ANADOLU ÜNİVERSİTESİ AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ İLKÖĞRETİM ÖĞRETMENLİĞİ LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI Sözlü ve Yazılı Anlatım Ünite 1-13
T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINLARI NO: 1073 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINLARI NO: 590 TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ Sözlü ve Yazılı Anlatım Yazarlar: Yard. Doç. Dr. Canan İLERİ Yard. Doç. Dr. Zeliha GÜNEŞ Yard. Doç. Dr. Hülya PİLANCI Öğr. Gör. Zakine ÖZTÜRK ÇELİK Editör: Yard. Doç. Dr. Hülya PİLANCI
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. "Uzaktan öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 1998 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Tasarım: Yrd.Doç.Dr. Kazım SEZGİN ISBN 975-492 - 828-2
İçindekiler Ünite 1 Anlatım Anlatım 3, Anlatımın Özellikleri 4, Anlatımın Ögeleri 5, Anlatımın Yolları 6, Anlatım Biçimleri 10 Ünite 2 Anlatım Birimleri Giriş 17, Sözcük 17, Sözcük Yapısı 19, Yapıları Bakımından Sözcükler 22, Görevleri Bakımından Sözcükler 22, Anlamları Bakımından Sözcükler 24, Sözcük Öbekleri 25, Cümle 26, Cümle Türleri 29, Paragraf 32 Ünite 3 Sözlü Anlatım (Konuşma) Giriş 41, Dil Nedir 41, Dilin Doğuşu 43, Dilin Türeyişiyle İlgili Kuramlar 44, Dil- Düşünce Etkileşimi 45, Dil-Kültür İlişkisi 46, Konuşma Nedir 47, Konuşma Dilinin Özellikleri 48, Güzel ve Etkili Konuşma İlkeleri 51, İyi Bir Konuşmacının Özellikleri 51, Konuşurken Dikkat Edilmesi Gereken Görgü Kuralları 53 Ünite 4 Konuşmayı Etkileyen Ögeler Konuşmayı Etkileyen Ögeler 59, Beden Dili 59, Ses 60, Düşünsel Etkinlik 68 Ünite 5 Konuşma Türleri Giriş 75, Konuşma Türleri 75 Ünite 6 Yazılı Anlatım ve Evreleri Giriş 91, Yazılı Anlatım 91, Yazara Bağlı Evreler 92, Yazmaya Bağlı Evreler (Anlatım Süreci) 94, Plân (Tasar) 100 Ünite 7 Yazılı Anlatım Türleri I (Düşünce Değeri Olan Yazılar) Giriş 107, Haber 108, Makale 110, Fıkra 112, Eleştiri 113, Deneme 115, Söyleşi 115, Röportaj 118, Gezi 119, Anı 121, Günlük 123, İnceleme 123, Biyografi 125, Otobiyografi 126, Bibliyografi 126 Ünite 8 Yazılı Anlatım Türleri II (Sanat Değeri Olan Yazılar) Giriş 135, Şiir 135, Öykü (Hikâye) 138, Fabl 143, Fıkra (Kısa Gülmece Öykü) 144, Roman 145, Tiyatro 148, Senaryo 150 ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ iii
Ünite 9 Yazılı Anlatım Türleri III (Yazışmalar) Giriş 159, Özel Yazışmalar 160, Resmi Yazışmalar 168, İş Yazışmaları 174 Ünite 10 Yazım Kuralları Giriş 181, Türk Alfabesi 181, Yazım Kuralları 184 Ünite 11 Noktalama İşaretleri Giriş 201, Nokta (.) 201, Virgül (,) 202, Noktalı Virgül (;) 204, İki Nokta (:) 204, Üç Nokta (...) 205, Sıra Noktalar (...) 206, Soru İşareti (?) 206, Ünlem İşareti (!) 207, Kesme İşareti ( ' ) 207, Kısa Çizgi (-) 209, Uzun Çizgi ( ) 210, Eğik Çizgi (/) 210, Tırnak İşareti (" ") 210, Tek Tırnak ( ' ) 211, Ayraç ( ) 211, Köşeli Ayraç [ ] 212, Düzeltme İşareti (^) 212, Denden İşareti ( " ) 213, Yazıda Kullanılan Öteki İşaretler 213 Ünite 12 Anlatım Bozuklukları Giriş 219, Doğru Anlatımın Önemi 219, Anlatım Bozukluklarının Nedenleri 220 Ünite 13 Yazı Yazı 235, Yazının Bulunuşu ve Gelişmesi 235, Yazı Araç, Gereçleri 236, Tarih Boyunca Türklerin Kullandıkları Yazı ve Alfabeler 236, Yazının Önemi 238, Doğru ve Güzel Yazmanın Önemi 239, Yazı Çeşitleri 241, Yazı Çalışmalarının İncelenmesi 248, Yazı Çalışmalarında Görülebilecek Aksaklıklar 248 Cevap Anahtarı 252 AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ iv
