ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Ercan ŞENYİĞİT BELİRSİZ FİYAT VE TALEP KOŞULLARI ALTINDA DÖNEN PLANLAA UFUKLU SATIN ALA POLİTİKALARININ İNCELENESİ ENDÜSTRİ ÜHENDİSLİĞİ ANABİLİ DALI ADANA, 26

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİLERİ ENSTİTÜSÜ BELİRSİZ PİYASA KOŞULLARI ALTINDA SATIN ALA POLİTİKALARININ İNCELENESİ Ercan ŞENYİĞİT DOKTORA ENDÜSTRİ ÜHENDİSLİĞİ ANABİLİ DALI Bu tez 3/3/26 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza:... Doç. Dr. Rızvan EROL DANIŞAN İmza:... Doç. Dr. Türkay DERELİ ÜYE İmza:... Doç. Dr. Adil BAYKASOĞLU ÜYE İmza:... Yrd. Doç. Dr. Noyan OĞULATA ÜYE İmza:... Yrd. Doç. Dr. Adem GÖLEÇ ÜYE Bu tez Enstitümüz Endüstri ühendisliği Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr Aziz ERTUNÇ Enstitü üdürü İmza-ühür Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: F23D11 NOT: Bu tezde kullanilan özgün ve başka kaynaktan yapilan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğraflarin kaynak gösterilmeden kullanimi, 5846 sayili fikir ve sanat eserleri kanunundaki hükümlere tabidir. I

ÖZ DOKTORA TEZİ BELİRSİZ FİYAT VE TALEP KOŞULLARI ALTINDA DÖNEN PLANLAA UFUKLU SATIN ALA POLİTİKALARININ İNCELENESİ Ercan ŞENYİĞİT ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİLERİ ENSTİTÜSÜ ENDÜSTRİ ÜHENDİSLİĞİ ANABİLİ DALI Danışman : Doç. Dr. Rızvan EROL Yıl : 26 Sayfa : 275 Jüri : Doç. Dr. Rızvan EROL Doç. Dr. Türkay DERELİ Doç. Dr. Adil BAYKASOĞLU Yrd. Doç. Dr. S. Noyan OĞULATA Yrd. Doç. Dr. Adem GÖLEÇ Satın alma problemi, gerekli hammadde ve malzemelerin doğru kalitede, doğru miktarda, doğru fiyattan ve doğru zamanda temin edilmesinin sağlanması ile ilgilidir. Bu problem, deterministik ve stokastik problemler olarak ikiye ayrılır. Belirsiz çalışma koşulları (Talep büyüklüğü, Tedarik, Satın alma fiyatı) altında satın alma politikalarının belirlenmesi güç bir problemdir. Çalışma koşullarının deterministik olduğu durumlar için optimum parti büyüklüğünün belirlenmesi ile ilgili çok sayıda çalışma mevcuttur. Stokastik faktörler içeren sistemlerin analitik yaklaşımlar ile incelenmesi çoğu problem türünde matematiksel zorluklar nedeniyle mümkün değildir. Bu nedenle, literatürde stokastik durum daha az ele alınmıştır. Klasik parti büyüklüğü belirleme yöntemlerinden, en düşük birim maliyet (Least Unit Cost) ve birim periyot başına en düşük maliyet (Silver eal) yöntemleri değişken fiyatlı parti büyüklüğü belirleme probleminin çözümü için uyarlanmıştır. Ayrıca, talep ve satın alma fiyatının belirsiz olduğu koşullarda dönen planlama ufkunun kullanıldığı kayıp-kazanç esaslı sezgisel satın alma politikası geliştirilmiştir. Hazırlık maliyetinin elde bulundurma maliyetine oranı, dönen plan periyot sayısı, talep ve fiyat belirsizliğinin büyüklüğü, geciktirilmiş sipariş miktarının toplam karşılanamayan talebe oranı ve servis düzeyi faktörlerinin farklı değerleri için simülasyon analizi yapılmıştır. Geliştirilen politikalar, Wagner-Whitin yöntemine göre sapma yüzdesi, satın alma maliyeti, elde bulundurma maliyeti, satış kaybı maliyeti, sipariş geciktirme maliyeti, hazırlık maliyeti, pozitif stok düzeyi ve negatif stok düzeyi performans kriterlerine göre karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma sonuçları geliştirilen kayıp-kazanç esaslı satın alma politikasının diğer politikalara göre genelde daha iyi performansa sahip olduğunu göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Stok, stokastik parti büyüklüğü belirleme, dönen planlama ufku, simülasyon. II

