınması gereken önlemler Eve götürülecek mesajlar M. Güven 2
Spor Büyüme çağındaki çocuklar ve gençler için hem bedensel sağlık ve fiziksel gelişme yönünden, ayrıca iyi bir kişilik oluşması ve ruh sağlığı bakımından yararlı ve gerekli bir aktivite Büyümenin hızlı olduğu dönemlerde fiziksel bozuklukları önlemede ve geciktirmede, spor önemli bir rol oynar M. Güven 3
Spor Sosyal gelişim açısından önemli Çevresini tanıma İletişim kurma Öz güven artımı Toplum içerisindeki sahip olduğu yerin sağlamlaşması Psikolojik gelişim Kendini kontrol etmeyi öğrenme Konsantrasyon yeteneği İrade kullanımı ve başarıya güdülenebilme M. Güven 4
Düzenli spor yapma alışkanlığı Çocukluk yaşlarında kazanılabilen bir alışkanlık Çocukluk çağındaki hareketlilik erişkin yaşlardaki yaşam tarzının belirlemesinde önemli Erken çocukluk döneminde spontan nitelikte olan hareketlilik okul çağında organize sporlar ve düzenli fiziksel aktiviteler şeklinde yapıldığı takdirde, çocuklar spor yapma alışkanlığı kazanabilirler M. Güven 5
Cevaplanması gereken sorular Sağlıklı çocukların çeşitli egzersiz tiplerine karşı verdikleri fizyolojik cevaplar neler? Sporun büyüme çağındaki etkileriyle ilgili kesin çıkarımlarımız neler? Çocuklarda ve gençlerde sportif performans neyi ifade eder? İdeal spor dalı/branşı nedir? M. Güven 6
Büyüme ve Gelişme Devamlılık gösteren ve çok farklı değişkenleri barındıran bir süreç Tüm canlılar içerisinde insanlarda çok daha uzun Çocukları erişkinlerden ayıran en önemli özellik; sürekli büyüme, gelişme ve değişim sürecinin etkin olması Sağlık durumunu bozan/etkileyen her türlü olay bu süreci olumsuz etkileme potansiyeline sahip Çocuklar, erişkinlerin küçültülmüş bir kopyası değil!!! M. Güven 7
Çocuk ve Gençlerde gelişim basamakları (Grimm- Kırchmair) Yaş 3-7- Yaş /Okul Öncesi 7-10 Yaş / 1.-3. Sınıf Okul Dönemi Geç Okul Dönemi (Ergenlik Öncesi Dönem) Kız- Erkek 10-11/11-12 1. Ergenlik Dönemi Kız 11-12 /13-14 3., 6. Sınıf Erkek 12-13 /14-15 3., 7. Sınıf 2. Ergenlik Dönemi Kız 13-14 /17-18 7., 11. Sınıf Erkek 14-15 /18-19 7., 11. Sınıf Gelişim Özellikleri Bebeklikten küçük çocukluğa geçiş (şiş bir karın, vücudun diğer bölümlerine oranla büyük bir kafa, kısa kol ve bacaklar), okul çağının başlamasına yakın bölümlerde belirgin gövde, uzun kol ve bacaklar, küçük kafa Bölümlerinin kesin belirginliği, yapısal olgunlaşmanın başlangıcı Boyuna bölümlerin kesin belirginliği, yapısal olgunlaşmanın başlangıcı Kız İlk menstruasyon Erkek Testosteron hormonunun salgılanması Hızlı ve aşırı boy uzamasının başlaması, kolların ve bacakların uzaması Hormonsal değişimler tamamlanır. M. Güven 8
Gallahue nin Motor Gelişim Dönemleri 14 yaş ve üstü 11-13 yaş 7-10 yaş Spor Hareketleri Dönemi Uzmanlık fazı Genel faz Özel faz 6-7 yaş 4-5 yaş 2-3 yaş Temel Hareketler Dönemi Olgunluk fazı İlk faz Başlangıç fazı 1-2 yaş 0-1 yaş İlkel Hareketler Dönemi İlk kontrol evresi Reflekslerin ortadan kalktığı kontrol fazı 4 ay - 1 yaş Uterus içi - 4 ay Refleksif Hareketler Dönemi Bilgi çözme fazı Bilgi toplama fazı M. Güven 9
Çocuk ve Gençlerde vücut yapılarındaki değişiklikler Boy Yaşamın ilk 2 yılında boy %50 oranında uzar. Daha sonra yavaş hızla artan boy uzaması, 1. ergenlik döneminde tekrar hız kazanır Ergenlik döneminden hemen önce önemli derecede artış gösteren boy uzaması erkeklerde ortalama 17-18 ve kızlarda 16.5 yaşına kadar sürer M. Güven 10