Başlarken Kişi duygularını, düşüncelerini, sözlü ya da yazılı anlatım yollarından biriyle ortaya koyar. İnsanın kişiliği ve yetişme düzeyi anlatımı ile belli olur. Doğru ve güzel bir anlatım, hepimiz için sıradan bir özellik olması gerekirken çevremizde dilimize özen göstermeden konuşanların ve yazanların sayısı gittikçe artmaktadır. Bu konuda çeşitli savunmalar yapılsa da biz Türkçeyi doğru ve güzel kullanmanın eğitimle kazanılabileceğine inanıyoruz. Birbirinden ayrı beceriler gibi görünen "okumak", "anlamak" ve "yazmak" aslında birbirine sıkı sıkıya bağlıdır. İnsan; anlamak için okur, okuduğunu anlamak ister, günü gelir birikimlerini yazıya döker. Yazmak aynı zamanda günlük bir gereksinimdir. Bu çalışmada sizlere sözlü ve yazılı anlatım türleri hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Kuşkusuz bu konularla ilgili temel bilgileriniz vardır. Amacımız bu konuları değişik bakış açıları ve değişik örneklerle sizlere sunmaktır. Noktalama işaretlerini ve yazım kurallarını yerinde kullanmak, anlaşılır cümleler kurmak, güzel ve doğru bir yazıya sahip olmak sadece öğretmenlerin değil hepimizin kazanması gereken özelliklerdendir. Konularımız oldukça kapsamlıdır. Ancak kitabınız uzaktan eğitimde basılı malzemenin taşıması gereken ortak özellikler doğrultusunda düzenlenmiştir. Sayfamız ve zamanımız sınırlıdır. Sözün burasında, aşağıdaki önerileri de gözönünde bulundurmanın, bu eğitimden beklenen başarıya ulaşmada kolaylık sağlayacağını belirtmek istiyorum. Daha geniş bilgiye erişmek için ünitelerde önerilen kaynaklara ulaşmaya çalışınız. Yazım (imlâ) kılavuzu ve sözlük kullanmayı alışkanlık haline getiriniz. Yazımından emin olamadığınız sözcükleri mutlaka kontrol ediniz. Türkçede tam karşılığı olan yabancı sözcükleri kullanmamaya çalışınız. Unutmayınız ki güzel dilimiz her türlü anlatımı dile getirecek kadar zengindir. Dil ve anlatım becerileri, teorik bilgiler uygulama ile desteklendiğinde, tam olarak kazanılabilir. Bu nedenle Türk ve dünya yazınının seçkin örneklerini izlemeye çalışınız. Başarıyı da paylaşmak dileğiyle... Yard. Doç. Dr. Hülya PİLANCI Editör ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ v
Anlatım Yazar Yard.Doç.Dr. Canan İLERİ ÜNİTE 1 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; anlatımla ilgili genel bilgiye erişecek, anlatımın özelliklerini kavrayacak, anlatımın öğelerini tanıyacak, anlatım yollarını öğrenecek ve kullanabilecek, anlatım biçimlerini kavrayacak, anlatım türlerini tanıyacaksınız. İçindekiler Anlatım Anlatımın Özellikleri Anlatımın Öğeleri Anlatım Yolları Anlatım Biçimleri Anlatım Türleri Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
Çalışma Önerileri Anlatımla ilgili bilgilerinizi artırmak için ünite sonundaki kaynaklara başvurunuz. Okuduğunuz ve anlatımını beğendiğiniz yazıları öğrendiklerinize göre inceleyiniz. Siz de öğrendiğiniz bilgileri uygulayarak yazma denemeleri yapınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
ANLATIM 3 1. Anlatım Duygu, düşünce, bilgi ve gözlemlerimizi başkalarıyla paylaşmak istediğimizde anlatma yöntemini kullanırız. Anlatma olayına anlatım denir. Öyle ise anlatım, duygu ve düşüncelerin söz ya da yazı ile açıklanması diye tanımlanır. Anlama olmadan anlatma olmaz. Anlamayı öğrenmeden, anlatma öğrenilemez. Görülen bir olayın, nesnenin; duyulan, okunan olayların, bilgilerin kavranmasına anlama denir. Anlatım ise; zihindekilerin başkasının zihnine, söz ya da yazı ile, aktarılması işleminin adıdır. Anlama edilgen (pasif) bir eylemdir, anlatma ise etkin (aktif) bir eylemdir. Anlamada; ilgilenilen konunun neye işaret ettiğini sezebilmek; özünü, gerçeğini kavramak; benzer konular arasında ilişki kurarak bütünü görebilmek; neden-sonuç ilişkilerinden yola çıkarak geleceği görebilmek; sorunları, güçlükleri kolay ve doğru çözebilmek vardır. Günümüzdeki yoğun iletişim ağı içinde çabuk anlama ve kolay anlatım bir zorunluluktur. Birçok meslek var. Bir meslekle uğraşan pek çok kişi var. Meslekler arası ilişkiler var. Bu ortamda kişinin kendi bilgisini, önerisini, çalışma projelerini başkalarıyla paylaşması, başkalarının bu türlü açıklamalarını kavraması gerekmektedir. İş yerindeki yönetenin iş görevlendirmelerini sağlıklı yapabilmesi için, yönetilenin görevlendirmeleri iyi anlayabilmesi ve çalışmalarını sözlü ya da yazılı raporlaştırabilmesi için, kişilerin sözlü ya da yazılı anlama ve anlatma çalışmalarında başarılı olması gerekir. İnsan