ABSTRACT Phd. THESIS ANALYSIS OF PURCHASING POLICIES WITH ROLLING HORIZON UNDER UNCERTAIN PRICE AND DEAND CONDITIONS Ercan ŞENYİĞİT DEPARTENT OF INDUSTRIAL ENGINEERING INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES ÇUKUROVA UNIVERSITY Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Rızvan EROL Year : 26 Pages : 275 Jury : Assoc. Prof. Dr. Rızvan EROL Assoc. Prof. Dr. Türkay DERELİ Assoc. Prof. Dr. Adil BAYKASOĞLU Assist. Prof. Dr. S. Noyan OĞULATA Assist. Prof. Dr. Adem GÖLEÇ Purchase lot-sizing problem is essentially to supply raw materials and parts at the right time, at the right amount and at the right place with economic price and quality. This problem can be formulated in deterministic or stochastic conditions. However, finding optimal purchasing policies under stochastic conditions such as demand, availability and purchasing price is a considered very difficult problem. There are a large number of papers dealing with deterministic lot-sizing problem. Analytical solutions for stochastic lot-sizing are possible under very strict assumptions that limit utility of such solutions in practice. This study proposes new purchasing policies that consider demand and purchasing price uncertainties simultaneously. oreover, purchasing decisions are made on a rolling horizon basis rather than fixed planning horizon. The proposed purchasing policy is basically based on a lost-gain evaluation at decision points. Also, well-known Least Unit Cost and Silver-eal algorithms are modified for both time varying purchasing price and rolling horizon. Simulation analysis is conducted for different values of set-up cost to holding cost ratio, number of rolling horizon periods, coefficient of variation of demand and price, backordered demand to unsatisfied demand ratio, service level factors. Policies are compared with respect to deviation from Wagner-Whitin solution, purchasing cost, holding cost, lost sale cost, backordered cost, set-up cost, positive and negative inventory levels. Simulation results show that developed lost-gain purchasing policy generally outperforms the other policies. Key Words: Inventory, stochastic lot-sizing, rolling horizon, simulation. III

TEŞEKKÜR Doktora eğitim süresince beni yönlendiren, akademik ve bilimsel konularda çok büyük desteğini gördüğüm danışmanım Doç. Dr. Rızvan EROL a teşekkürlerimi sunarım. Çalışmam süresince her aşamada değerli düşüncelerini yardımlarını esirgemeyen sayın hocalarım Doç. Dr. Türkay DERELİ ye, Doç. Dr. Adil BAYKASOĞLU na, Yrd. Doç. Dr. Adem GÖLEÇ e ve Yrd. Doç. Dr. S.Noyan OĞULATA ya teşekkür ederim. Bugünlere gelmemde çok büyük katkıları olan AİLEE ve doktora çalışmalarım sırasında desteğine esirgemeyen eşim Ebru ŞENYİĞİT e, anlayış ve sabrından dolayı minnettarım. IV

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT... III TEŞEKKÜR...IV İÇİNDEKİLER... V ÇİZELGELER DİZİNİ... VIII ŞEKİLLER DİZİNİ...IX 1. GİRİŞ... 1 1.1. Problemin Tanımı... 2 1.2. Tedarik Zinciri Yönetimi... 5 1.3. Satın Alma Politikaları... 7 1.4. Belirsiz Piyasa Koşulları... 8 1.5. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı... 9 1.6. Çalışmanın Adımları... 11 1.7. Çalışmanın Organizasyonu... 12 2. ÖNCEKİ ÇALIŞALAR... 13 2.1. Deterministik odeller... 13 2.2. Stokastik odeller... 18 2.3. Periyodik Gözden Geçirme... 19 2.4. Sürekli Gözden Geçirme... 24 2.5. Dönen Planlama Ufku... 38 2.6. Literatürünün Genel Değerlendirilmesi... 43 3. ATERYAL VE ETOD... 46 3.1. Problemin Formülasyonu... 46 3.2. Notasyon... 47 3.3. etod... 49 3.4. Satın Alma Sisteminin Karakteristikleri... 54 3.5. Girdi Değişkenleri... 58 3.6. Talebin ve Fiyatın Değişim Katsayıları... 59 3.7. Hazırlık aliyetinin Elde Bulundurma aliyetine Oranı... 6 V