Çocuk ve Gençlerde vücut yapılarındaki değişiklikler Vücut ağırlığı Doğum sonrası ilk 6 ay hızlı kilo alımı 8 yaşına kadar boya uygun oranda artış Ergenliğin başından sonuna kadar boy uzaması kilo artışından daha belirgin M. Güven 11
Çocuk ve Gençlerde vücut yapılarındaki değişiklikler Kemik gelişimi Kafatasının yüz kısmı hariç; tüm kemik yapılar erken çocukluk döneminde ağırlıkla kıkırdak yapıdadır ve büyüme kıkırdakları içerir İskeletin kemikleşme süreci, bireyin büyümesinin sonunu belirten 20-24 yaşları arasında tamamlanır M. Güven 12
Çocuk ve Gençlerde vücut yapılarındaki değişiklikler Kemik ve eklem yapılarındaki özellikler Esnek, elastik yapıda kemikler Hızlı büyüme ve gelişme özelliği (büyüme çekirdekleri) Eklem çevresindeki kapsül ve bağ yapıları erişkinlere oranla daha güçlü M. Güven 13
Çocuk ve Gençlerde vücut yapılarındaki değişiklikler Kas gelişimi Doğumdan adölesan döneme kadar kilo ile birlikte kas kitlesinde de önemli bir artış gözlenir Çocuk ve gençlerde kas kuvveti, yaşla birlikte belirgin şekilde artar En önemli artış ergenlik döneminde gerçekleşir M. Güven 14
Çocuk ve Gençlerde Motor yapı özellikleri Kuvvet (Kas gücü) Kas kuvvetinde gelişme yaş ilerledikçe yavaş yavaş ortaya çıkar. Çocuklarda kas gücünde belirgin bir artış olmazken, ergenlik çağında kas kitlesinde ve gücünde belirgin artış gözlenir 8-9 yaşlarında çocuklar, ortalama olarak kendi vücut ağırlıklarının 1/3 ünü tek kolla kaldırıp bir kaç adım atabilirken, bu değer 12-13 yaşında iki katına, 16 yaşında gencin vücut ağırlığına yükselmiştir M. Güven 15
Çocuk ve Gençlerde Motor yapı özellikleri M. Güven 16
Çocuk ve Gençlerde Motor yapı özellikleri Sürat Koşu hızı erkek çocuklarda 5 yaşından 17 yaşına kadar doğrusal olarak gelişir Kızların koşu hızı 11-12 yaşına kadar gelişir. Sonra 17 yaşına kadar hafifçe değişim gösterir Sürat özelliğinde en yüksek değerlere ergenlik döneminin sonlarında ulaşılır M. Güven 17
Çocuk ve Gençlerde Motor yapı özellikleri Dayanıklılık Dayanıklılık çocuklarda çok erken yaşlarda gözlenebilen bir özelliktir Çocukların özellikle, çalışmanın şiddetinde değişkenlik gösterdiği ve iyi motive oldukları koşma, sıçrama ve tırmanma gibi oyunlarda hemen hemen hiç ara vermeden çalışabildikleri gözlenmiştir Bu çalışma tempolarına yetişkin sporcuların bile dayanamadıkları yapılan gözlemlerden biridir M. Güven 18
Çocuğun spora başlama yaşı Çocuğun spora ve düzenli fiziksel aktivitelere, özellikle jimnastik ve yüzme gibi sporlara en erken başlama yaşı 4 yaş civarıdır Ancak çocuğun yön kavramının geliştiği ve çevresine uyum sağlamaya başladığı ve tutarlı davranış özelliklerinin şekillenmeye başladığı 5 yaş spora başlamak için en uygun yaş dönemi olarak ifade edilmektedir M. Güven 19
Çocuğun spora başlama yaşı 5 yaş civarı çocuğun oyuna olan gereksinimi üst düzeyde olduğu için oyun ağırlığı daha belirgin olan spor faaliyetleri tercih edilmelidir Öğrenmeye açık olunan 5 yaş döneminde tek yönlü yoğun uğraşlardan kaçınmak gerekir Aşırı yorgunluk ve bitkinliğe yol açacak çalışmalar bedensel, ruhsal ve zihinsel gelişimi olumsuz yönde etkiler Yoğun yarışma süreçleri de çocuğun dengesini bozabilir ve gelişimini aksatabilir Herkesin bir nedenle kazanabileceği sportif faaliyetler ve yarışmalar destekleyici ve yüreklendiricidir. Kırılganlıklar ileri yaşlarda olumsuz izler bırakabilir M. Güven 20