şu anda yeryüzünde düşünen ve konuşan tek varlık olduğuna göre bu bizim insanlık görevimizdir. Doğru anlamak için; kişinin söz varlığı zengin olmalı; kişi duyarlı olmalı; kişinin hayal gücü zengin olmalı; kişinin çevresi bu özelliklerini geliştirecek, destekleyecek durumda olmalıdır. Kişi yalnız görerek değil; okuyarak, dinleyerek, çalışarak deneyimlerini arttırmalı; anladıklarını anlatarak ya da yazarak anlatma beceresini geliştirmelidir. Anlatmanın başarılı olabilmesi için anlamanın tam ve doğru olması gerekir. Anlama; doğru öğrenmedeki başarıyı, kişinin öz güvenini artırır. Anlama öğretilebilir bir davranıştır. Anlamanın da yöntem ve teknikleri vardır. Anlamadaki gizler çözüldükçe kişi anlamayı kavrar, bu konuda eğitilmiş olur. Fakat doğru anlama ve etkili anlatma için yalnız eğitim almış olmak yetmez, kişi kendi de çabalamalıdır. Kişinin, konuşmadaki ya da yazmadaki anlatımı aynı zamanda kişiliğinin göstergesidir. Kendini iyi yetiştiren kişilerin anlatımı kendine özgü olur. Böyle kişilerin konuşmalarını dinlemek, yazdıklarını okumak bize zevk verir. Anlatım kişiden kişiye değişmekle birlikte anlatımın ortak araçları, gereçleri ve özellikleri vardır. En önemli anlatım aracı dildir. Kişi anlatımında genellikle ait olduğu ulusun dilini kullanır. Kendine özgülük sözcük, deyim gibi söz varlıklarının seçimindedir, dilin cümlelerinin kuruluşundadır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
4 ANLATIM 2. Anlatımın Özellikleri İyi bir anlatımı yakalayabilmek için anlatımın özelliklerini bilmek gerekir. Anlatım özellikleri, anlatımın nasıllığı ile ilgilidir. "Karşılıklı konuşmada, karşılıklı anlayış birliğine varabilmek için anlatım nasıl olmalıdır?" sorusunun karşılıkları bizi iyi bir anlatımın özelliklerine götürür. Anlatım özellikleri şöyle sıralanabilir: 1. Doğallık, 2. İlginçlik, 3. Tutarlılık, 4. İnandırıcılık, 5. İletişim Dilinde Yetkin Olmak, 6. Akıcılık, 7. Duruluk, 8. Özlük, 9. Açıklık. Bunları tek tek gözden geçirelim: Bu konun iyi anlaşılması yazılı ve sözlü anlatım için çok önemlidir. Bu konuyu iyi kavramadan diğer konulara geçmeyiniz. 2.1. Doğallık Anlatılanların doğal olabilmesi için anlatıcının kendine güveninin tam olması gerekir. Kişi konuşmada ya da yazmada yapmacıklıktan uzak olmalıdır. Kişinin doğal konuşabilmesi için yaşama sevinciyle dolu olması, duygularını gizlememesi gerekir. Bunun için de kişi kendini sevmeli, dinleyicisini sevmeli, yaşamayı sevmelidir. Anlatacaklarını süslemeden, yalın bir dille fakat candan, yürekten anlatmalıdır. 2.2. İlginçlik Kişinin anlatımı kendine özgü ise başkalarını taklit eder nitelikte değilse ilginç demektir. Anlatıcı, daha önceki söylenilenlerden, yazılanlardan ayrı konuları yakalamalı. Dili kullanımındaki kıvraklık, buluş kendine özgü olmalıdır. 2.3. Tutarlılık Kişinin anlattıkları önceki anlattıklarıyla çelişmemelidir; yaptıklarına ters düşmemelidir. "Ya konuştuğun gibi ol, ya olduğun gibi konuş." sözü kişi tutarlılığının ölçüsü olmalıdır. 2.4. İnandırıcılık Kişinin anlatımının inandırıcı olması için; kişinin anlattıklarına güvenmesi gerekir. Bunun için de anlatacağı konuyu iyi bilmeli, anlattıklarının doğruluğuna güvenmelidir. Kişi ancak kendi inandığı bir konuda inandırıcı anlatımı yakalayabilir. Anlatılanları mantık çerçevesine oturtabilmek, inandırıcılık açısından çok önemlidir. Buradaki inandırıcılık bir düşünceyi alıcıya zorla benimsetme biçiminde de olmamalıdır. İnandırıcılık, etkileyiciliği yanında getirir. Bunun için de duygular sıcak, düşünceler açık, anlatım özgün ve söyleyiş güzel olmalıdır. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