3.8. Karşılanamayan Talebin Durumu... 61 3.9. Servis Düzeyi... 61 3.1. Dönen Planlama Ufku Periyot Sayısı... 63 3.11. Performans Değişkenleri... 64 3.12. Dinamik Parti Büyüklüğü Belirleme Problemi... 67 3.13. Kayıp-Kazanç Yöntemi... 7 3.14. Önerilen Satın Alma Politikaları... 73 3.15. KK Satın Alma Politikası... 73 3.16. LUCR Satın Alma Politikası... 8 3.17. SR Satın Alma Politikası... 83 3.18. Simülasyon Analizi... 86 3.19. Deneysel Tasarım... 87 4. BULGULAR VE TARTIŞA... 91 4.1. Örnek-1... 91 4.1.1. KK Politikası Çözümü... 91 4.1.2. LUCR Politikası Çözümü... 93 4.1.3. SR Politikası Çözümü... 95 4.1.4. Örnek-2... 97 4.1.5. KK Politikası Çözümü... 97 4.1.6. LUCR Politikası Çözümü... 99 4.1.7. SR Politikası Çözümü... 99 4.1.8. Sonuç... 1 4.2. Varyans Analizi... 1 4.3. Alt Sınıra Göre Sapma Yüzdelerinin Karşılaştırılması... 12 4.4. Toplam Satın Alma aliyetinin TGYO... 122 4.5. Toplam Elde Bulundurma aliyetinin TGYO... 141 4.6. Toplam Satış Kaybı aliyetinin TGYO... 16 4.7. Toplam Sipariş Geciktirme aliyetinin TGYO... 173 4.8. Toplam Hazırlık aliyetinin TGYO... 18 4.9. Ortalama Negatif Stok Düzeyi... 21 4.1. Ortalama Pozitif Stok Düzeyi... 221 VI

5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 24 5.1. Çalışmanın Özeti... 24 5.2. Araştırma Sonuçları... 241 5.3. Özgün Katkılar... 244 5.4. Sonraki Çalışmalar İçin Öneriler... 244 KAYNAKLAR... 246 ÖZGEÇİŞ... 254 EKLER... 255 EK 1 KK SİÜLASYON ODELLERİ... 255 EK 1.1 odel Dosyası... 255 EK 1.2 Experiment Dosyası... 258 EK 2 LUCR SİÜLASYON ODELLERİ... 261 EK 2.1 odel Dosyası... 261 EK 2.2 Experiment Dosyası... 265 EK 3 SR SİÜLASYON ODELLERİ... 267 EK 3.1 odel Dosyası... 267 EK 3.2 Experiment Dosyası... 271 EK 4 BEKLENEN TALEP İKTARLARI... 274 EK 5 BEKLENEN SATIN ALA FİYATLARI... 275 VII

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3-1 Grupların kapsadığı koşulların gösterilmesi... 88 Çizelge 4-1 Örnek-1 de geçerli başlangıç verileri... 91 Çizelge 4-2 KK politikasının çalışma mekanizmasının gösterilmesi... 91 Çizelge 4-3 KK politikası uygulandığında gerçekleşen değerler... 92 Çizelge 4-4 LUCR politikasının çalışma mekanizmasının gösterilmesi... 93 Çizelge 4-5 LUCR politikası uygulandığında gerçekleşen değerler... 94 Çizelge 4-6 SR politikasının çalışma mekanizmasının gösterilmesi... 95 Çizelge 4-7 SR politikası uygulandığında gerçekleşen değerler... 95 Çizelge 4-8 Örnek-2 başlangıç verileri... 97 Çizelge 4-9 KK politikası politikasının çalışma mekanizmasının gösterilmesi... 97 Çizelge 4-1 KK politikası uygulandığında gerçekleşen değerler... 98 Çizelge 4-11 Varyans analizi tablosunun gösterilmesi... 11 VIII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1 Tedarik zinciri yönetimi sisteminin şekilsel gösterimi... 6 Şekil 1-2. Dönen planın şekilsel gösterimi... 9 Şekil 2-1 Periyodik Gözden Geçirmeli Çalışmaların Sınıflandırılması... 2 Şekil 2.2 Sürekli Gözden Geçirmeli Çalışmaların Sınıflandırılması... 25 Şekil 3-1 Önerilen satın alma sisteminin genel akış şeması... 58 Şekil 3-2 Kayıp-Kazanç yönteminin akış diyagramı... 72 Şekil 3-3 KK satın alma politikasının akış diyagramı... 78 Şekil 3-4 KK satın alma politikasının akış diyagramının devamı ı... 79 Şekil 3-5 LUCR satın alma politikasının akış diyagramı... 81 Şekil 3-6 LUCR satın alma politikasının akış diyagramının devamı... 82 Şekil 3-7 SR satın alma politikasının akış diyagramı... 84 Şekil 3-8 SR satın alma politikasının akış diyagramı devamı... 85 Şekil 4-1. 1. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 13 Şekil 4-2. 2. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 13 Şekil 4-3.3. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 14 Şekil 4-4. 4. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 15 Şekil 4-5. 5. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 16 Şekil 4-6.6. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 16 Şekil 4-7.7. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 18 Şekil 4-8.8. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 18 Şekil 4-9.9.Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 11 Şekil 4-1. 1. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 11 Şekil 4-11. 11. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 112 Şekil 4-12.12. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 112 Şekil 4-13. 13. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 114 Şekil 4-14. 14. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 114 Şekil 4-15.15. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 115 Şekil 4-16.16. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 115 Şekil 4-17.17. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 116 IX