Motor beceriler Değişik yaş gruplarında gelişim karakteristikleri ve sportif faaliyete katılım rehberi Bebeklik (0-2 yaş) Beceriler başlıca refleks; postür görsel girdilere dayalı Erken çocukluk (3-5 yaş) Temel beceriler sınırlı; denge becerileri sınırlı Çocukluk (6-9 yaş) Temel beceriler gelişmiş; bağlantılı beceriler başlamış; denge kontrolü otomatik olmaya başlamış Geç çocukluk (10-12 yaş) Bağlantılı beceriler gelişmiş; denge kontrolü pubertede azalır Öğrenme becerileri Eğitime yanıt minimal, eğitim yararları uzun vadeli değil Dikkat süresi kısa; dikkat aşırı dışa dönük; eğitime yanıt sınırlı Dikkat süresi kısa; aşırı içe dönük; kooperasyon gelişmiş Seçici dikkat; bellek stratejileri kullanır Görüş Hipermetrop Hipermetrop; göz hareketleri keskin değil; hareketli objeleri izleme ve yönelme zor Hareketli objelerin izlenmesi ve yönlenme gelişmiş fakat hala zor Erişkinlerle aynı nitelikte Sporlara katılım klavuzu Yüzme ve antrenman programlarının avantajı yok; serbest oyun cesareti; güvenli, yapılanmamış oyun çevresi sağlanması Yarışmadan kaçının, sözlü ve demonstratif sınırlı eğitim; eğlenceli oyun önemli Yarışmayı en azda tutun; spor kuralları esnek; temel becerileri önemseyin; eğitim zamanını kısa tutun Yarışma en azda; temel ve bağlantılı becerileri önemseyin; pubertede spora katılma yoğunluğu azalır Önerilen aktiviteler Serbest oyun Yürüme, koşma, yüzme, fırlatma, yakalama Yüzme, koşma, jimnastik, giriş seviyesinde futbol; basketbol, güreş gibi kompleks beceri sporları zordur Giriş düzeyinde futbol, basketbol, güreş ve diğer temas sporları M. Güven 21
Çocuklarda kuvvet antrenmanları Ergenlik öncesi Okul öncesi dönem Kuvvet geliştirici bir antrenman söz konusu değil Çocuk normal hareket güdüsüyle pasif ve aktif hareket sistemlerini çalıştırır, bu da onun iskelet ve kas sisteminin gelişmesini sağlar Bu dönemde bacak ve uyluk kasları oldukça zayıftır Bu sebeple zayıf kas gruplarının kuvvetlendirilmesi ön plana çıkarılmalıdır M. Güven 22
Çocuklarda kuvvet antrenmanları Ergenlik öncesi Okul dönemi Çocukluk çağında kuvvet yeteneğinin geliştirilmesi için aşağıdaki alıştırma sınıfları önerilebilir Hafif dirençlerle (sağlık topu ile) yapılan alıştırmalar Kendi vücut ağırlığı ile yapılan tırmanma, sıçrama, barfikste kendini çekme gibi alıştırmalar Jimnastik karakterinde, aletler yerleştirilmiş parkurlarda, tırmanma (yüksek olmayan aletlere), çekme-itme alıştırmaları Koşu alıştırmaları M. Güven 23
Çocuklarda kuvvet antrenmanları Ergenlik dönemi İskelet sistemindeki gelişime kas sistemindeki gelişimin eşlik edememesi sonucu kuvvet antrenmanları açısından verimsiz bir dönemdir 14 yaşından sonra kas kuvveti geliştirme egzersizleri (ağırlık kaldırma) başlanabilir Ergenlik döneminin sonuna doğru spor branşına özgü ağırlık çalışmaları başlanabilir M. Güven 24
Kuvvet antrenmanları için öneriler Yaşa uygun kuvvet egzersizlerinin seçimi önemli!!! Çocuklarda oyun karakterinde uygulanmalı Haftada 3 kez, 30-60 dakika arasında Çocukların anlayabileceği bir dilde seçilmeli ve doğru teknik titizlikle tarif edilmeli (tutuş, soluk alıp verme, kaldırma ve bırakma gibi) Dinamik antrenman teknikleri tercih edilmeli Çalışma öncesi iyi bir ısınma, ön yükleme ve esneme egzersizleri yapılmalı M. Güven 25
Çocuklarda kuvvet antrenmanları Spor türüne özgü kuvvet antrenmanı (16 yaşından sonra) Hipertrofi antrenmanı (14 yaşından sonra) Postürü koruyan kasları kuvvetlendirme (12-14 yaş) Az dirençlerle branş tekniklerini anımsatan (koordinatif) kuvvet (10-12 yaş) Hafif ağırlıklarla atma kuvveti ve sıçrama kuvveti antrenmanları (6 10 yaş) Hafif ağırlıklarla ve çok tekrara dayalı kuvvette devamlılık çalışmaları (6 10 yaş) Teknik öğretime yönelik ağırlıksız kuvvet antrenmanları (4-6 yaş) M. Güven 26