ANLATIM 5 2.5. İletişim Dilinde Yetkin Olmak Kişi kullandığı dilde yetkin olmalıdır. Kullanılan sözcükler cümledeki yerine tam oturmalı. Dilbilgisi yanlışları, anlamda kapalılığın nedenlerinden biridir. 2.6. Akıcılık Anlatım kesik kesik, tutuk olmamalıdır. Akıcı bir anlatım ile dile getirilen görüş ya da düşünceler dinleyicinin ya da okuyucunun belleğinde kolayca yer eder. 2.7. Duruluk Anlatımda kullanılan uslup süslemeli, özentili olmamalıdır. Cümleler gereksiz yere uzatılmamalıdır. Cümlelerde en az sözcük ile eksiksiz anlatımı yakalamaya duruluk denir. Bir cümledeki fazla sözcük sayısı anlamı dağıtır. Söylenenler doğru bile olsa kavramak güçleşir. Cümledeki eksik sözcükler de anlamı yok eder. 2.8. Özlülük Söz ya da yazı gereksiz yere uzatılmamalıdır. Anlatılacaklar eksiksiz olmalı, fakat fazladan sözcük bulunmamalıdır. 2.9. Açıklık Anlatımda kullanılan sözcükler iyi seçilmeli, anlamı bilinmeyen bir sözcük bile kullanılmamalıdır. Terim niteleğinde bir sözcük varsa terimin ilk kullanımında açıklanmalıdır. Cümleler doğru kurulmalı, inandırıcı, doğal, tutarlı olmalı, plan tam oturmuş olmalı ki anlatım açık olsun. Bir bakıma anlatımın diğer özellikleri hep anlatımda açıklığı yakalayabilmek içindir. 3. Anlatımın Ögeleri Anlatımın gerçekleşebilmesi için dört ögeye gerek vardır: 1. Verici (konuşan ya da yazar), 2. Alıcı (dinleyen ya da okuyan), 3. Dil (İletişim aracı olarak), 4. Konu. 3.1. Konu Seçimi Her yazım ve anlatımın temeli konudur. Konu, üzerinde konuşulan, yazı yazılandır. Konu günlük olaylardan alınabileceği gibi insanlar arası ilişkilerden, toplumsal gerçeklerden, sorunlardan, bilim ve teknolojiden, sanattan, kısaca AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
6 ANLATIM yaşamın her kesitinden seçilebilir. Söz gelimi "aşk" duygusal, "eğitim" toplumsal, "optik" bilimsel bir konudur. Bu konular çok geneldir, bu ana konuların alt başlıklarla sınırlandırılması gerekir. Bilimsel bir konu aynı zamanda toplumsaldır; bu nedenle anlatım konularını kesin sınırlarla ayırmak güçtür. Yine konular; nesnel ise somut konular, nicel ise soyut konular diye de ayrılır. Konu alanı olarak toplumun her kesimi alınabilir. Örneğin, okul öncesi eğitimi konu alan bir yazı için köy, varoş, gecekondu, aydın kesim, Amerika, Japonya... gibi alanlardan biri seçilebilir. Konu seçiminde gözönünde bulundurulacak özellikler şunlardır: Kişi, konu seçerken bildiği ya da ilgi duyduğu, araştırma yapabileceği konuyu seçmelidir. Konu, geliştirmeye uygun olmalıdır. Konu, bilimsel gerçeklerle çelişmemelidir. Konu, türlü yorumlara yol açmayacak kadar inandırıcı ve açık olmalıdır. 4. Anlatım Yolları Anlatım yolları ile anlatım türlerini karıştırmamak gerekir. Anlatım türleri sözlü anlatım, yazılı anlatım diye ikiye ayrılır. Anlatım yolları daha genel bir kavramdır. Hem sözlü anlatımda hem de yazılı anlatımda anlatım yollarından birine ya da birkaçına başvurulur. Bunlar şunlardır: 1. Açıklayıcı Anlatım, 2. Öyküleyici Anlatım, 3. Betimleyici Anlatım, 4. Tartışmalı Anlatım. 4.1. Açıklayıcı Anlatım Bir konu üzerinde ayrıntılı bilgi vermek, öğretmek ya da olayı bildirmek, yorumlamak üzere yapılan anlatım türüdür. Bu anlatım yoluyla "ne, neden, niçin, nasıl, nerede, ne zaman" soruları açıklanır. Günlük konuşmalarda; edebiyat, felsefe ve ahlâk konularında, yaşanılan olaylarda sık sık açıklayıcı bilgi verir ya da başkalarının açıklayıcı bilgilerini dinleriz. Yine günlük konuşmalardaki sorulara verilen karşılıklar da açıklayıcı anlatıma girer. Açıklama yapmak için konuyu iyi bilmek, olayı görmek gerekir. Anlatım konusu yukarıdaki soruların karşılığı verilerek açıklanmalıdır. Savunulan düşünce iyi açıklanamazsa aynı düşünceler boş yere yinelenip durur. Bunu önlemek için anlatımın tümden gelim, tüme varım, benzetme gibi bilgi üretme yollarını kullanmalıyız. Şimdi de bu terimlerin ne anlama geldiğini öğrenelim. 4.1.1. Tümden gelim Genel bilgilerden, yargılardan, kurallardan özel bilgilere, yargılara, kurallara ulaşmaktır. Örneğin: "Çikolata diş çürütür." gerçeğinden yola çıkarak "Ben de çok çikolata ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