Şekil 4-18.18. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 117 Şekil 4-19. 19. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 117 Şekil 4-2. 2. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 118 Şekil 4-21. 21. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 119 Şekil 4-22. 22. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 119 Şekil 4-23. 23. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 121 Şekil 4-24. 24. Grup koşullarda DP değerlerinin gösterilmesi... 121 Şekil 4-25 1. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 122 Şekil 4-26 2. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 123 Şekil 4-27. 3. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 123 Şekil 4-28. 4. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 124 Şekil 4-29. 5. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 125 Şekil 4-3. 6. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 125 Şekil 4-31. 7. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 126 Şekil 4-32. 8. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 127 Şekil 4-33. 9. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 127 Şekil 4-34. 1. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 129 Şekil 4-35. 11. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 13 Şekil 4-36. 12. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 13 Şekil 4-37. 13. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 132 Şekil 4-38. 14. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 133 Şekil 4-39. 15. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 133 Şekil 4-4. 16. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 134 Şekil 4-41. 17. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 135 Şekil 4-42. 18. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 136 Şekil 4-43. 19. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 136 Şekil 4-44. 2. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 137 Şekil 4-45. 21. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 138 Şekil 4-46. 22. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 138 Şekil 4-47. 23. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 14 Şekil 4-48. 24. Grup koşullarda TPCP değerlerinin gösterilmesi... 14 X

Şekil 4-49. 1. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 141 Şekil 4-5. 2. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 142 Şekil 4-51. 3. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 142 Şekil 4-52. 4. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 144 Şekil 4-53. 5. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 145 Şekil 4-54. 6. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 145 Şekil 4-55. 7. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 147 Şekil 4-56. 8. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 147 Şekil 4-57. 9. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 148 Şekil 4-58. 1. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 149 Şekil 4-59. 11. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 149 Şekil 4-6. 12. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 151 Şekil 4-61. 13. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 151 Şekil 4-62. 14. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 152 Şekil 4-63. 15. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 153 Şekil 4-64. 16. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 153 Şekil 4-65. 17. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 155 Şekil 4-66. 18. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 155 Şekil 4-67. 19. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 156 Şekil 4-68. 2. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 157 Şekil 4-69. 21. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 157 Şekil 4-7. 22. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 158 Şekil 4-71. 23. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 159 Şekil 4-72. 24. Grup koşullarda THPC değerlerinin gösterilmesi... 159 Şekil 4-73. 1. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 16 Şekil 4-74. 2. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 161 Şekil 4-75. 3. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 161 Şekil 4-76. 4. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 162 Şekil 4-77. 5. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 163 Şekil 4-78. 6. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 163 Şekil 4-79. 1. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 165 XI

Şekil 4-8. 11. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 165 Şekil 4-81. 12. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 166 Şekil 4-82. 13. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 167 Şekil 4-83. 14. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 167 Şekil 4-84. 15. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 168 Şekil 4-85. 19. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 17 Şekil 4-86. 2. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 17 Şekil 4-87. 22. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 172 Şekil 4-88. 23. Grup koşullarda TSCP değerlerinin gösterilmesi... 172 Şekil 4-89. 7. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 174 Şekil 4-9. 8. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 174 Şekil 4-91. 9. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 175 Şekil 4-92. 16. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 176 Şekil 4-93. 17. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 176 Şekil 4-94. 18. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 177 Şekil 4-95. 21. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 179 Şekil 4-96. 24. Grup koşullarda TBCP değerlerinin gösterilmesi... 179 Şekil 4-97. 1. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 18 Şekil 4-98. 2. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 181 Şekil 4-99. 3. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 181 Şekil 4-1. 4. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 182 Şekil 4-11. 5. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 183 Şekil 4-12. 6. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 184 Şekil 4-13. 7. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 184 Şekil 4-14. 8. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 185 Şekil 4-15. 9. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 188 Şekil 4-16. 1. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 188 Şekil 4-17. 11. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 19 Şekil 4-18. 12. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 19 Şekil 4-19. 13. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 192 Şekil 4-11. 14. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 192 XII

Şekil 4-111. 15. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 194 Şekil 4-112. 16. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 194 Şekil 4-113. 17. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 196 Şekil 4-114. 18. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 196 Şekil 4-115. 19. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 198 Şekil 4-116. 2. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 198 Şekil 4-117. 21. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 199 Şekil 4-118. 22. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 199 Şekil 4-119. 23. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 2 Şekil 4-12. 24. Grup koşullarda TSHC değerlerinin gösterilmesi... 2 Şekil 4-121. 1. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 21 Şekil 4-122. 2. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 22 Şekil 4-123. 3. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 22 Şekil 4-124. 4. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 23 Şekil 4-125. 5. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 25 Şekil 4-126. 6. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 25 Şekil 4-127. 7. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 27 Şekil 4-128. 8. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 28 Şekil 4-129. 9. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 28 Şekil 4-13. 1. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 29 Şekil 4-131. 11. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 211 Şekil 4-132. 12. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 211 Şekil 4-133. 13. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 213 Şekil 4-134. 14. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 213 Şekil 4-135. 15. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 214 Şekil 4-136. 16. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 215 Şekil 4-137. 17. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 215 Şekil 4-138. 18. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 216 Şekil 4-139. 19. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 217 Şekil 4-14. 2. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 218 Şekil 4-141. 21. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 218 XIII