Genç sporcularda yoğun yüklenmeler Kırıklar Eklem kıkırdak yaralanmaları Kas yaralanmaları Yorgunluk (stres) kırıkları Omurga ve postür bozuklukları Büyüme çekirdeği hasarlanmaları Bağ ve eklem kapsülü yaralanmaları Büyüme çekirdeğini içeren kırıklar M. Güven 27
Çocuk ve gençlerde spor yaralanmaları ve sakatlıklar Ev yaralanmaları % 83 Trafik kazası % 10 Spor yaralanmaları % 4 Okul yaralanmaları % 3 İtalyan Ulusal Olimpiyat komitesine bağlı SPORTASS istatistiklerine göre (1973-1982) sakatlıkların en sık görüldüğü yaşlar 15-24 arası 15-19 yaşta %31 20-24 yaşta %28 15 yaş altı ve 25-29 yaşta %15 30 yaş üstünde %12 Aşırı yüklenmelere bağlı büyüme plaklarının etkilenmeleri, büyümeye olumsuzluğu nedeniyle, gelişme çağında olan sporcular için önemli bir kaygı nedeni M. Güven 28
Sakatlıkları önlemek için alınması gereken önlemler Yarışma sporlarına katılımla ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarının önlenmesi amacıyla çocukların ayrıntılı bir kontrolden geçmeleri Antrenman ve kuvvet geliştirme egzersiz önerilerine uyulması Ergenlik döneminin sonuna ertelenmesi gereken spor dalları Halter gibi ağırlık kaldırmayı içeren spor dalları Başa alınacak darbelere açık spor dalları Uzun mesafe koşu yarışmaları ve antrenmanları Aynı vücut bölgesine sık tekrarlayan yüklenmelerin yer aldığı spor dallarına katılım ve antrenman şekli özellikle kıkırdak zedelenmelerine yol açabileceğinden koruyucu malzemelerin kullanılması M. Güven 29
Sakatlıkları önlemek için alınması gereken önlemler Özellikle açık havada ve sıcak ortamda spora katılım söz konusu ise çalışmalar sırasında sık ve az miktarlarda su içme ve gölgede dinlenme molalarının verilmesi Çok sıcak ve nemli havalarda dış ortamlarda yapılan çalışmalardan sakınılması Yüzme dalında vücut yağ dokusu az olan ve soğuk suya henüz alışkın olmayan çocukların antrenmanları sırasında ısı kayıplarını en aza indirmek için sık dinlenme ve ısınma aralarının verilmesi M. Güven 30
Eve götürülecek mesajlar Spor, çocuk ve gençlerde fiziksel gelişimin ayrılmaz bir parçasıdır Düzenli spor yapma alışkanlığı çocukluk yaşlarında kazanılır Aile bireyleri, çocukların katılımları açısından bir örnek oluşturacak şekilde spor yapmalı veya kendileri de fiziksel olarak etkinlikte bulunmalıdır Çocukların spora katılımları desteklenmeli, ödüllendirilmeli ve ilgi gösterilmelidir Çocuklar becerileri ve ilgileri doğrultusunda spora teşvik edilmelidir M. Güven 31
Eve götürülecek mesajlar Spora katılacak çocukların sadece kronolojik yaşı değil, olgunluk, vücut yapısı, yetenek ve cinsiyetleri göz önünde bulundurularak sınıflandırılmaları ve çalışma programlarının ona göre hazırlanması gerekir Antrenmanlar çocuğun yapısal ve fiziksel özelliklerine göre planlanmalı, yeteneğini geliştirecek, ancak yaralanmalara yol açmayacak yöntemlerle sürdürülmelidir M. Güven 32
Eve götürülecek mesajlar Spor teşkilatı ve kulüpler ile okul sporu sisteminin işbirliğine büyük ihtiyaç duyulmaktadır Çocukların oyun ve spor ihtiyaçlarını karşılayacak planlamalar yapılmalıdır Beden eğitimine paralel olarak sağlık eğitimi müfredatında gelişmeler yapılması gerekmektedir Okul dışı etkinliklerin arttırılması sağlanmalıdır Çocuk ve gençlerin spor alanları ve salonlarına ulaşımları ve tesisleri kullanımları kolaylaştırılmalıdır M. Güven 33
Teşekkürler M. Güven 34