ANLATIM 7 yersem dişlerim çürür." gerçeğine vararak, "dişlerimi çürütmemek için çikolatayı çok yemem... " gibi. Bazen benzer olaylardan, bazen bilimsel gerçeklerden hareket edilerek yeni gerçeklere, sonuçlara ulaşmaktır. 4.1.2. Tüme varım Tümden gelimin tersidir. Özel olay ve durumlardan genel yargılar elde etme yoludur. Yine "Çikolata diş çürütür.", "Muhallebi diş çürütür.", "Fondan şekeri diş çürütür." gerçeklerinden sonra "Şekerli yiyecekler diş çürütür." sonucu çıkar. 4.1.3. Benzetme Konuyla ilgili benzer olayların, durumların bir araya getirilmesi çalışmasıdır. Açıklayıcı anlatımda, şunlara da dikkat edilmelidir: Konunun maddesi ve görüş açısı iyi belirlenmelidir. Konuyu geliştirme ve temellendirme yollarından birinden ya da birkaçından yararlanılmalıdır. Bunları yaparken kendi gözlemlerimizden, deneyimlerimizden ve öğrendiklerimizden yararlanılmalıdır. 4.2. Öyküleyici Anlatım Yaşanmış ya da tasarlanmış bir olayın başkalarına söz ya da yazı ile anlatımıdır. Bu anlatım; olay, kişi, yer ve zaman ögelerine dayanır. 4.2.1. Olay Öyküleyici anlatımda öncelikle bulunması gereken ögedir. Anlatım, bir ana olay ile birçok yardımcı olay arasında kurulan ilişkilerle yapılır. Ana olay üç evrede anlatılır: Serim, düğüm, çözüm. Serim: Öyküleyici anlatımda "giriş" bölümüdür. Bu bölüm ana olayın başlangıcıdır. Öyküde yer alacak kişiler, olayın geçtiği yer ve zaman tanıtılır. Düğüm bölümünden kısa, çözüm bölümünden uzun bir bölümdür. Düğüm: Bu bölümde bir yandan ana olay yardımcı olaylarla genişlerken, bir yandan da dinleyici ya da okuyucuda merak uyandırılır. Uzun bir bölümdür. Bölümün uzunluğu ne olursa olsun, uyandırılan merağın sonuna kadar sürmesi sağlanmalıdır. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
8 ANLATIM Çözüm: Diğer bölümlerde uyandırılan merağın giderildiği, soruların karşılık bulduğu bölümdür. Anlatının en kısa bölümüdür. 4.2.2. Kişiler Öyküleyici anlatımda olayı yaşayanlardır. Olay birkaç kişi arasında geçer. Bunların kimileri olay için birinci derecede önemlidir. Olayın kolay anlaşılabilmesi için bu kişilerin anlatıda çok iyi tanıtılması gerekir. Olayların anlatımı sırasında kişiler bu niteliklerine uygun davranırlar ve konuşurlar. 4.2.3. Yer İnsanlar kendilerine uygun yerlerde yaşarlar, olaylar da ya bu yaşadıkları yerlerde ya da gezmeye gittikleri yerlerde geçer. Bu nedenle olayın geçtiği yer de anlatıda bulunmalıdır. Fakat bunlar öykünün anlatımını olumsuz etkilememeli, olayların akışını bozmamalıdır. 4.2.4. Zaman Zaman sonsuz bir akıştır. İnsan bu akış içine doğar, olaylar bu akış içinde geçer. Bu nedenle öykülemede zaman da belirtilir. 4.3. Betimleyici Anlatım Bütün türlerde, tür bireyleri birbirine benzer. Yine de tek tek bakıldığında tür bireyleri arasında, kendine özgü ayırıcı nitelikler de vardır, ikizler de bile. İşte bunların söz ya da yazı ile anlatılmasına betimleme denir. Betimleme, insan ve insan dışındaki hayvan, manzara, eşya... gibi varlıkların benzerleri ile arasındaki ayırıcı, belirleyici özelliklerini anlatmaktır. Betimleme için tasvir etme de denir. Yazarın amacına göre iki türlü betimleme vardır. Bunlardan biri sanatsal betimleme, diğeri bilimsel betimlemedir. Sanatsal betimlemede okuyucunun duygularını uyandırmaya önem verilip içten bir uslup, öznel bir bakış açısı seçilirken, bilimsel betimlemede okuyucuya bilgi vermeye önem verilip, nesnel bir bakış açısını yakalamak gerekir. Betimleme söz ile resim yapmaktır. Böylece varlıklar gözönünde canlandırılabilecek duruma gelir. Betimlemede görme, tat, koku, işitme, dokunma gibi beş duyu organıyla sezilebilinen bütün özelliklere yer verileceği gibi duygulara da yer verilir. Bu da gösteriyor ki başarılı bir betimleme yapabilmek için iyi bir gözlemci olmak gerekir; çünkü betimlemedeki niteliklerin aslına uygun olması gerekir, abartma yoluna gidilmemelidir. Betimlemesi yapılan varlığın önce genel nitelikleri, sonra ayrıntıları, sonra da bizde bıraktığı duygusal etki verilmelidir. Bütün bunlar kişisel ve ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