Şekil 4-142. 22. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 219 Şekil 4-143. 23. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 219 Şekil 4-144. 24. Grup koşullarda ANI değerlerinin gösterilmesi... 22 Şekil 4-145. 1. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 221 Şekil 4-146. 2. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 222 Şekil 4-147. 3. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 222 Şekil 4-148. 4. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 223 Şekil 4-149. 5. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 225 Şekil 4-15. 6. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 225 Şekil 4-151. 7. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 227 Şekil 4-152. 8. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 227 Şekil 4-153. 9. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 228 Şekil 4-154. 1. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 229 Şekil 4-155. 11. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 229 Şekil 4-156. 12. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 23 Şekil 4-157. 13. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 232 Şekil 4-158. 14. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 232 Şekil 4-159. 15. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 234 Şekil 4-16. 16. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 234 Şekil 4-161. 17. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 236 Şekil 4-162. 18. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 236 Şekil 4-163. 19. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 237 Şekil 4-164. 2. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 237 Şekil 4-165. 21. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 238 Şekil 4-166. 22. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 238 Şekil 4-167. 23. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 239 Şekil 4-168. 24. Grup koşullarda API değerlerinin gösterilmesi... 239 XIV

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT 1. GİRİŞ Bir işletmenin üretimini sürdürebilmesi için ileri zaman dilimlerinde kullanmak amacıyla ihtiyaç duyduğu hammadde, malzeme ve benzeri girdilerin depolanmış miktarı stok olarak adlandırılır. İnsanlar kullandıkları veya kullanabileceklerini düşündükleri hammadde, yiyecek ve nesneleri daha sonra kullanmak üzere saklamayı dünya üzerinde var oldukları günden beri sürdürmektedirler. Endüstri geliştikçe insanlar toplu üretime geçmeye başlamışlardır. Üretim teknolojilerindeki gelişmeler, hammadde ve malzeme teminindeki, talep miktarlarındaki ve fiyatlardaki belirsizlikler üretim akışının aksamadan sürdürülmesi için gerekli hammadde, yarı mamul ve parçaların uygun yerlerde stoklanmasını zorunlu kılmıştır. Stok yönetimi, yönetim biliminin en önemli alanlardan birisidir. Stok kontrolünün matematiksel modelleri bu yüzyılın başlarından beri incelenmektedir. O zamandan günümüze bu konu hakkında çok sayıda araştırma makalesi yayınlanmıştır. Amerika Birleşik Devletlerindeki, stokların toplam değeri Şubat 1995 yılında yayınlanan ekonomik rapora göre 1 trilyon dolardan daha fazladır. Sistemlerin ihtiyaç duyduğu stoklar hammadde, yedek parça, nakit para, bitmiş ürün, otel odaları ve uçak biletlerine kadar çeşitlilik göstermektedir. Stok kontrolündeki ana kararlar, bir ikmal siparişi ne zaman verilmeli ve bu siparişin büyüklüğü ne kadar olması gerektiğidir. Geleneksel stok modelleri deterministik ve stokastik olmak üzere iki kategoriye ayrılmaktadır. Deterministik modellerde bütün girdi değerlerinin bilindiği kabul edilir. Bilinen verilere dayanan matematiksel model, en az toplam maliyet ile talepleri karşılayan sipariş büyüklüklerini belirler. Stokastik modellerde, girdi verilerinin dağılımı olasılık olarak belirlenir ve matematiksel model beklenen toplam maliyeti en aza indirmeye çalışır. Stoklanan bu malzemelerin düzeyi, işletmenin sürekli veya herhangi bir anda ortaya çıkan taleplerini zamanında, en ekonomik ve üretim faaliyetlerini aksatmadan karşılayacak miktarda olmalıdır. Bu uygun düzeyin üzerinde stok bulundurmak, işletmenin sahip olduğu işletme sermayesinin gereksiz yerlerde kullanılmasına yol 1

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT açacağından işletmenin karlılığını ve verimliliğini azaltacaktır. Yine bu düzeyin altında stok bulundurulması da zaman zaman üretim faaliyetlerini kesintiye uğratarak üretimi aksatacağından işletmenin karlılığını düşürecektir. Fazla stok bulundurma, çürüme, bozulma, yangın, sel, hırsızlık, tabii afetler v.b. riskleri de arttıracaktır. Açıklanan bu maliyet arttırıcı olayların ortaya çıkması, üretim maliyetlerinin artmasına yol açacaktır. aliyetlerin artması, işletmenin rakipleri ile olan rekabet gücünü azaltacaktır. İşletmelerin faaliyetlerini başarılı bir şekilde yürütebilmeleri için stok seviyesinin uygun bir düzeyde tutulması gerekmektedir. Stok seviyesinin uygun düzeyde tutulması satın alma politikaları ile sağlanır. Gerçek hayatta işletmeler, çok sayıda değişken ve bunlarla ilgili belirsizliklerle satın alma politikalarını belirlemeye çalışır. Bu satın alma politikalarının çoğu sezgiseldir. İşletmelerin, bu belirsizlikler altında en doğru satın alma kararlarını vermelerini sağlayan politikalarının belirlenmesi gerekmektedir. Bu çalışma, belirsiz piyasa koşulları altında uygun satın alma politikalarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. 1.1. Problemin Tanımı Günümüzde müşteri gereksinimlerini, rekabet koşulları çerçevesinde karşılayabilmek için materyal yönetimi önemle artan bir konu olarak gündeme gelmiştir. Yüksek kaliteyi minimum maliyette ve en kısa sürede müşteriye sunmayı hedefleyen firmaların malzemeyi akılcı biçimde sağlaması ve kullanması gerekmektedir (Demir, 23). Bir işletmenin amacı; ürettiği bir ürün veya hizmeti tüketicisine ulaştırıp hizmet verdiği alanda gelir sağlamaktır. Bu alanda artan rakipler ve rekabet koşulları altında ayakta kalma amacı ile rekabet üstünlüğünün sağlanabilmesi için işletmelerin ellerindeki kaynakları en yüksek verimlilikte, en yüksek kalitede, en düşük maliyetle sağlaması gerekir. İşletmeler rekabet şartlarında değişen müşteri taleplerine uygun esnek bir üretimi gerçekleştirebilmek, üretimden son müşteriye kadar uzanan tedarik zinciri içindeki aksaklıkları gidermek zorundadır. Özellikle pazarda yaşanan yoğun rekabet, serbest piyasa ekonomisi, iç pazardaki canlanma veya durgunluk, dışarı 2

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT açılma düşüncesi ürünün temin süresini rekabet üstünlüğünün önemli bir halkası haline getirmiştir. İşletmenin temin süresinin kısaltılması, tasarım, satın alma, üretim ve dağıtım sürelerinin düşürülmesi ile mümkündür. Tedarik zinciri içerisinde yer alan satın alma, üretim, dağıtım, bayi ve son kullanıcı arasında istenen düzeyde iletişimin, faaliyetlerde etkinlik, verimlilik ve performans içinde yeni bir arayış yaratmaktadır. Bir şirketin tedarik zinciri; hammadde üreticileri, hammadde ve yarı mamulleri işlenmiş ürüne dönüştürmesi yani imalat işlemleri sırasında tedarik işleri ile uğraşanlar ve bunun ardından bitmiş ürünleri dağıtım kanallarında nihai tüketiciye kadar ulaştırması sırasında değer yaratan bütün unsurlardır. Bu tanımı tüketici açısından ifade ettiğimiz takdirde, tedarik zinciri bir ürün veya servis için talepleri yerine getirmek üzere gereken değeri meydana getiren aşamaların veya unsurların tamamıdır. Böylece tedarik zincirinin; başlangıç noktası tüketici, uç noktası ise hammadde tedarikçileri olan bir yığın işletme yerine bunların tamamını ifade eden tek bir firma görünümünde, sistem düzeyinde bir yaklaşım olduğu çok açık olarak anlaşılmaktadır. Bu yaklaşım sadece şirketlerin kendi iç çalışmalarını en uygun ve basit bir şekle getirirken, aynı zamanda tüm tedarik zincirinin çalışmasını incelemekte ve çalışmaları iyileştirmek suretiyle de şirketlerin tüketiciye karşı yapmaları gerekenleri en uygun duruma getirme olanaklarını da sağlamaktadır (Ganeshan, 1995). Bir üretim sisteminde, üretilen ürüne direkt veya dolaylı olarak katılan bütün fiziksel varlıklar ve ürünün kendisi stoğu oluşturur (Gunn, 1981). İstenilen stok türünü istenilen zamanda hazır bulundurmak ve bunu en ekonomik biçimde gerçekleştirme faaliyeti stok kontrolü olarak adlandırılır. Stok kontrolü, stok kontrol modelleri ile sağlanır. Her işletme; büyüklüğüne, tepe yönetimi politikalarına, üretim tipine, mali olanaklarına ve daha birçok faktöre göre oluşturduğu bir stok kontrol sistemini uygular. Stok kontrolünün iki ana amacı vardır. Bunlardan birincisi, müşteriye en iyi şekilde hizmet sunmak, ikincisi ise müşteriye arzu edilen hizmeti sağlamanın maliyetini en aza indirmektir. 3