ANLATIM 9 düzgün bir anlatımla verilmelidir. Betimlemede yer ve zaman ögeleri de bir arada bulunur. Mevsim betimlemesi: İlkbahar "Uzun süren kış ayları bitti. Köyün üzerini örten kara bulutlar gitmiş, yerini masmavi gökyüzüne bırakmıştı. Yılan gibi kıvrıla kıvrıla akan derenin suları coşmuş, coşku türküleri söyleyerek akıp gidiyordu... Vadi rengârenk tomurcuk ve çiçeklere bürünmüştü. Uykudan uyanan böcekler yuvalarından çıkarak şimdiden kış hazırlıklarına başladılar. Karıncalar sıcak günlerin uzun sürmeyeceğini bildikleri için ambarlarını yiyecekle doldurma yarışına başladılar. Bizim tembel ağustos böceği de sabahın erken saatlerinde müzik şölenine başlamış, gece gündüz demeden güzel türkülerini söylüyordu." (Sabri Oytan, Bal Sarısı -Zerik Taşı, s. 34) İnsan betimlemesine portre denir. Betimlemedeki tüm kurallar portre için de geçerlidir. Yine de şu noktalara dikkat edilmesi gerekir: Portreye konu olan kişi, objektif olarak anlatılmalıdır. Kişi için kullanılan sıfatlar gerçeğe uygun olmalıdır. Kişinin iyi nitelikleri yanında kötü nitelikleri de gösterilmelidir. Gereksiz ayrıntılar yazılmamalıdır. Anlatım özentisiz, açık ve akıcı olmalıdır. İnsanı ele alışına göre üç türlü portre vardır: Dış portre: Kişinin yalnız görünüşünü anlatan portredir. İç portre: Kişinin iç dünyasını, olaylar karşısındaki tutum ve davranışlarını anlatan portredir. Genel portre: Kişinin hem dış hem iç özelliklerini anlatan portredir. Portre bağımsız bir yazı türü olabileceği gibi, diğer yazı türlerinin -daha çok da öykü ve romanın- içinde yer alır: "Sarı Mustafa'nın sarı, gür saçlarına, tombul yapısına, sürekli gülen yüzüne karşılık; Kösenin Yusuf, buğday benizli, seyrek sakallı, ince yapılı, orta boylu, düşünceli görünen biriydi. Dor Ali ise, iri yarı, esmer, kara bıyıklı, sağlam yapılıydı. Huyları pek birbirine benzemese bile iyi anlaşmışlar, iyi arkadaş olmuşlardı. Düzlükte birbirine yardım ederek yaşayıp gidiyorlardı." (Behzat Ay, Dor Ali, 1966, s.11) 4.4. Tartışmalı Anlatım Bir topluluğun, belli bir konuda, gerçeğe ulaşmak için, kendi aralarında yaptığı düşünce alışverişine tartışma denir. Tartışmada, bir konunun en az iki bakış açısı var- AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
10 ANLATIM dır. Tartışma sonucunda konu bilimsel sonuçlara bağlanır. Bunun için tartışmada düşüncelerin açıkça ortaya konması, özgür bir ortamda tartışılması gerekir. 5. Anlatım Biçimleri Bir olay anlatımı ile, düşünce anlatımı aynı yöntemle olmaz. Düşünce yazılarında ve resmi mektuplarda anlatım daha ciddi; özel mektuplarda, anılarda daha içten; olay yazılarında sürükleyici, heyecan doludur. Anlatımda kimi zaman konuşma dili, kimi zaman şiir dili kullanılır. Her ikisi için de iki anlatım biçimi vardır: Dolaylı anlatım, dolaysız anlatım. 5.1. Dolaylı Anlatım Öykü, roman gibi yazın türlerinde, olayların bir anlatıcının ağzından anlatılmasıdır. Ayrıca sözcük ve kavram seçiminde de dolaylı anlatım seçilir çoğu kez. Bir sözcüğü, sözlük anlamının dışında kullanmak da dolaylı anlatımdır. İstiarelere (eğretileme), dolaylamalara yer vermek de dolaylı anlatımdır. Söz gelimi bayrağımız yerine hilâl, lületaşı yerine bayaz altın, askerimiz yerine Mehmetçik, aslanlar... 5.2. Dolaysız Anlatım Öykü, roman gibi yazın türlerinde, olayların kahramanın ağzından anlatılmasıdır. 6. Anlatım Türleri Bir duygunun, bir düşüncenin, bir isteğin söz ya da yazı ile belirtilmesine anlatım denildiğini görmüştük. Tanıma göre anlatım: 1. Sözlü anlatım, 2. Yazılı anlatım olmak üzere iki türlüdür. 6.1. Sözlü Anlatım Anlatılmak istenen duygu, düşünce ya da hayaller söz ile anlatılır. Sözlü anlatıma konuşma da denir. Karşılıklı konuşmadan, tartışmaya, konferansa kadar birçok konuşma türü vardır. Bundan sonraki üç ünite sözlü anlatım üzerinedir. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
ANLATIM 11 6.2. Yazılı Anlatım Anlatılmak istenen duygu, düşünce ya da hayaller yazı ile anlatılır. Yazılı anlatıma komposizyon ya da yalnızca yazı da denir. Yazılı anlatım türleri önce düşünce yazıları, sanat değeri olan yazılar, yazışmalar olmak üzere üçe ayrılır, sonra onlar da kendi içinde birçok türe ayrılır. Bunlar için bilgi gelecek ünitelerde verilmiştir. Özet Anlatma olayına anlatım denir. Anlatım, duygu ve düşüncelerin söz ya da yazı ile açıklanması diye tanımlanır. Anlama olmadan anlatma olmaz. Günümüzdeki yoğun iletişim ağı içinde çabuk anlama ve kolay anlatım bir zorunluluktur. Anlama öğretilebilir bir davranıştır. Anlamanın da yöntem ve teknikleri vardır; fakat doğru anlama ve etkili anlatma için yalnız eğitim almış olmak yetmez, kişinin kendi çabası da gerekir. Anlatım özellikleri, anlatımın nasıllığı ile ilgilidir, şöyle sıralanabilir: 1. İnandırıcılık, 2. Doğallık, 3. Tutarlılık, 4. İlginçlik, 5. Anlatımın Özlü Olması, 6. Duruluk, 7. Açıklık, 8. İletişim Dilinde Yetkin Olmak, 9. Akıcılık... Anlatımın gerçekleşebilmesi için dört ögeye gerek vardır: 1. Verici (konuşan ya da yazar), 2. Alıcı (dinleyen ya da okuyan), 3. Dil, 4. Konu. Anlatımın temeli konudur. Konu, üzerinde konuşulan, yazı yazılandır. Konu seçerken kişi bildiği ya da ilgi duyduğu, araştırma yapabileceği konu olmasına, geliştirmeye uygun olmasına, bilimsel gerçeklerle çelişmemesine, inandırıcı ve açık olmasına dikkat etmelidir. Anlatım yolları ile anlatım türlerini karıştırmamak gerekir. Anlatım türleri sözlü anlatım, yazılı anlatım diye ikiye ayrılır. Anlatım yolları daha genel bir kavramdır. Hem sözlü anlatımda hem de yazılı anlatımda uygulanır. Bunlar: 1. Açıklayıcı Anlatım, 2. Öyküleyici Anlatım, 3. Betimleyici Anlatım, 4. Tartışmalı Anlatım. Bir olay anlatımı ile, düşünce anlatımı aynı yöntemle olmaz. Düşünce yazılarında ve resmi mektuplarda anlatım daha ciddi; özel mektuplarda, anılarda daha içten; olay yazılarında sürükleyici, heyecan doludur. Anlatımda kimi zaman konuşma dili, kimi zaman şiir dili kullanılır. Her ikisi için de iki anlatım biçimi vardır: Dolaylı anlatım, dolaysız anlatım. Bir duygunun, bir düşüncenin, bir isteğin söz ya da yazı ile belirtilmesine anlatım denildiğini görmüştük. Tanıma göre anlatım: 1. Sözlü anlatım, 2. Yazılı anlatım olmak üzere iki türlüdür. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
12 ANLATIM Değerlendirme Soruları Aşağıdaki soruların yanıtlarını seçenekler arasından bulunuz. 1. Aşağıdakilerden hangisi olmadan anlatma olamaz? A. Konuşma B. Dinleme C. Yazma D. Anlama E. İşitme 2. Aşağıdakilerden hangisi anlatım yollarından biri sayılamaz? A. Açıklayıcı Anlatım B. Öyküleyici Anlatım C. Betimleyici Anlatım D. Tutarsız Anlatım E. Tartışmalı Anlatım 3. Aşağıdakilerden hangisi anlatım özelliklerinden biri değildir? A. Doğallık B. Kısalık C. Açıklık D. İlginçlik E. İnandırıcılık 4. "Cümlelerde en az sözcük ile eksiksiz anlatımı yakalamaya...denir." cümlesinde boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilebilir? A. Özlülük B. Duruluk C. Açıklık D. İlginçlik E. Tutarlılık 5. Konu seçiminde aşağıdakilerden hangisi gözönünde bulundurulacak özelliklerden biri değildir? A. Araştırma yapılabilecek bir konu seçilmeli B. Konu geliştirmeye uygun olmalı C. Kişi bilmediği bir konuyu seçmeli D. Konu bilimsel gerçeklerle çelişmemeli E. Konu inandırıcı ve açık olmalı Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Ateş, Kemal. Örneklerle Türkçe Kompozisyon Bilgileri, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, No: 353, Ankara, 1985. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