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT Gerçekte bu iki amaç birbirleriyle çelişirler. Çünkü müşteriye iyi hizmet sunmak yüksek maliyeti gerektirir. aliyeti düşürmek ise sunulan hizmetin kalitesini düşürür. Stok kararları, tüketici hizmet seviyesi ile maliyet arasındaki dengeyi sağlamaya çalışırlar. Burada karar alıcının problemi, stok yetersizliği kadar aşırı stok tutmadan da kaçınarak alacağı stok tutma kararları ile bir denge noktasına ulaşmaktır (Heizer ve Render, 1996). Sonuç olarak stok kontrolünde cevaplanması gereken üç temel soru: 1) Hangi parçalar, 2) Hangi miktarlarda, 3) Ne zaman sipariş edilmelidir? Stok kontrol politikalarının amacı müşteri taleplerini karşılarken işleyen stok sistemlerinin çalışma maliyetlerini en aza indirmektir (Orlicky, 1972). Satın alma politikaları, bu amaca paralel olarak en uygun zamanda en uygun miktarda ilgili hammadde ve malzemeleri satın alma kararını vermek için geliştirilmektedirler. Satın alma politikaları, aynı zamanda stok kontrol politikalarıdır. Üretim yönetiminde iki farklı türde tedarik söz konusudur. Bunlar; 1) İç tedarik, 2) Dış tedariktir. Endüstri ürünleri, genellikle mamul parçalarının ve malzemelerin fiziksel ya da kimyasal olarak işlenmeleri ya da monte edilmeleri sonucunda oluşur. Son ürün imalatçıları ürün parçalarının ve malzemenin bir kısmını ya da tamamını kendileri üretirler ya da piyasadan tedarik ederler. İhtiyaç duyulan hammaddenin veya malzemenin işletmenin kendi imkânları ile tedarik edilmesine iç tedarik bu ihtiyacın dışarıdan tedarik edilmesine dış tedarik denilir. 4

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT 1.2. Tedarik Zinciri Yönetimi Tedarik zinciri yönetimi; firmanın iç kaynaklarının entegre edilerek dış kaynaklarla etkin bir biçimde çalışmasının sağlanmasıdır. Amaç geliştirilmiş üretim kapasitesi, piyasa duyarlılığı ve müşteri/tedarikçi ilişkileri gibi firmanın tüm performansını oluşturan değerlerin arttırılmasıdır. Tedarik zinciri yönetimi, hammaddelerin temin edinilmesinden imalat ürünlerine ve buradan da tüketiciye işlenmiş ürünlerin dağıtımına kadar tüm tedarik zinciri boyunca bilgiye dayalı karar almamıza olanak vermektedir. Tedarik zinciri yönetiminin, en iyi şekilde kullanımında çözüm; hem zincir boyunca bilgi akışının en etkin duruma getirilmesi, hem de tüketici hizmetleri düzeyleri ile ilişkili amaçların yerine getirilebilmesi için tedarik zincirindeki eldeki mevcut kaynakların toplamının en uygun şekilde kullanılmasıdır. Tedarik zinciri bir veya birden fazla bağlantı parçasından yapılmış olmasından, ürünler hammadde kaynaklarından tüketiciler için işlenmiş mamul mallara kadar bağlantı parçalarından sadece tek yönde akmaktadır. Ürün akışı, tüketiciler, dağıtıcılar, imalatçı hammadde kaynakları vs. arasında, ileri geri, her iki yönde de akan arz talep işlem bilgisi tarafından denetlenmektedir. Tedarik zinciri yönetim sistemi; şirketin dışındaki tedarik işlerini sağlayanların yönetilmesi ve bunlarla etkin çalışması için şirketin iç kaynaklarını bir bütün halinde ele alan temel bir işletme sistemi olarak tanımlanmaktadır. Burada amaç, şirketin imalat kapasitesinin arttırılması, piyasaya karşı duyarlılığın geliştirilmesi ve tüketici ile tedarik işlerini üstlenenler arsında ilişkilerin iyileştirilmesi yoluyla şirketin çalışmasının ileriye götürülmesidir. Şekil 1.1. de tedarik zinciri yönetimi sisteminin işleyişinin şekilsel gösterimi yapılmıştır (Simchi- Levi ve arkadaşları, 23). İşletmeler, günümüzde daha büyük miktarlarda, daha kaliteli mal ve hizmet talebini daha kısa dağıtım zamanlarıyla karşılamak zorundadır. Global piyasalardaki değişmeler geniş bir rekabet ortamı yaratmıştır. Pazarlardaki ürünlerin, teknolojilerin ve rekabetçilerin değişim oranı hızlı bir şekilde artmaktadır. 5