ANLATIM 13 Emir, Sabahat. Örnekleriyle Kompozisyon Yazma Sanatı, Hakan Ofset, İstanbul, 1985. Garipoğlu, Kemal. Örnekli Kompozisyon, İstanbul, 1977. Hengirmen, Mehmet. Türkçe Kompozisyon Yazım-Test-Uygulama, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara, 1980. Kantemir, Dr. Enise. Yazılı ve Sözlü Anlatım, Ankara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları: 105, Ankara, 1972. Özdemir, Emin. Okuma Sanatı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1983. Özdemir, Emin. Yazı ve Yazınsal Türler, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1983. Özdemir, Emin -Adnan Binyazar. Yazmak Sanatı: Kompozisyon, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1969. Özön, Mustafa Nihat. Yazmak Sanatı ve Kompozisyon, Varlık Yayınevi, İstanbul, 1960. Par, Arif Hikmet. Plânlı Yazma Sanatı Komposizyon, İstanbul, 1974. Sarıca, Salih - Mustafa Gündüz. Güzel Konuşma,Yazma, Kompozisyon, İstanbul, 1992. Tansel, Fevziye Abdullah. İyi ve Doğru Yazma Usûlleri, Milli Kültür Yayınları, Ankara, 1962. Türk Dili. Türk Dili ve Yazını Özel Sayısı, Aylık Dil ve Edebiyat Dergisi. Wellek, R. - A. Warren. Yazın Kuramı, Çeviren: Yurdanur Salman, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1982. Türk Dil Kurumu. Yazım Kılavuzu, No: 525, Ankara, 1996. Yıldırım, Hüseyin. Öğretmen Rehberi, C. I, II, Ankara Yayınevi, Kültür Matbaası, Ankara, 1966. Yörük, Yaşar. Güzel Konuşma Yazma Kılavuzu, Ankara, 1978. Yücel, Tahsin. Yazın ve Yaşam, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1976. Zülfikar, Hamza. Yüksek Öğretimde Türkçe Yazım ve Anlatım, Bizim Büro, Ankara, 1981. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ
Anlatım Birimleri Yazar Yard.Doç.Dr. Hülya PİLANCI ÜNİTE 2 Amaçlar Bu üniteyi çalıştıktan sonra; sözcüğü ve sözlük türlerini kavrayacak, cümleyi ve cümle türlerini tanıyacak, paragrafın önemini ve yararlarını öğrenmiş olacaksınız. İçindekiler Giriş Sözcük Sözcük Yapısı Yapıları Bakımından Sözcükler Görevleri Bakımından Sözcükler Anlamları Bakımından Sözcükler Sözcük Öbekler Cümle Cümle Türleri Paragraf Özet Değerlendirme Soruları Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar
Çalışma Önerileri Çalışacağınız konu oldukça kapsamlıdır. Ünite sonunda önerilen kaynaklara ulaşarak, daha çok örnek üzerinde çalışmayı deneyiniz. Gazetelerden ya da kitaplardan seçeceğiniz örnek metinler üzerinde sözcük, cümle ve paragraf çalışmaları yapınız. Bu çalışmalar sırasında, Türkçe Sözlük, Yazım Kılavuzu, Atasözleri ve Deyimler sözlüğünden yararlanmalısınız. ANADOLU ÜNİ VERSİ TESİ
ANLATIM Bİ R İ MLERİ 17 1. Giriş Anlatım eylemi; sözcükleri seçme, bu sözcükleri birbirine bağlayarak cümleler kurma, bu cümlelerle paragraflar oluşturma biçiminde gerçekleşir. Anlatımın her türünde başarılı olmak, bu birimleri doğru kullanmaya bağlıdır. Anlatım birimlerini sözcük, cümle ve paragraf olarak sıralayabiliriz. Şimdi bu birimleri daha iyi tanımaya çalışalım. 2. Sözcük Bir veya birkaç heceden oluşmuş anlamlı birliklere sözcük adını veriyoruz sözcükler ses yapısı bakımından hece adını verdiğimiz öğelerden; yapı bakımından ise kök ve eklerden meydana gelir. İlk söylenen sözcükler konusunda hiçbir bilgimiz yoktur. Birçok bilgin, insanoğlunun önce çevresindeki varlıkları, kendi vücuduyla ilgili nesneleri, somut varlıkları adlandırdığında birleşmektedir. Uygarlığın ilerlemesiyle insan zihnindeki kavramlar arttıkça, günlük yaşama çeşitli araç gereç ve makinalar girdikçe dillerdeki sözcükler de artmıştır. Bir dildeki sözcüklerin hepsine birden sözvarlığı, söz dağarcığı veya söz hazinesi denir. Bir dilin sözvarlığını oluşturan sözcükleri köken bakımından iki grupta inceleyebiliriz. Yerli Sözcükler Yabancı Sözcükler 2.1. Yerli Sözcükler Yerli sözcükler, dilin kendisinden olan, kökeni dilde bulunan, başka bir dilden alınmayan sözcüklerdir. Yerli sözcüklerin önemli bir bölümünü temel sözvarlığı oluşturur. Her dilde kuşaktan kuşağa geçerek yaşayan temel sözvarlığı, insan yaşamında birinci dereceden önemli rol oynayan, insana ve çevresine ilişkin önemli kavramları yansıtan sözcüklerdir. Baş, göz, kulak, el, ayak gibi organ adları başta olmak üzere; ana besin maddeleri su, buğday, et, ekmek gibi nesnelerle; insanın yakın ilişki içinde bulunduğu at, inek, koyun gibi hayvanlar; tarım hayvanları, tarım araçları; İnsanların en çok kullandıkları, somut eylem gösteren almak, vermek, gitmek, gelmek, yemek, içmek gibi sözcükler; bir, iki, beş, on, yüz gibi sayı adları her dilde temel sözvarlığını oluşturur. AÇIKÖĞ RETİ M FAKÜLTESİ