6 Şekil 1.1 Tedarik zinciri yönetimi sisteminin şekilsel gösterimi 1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT 1.3. Satın Alma Politikaları Satın alma politikaları, işletmelerin üretim faaliyetlerini sürdürebilmeleri için gerekli hammadde ve malzemelerin doğru kalitede, doğru miktarda, doğru fiyattan ve doğru zamanda temin edilmesini en ekonomik şekilde sağlar. Genellikle satın alma maliyeti, toplam maliyet içerinde en yüksek paya sahip maliyet türüdür. Yürütülen etkili bir satın alma politikası, politikanın kullanıldığı işletmede maliyetlerin düşürülmesi ile işletmenin diğer rakiplerine karşı rekabette öne geçmesini sağlar. Doğru miktarda satın alma siparişinin verilmesi, talebin karşılanması ve mümkün olan en az elde bulundurma maliyetine katlanılmasını sağlar. Doğru miktarda satın alma siparişinin verilmemesi stokların yüksek olmasına neden olmaktadır. Genel olarak stokların yüksek olması, üretim hızının düzgün yürütülmesi, tedarik, üretim ve taşıma maliyetlerinin azaltılması ve müşteri isteklerinin zamanında karşılanması gibi avantajlar sağlar. Buna karşılık çok yüksek parasal yatırım gerektirir. Ayrıca depolama ve bilgi işleme maliyetlerinin yükselmesine, hammadde ve malzemenin bozulma riskinin artmasına neden olur. Talep belirsizliği, fazla veya az üretim, müşteri ihtiyaçlarını karşılayamayan sonuçlar doğurabilir. Fazla stok gereksiz elde bulundurma maliyetlerine, müşteri ihtiyaçlarını karşılarken kar kayıplarına neden olabilmektedir. Tanım olarak bir müşterinin talebinin karşılama yeteneği müşteri servis düzeyi olarak adlandırılmaktadır. Rekabetçi pazar koşulları altında, müşteri memnuniyeti düzeyi veya servis düzeyi, yüksek bir önemde takip edilmesi ve izlenmesi gerekli bir gösterge olarak ortaya çıkar. Talep belirsizliklerine karşı önlem olarak stok düzeyinin arttırılmasıyla yüksek bir düzeyde müşteri memnuniyeti sağlanabilir. Ancak, fazla stoğun müşteri memnuniyetini arttırmasına rağmen stokta tutma maliyetlerini artırır. üşteri memnuniyeti ve stokta tutma maliyeti arasındaki ilişki hem üretim hem de stok düzeylerini anahtar optimizasyon değişkenleri kabul eden çok-aşamalı stokastik optimizasyon problemine dönüştürür. 7

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT Doğru fiyattan satın alma siparişinin verilmesi toplam satın alma maliyeti en aza indirmesi açısından önemlidir. Hammadde ve malzemelerin doğru zamanda temin edilmesi ise, taleplerin karşılanması ve üretim sisteminin aksamaması açısından gereklidir. Taleplerin karşılanmaması durumunda sipariş geciktirme veya sipariş kaybı maliyetleri ortaya çıkar. Bu maliyetlerin oluşması toplam maliyetin artmasına neden olur. 1.4. Belirsiz Piyasa Koşulları Satın alma politikalarının belirlenmesinde, piyasa koşulları önemlidir. Literatürde, piyasa koşullarını ifade eden faktörlerden genellikle üç tanesi göz önünde bulundurulmuştur. Bu faktörler; satın alma fiyatı, talep ve hammaddenin teminidir. Bu üç faktör gerçek hayatta belirsizdir ve zamanla sürekli değişir. Çalışmada, sipariş ile belirli bir hammadde türünden yapılan satın alma siparişi büyüklüğü, talep ile bu satın alınan hammaddeden üretim yapmak amacıyla ihtiyaç duyulan miktar ifade edilmektedir. Gerçek hayatta işletmeler, planlama ufku boyunca gerçekleşebilecek talep miktarlarını tahmin ederler. Bu tahminlere göre üretim veya satın alma kararlarını verirler. Literatürde iki farklı planlama ufku ele alınmıştır. Bunlardan ilki sabit planlama ufkudur (Fixed Horizon). Bu koşullarda veriler deterministik ise belli koşullarda Wagner-Whitin dinamik parti büyüklüğü belirleme algoritması ile optimum çözüm mümkündür. İkinci planlama ufku türü ise dönen planlama ufkudur (Rolling Horizon). Gerçek hayatta çoğu işletme üretim planlama kararlarında dönen planlama ufkunu kullanmaktadır. Bu tür planlama ufkunda, belirli dönen plan periyotlarında talepler tahmini de olsa bilinmektedir ve bu bilgilere göre ilk üretim planlama kararları belirlenir. Daha sonra üretim kararlarının verilmesine ihtiyaç duyulan periyotlara doğru plan kaydırılır. Planın bütününde veriler belirsiz olduğu için bu tür problemlerde optimum çözüme ulaşmak mümkün değildir. Çalışmada piyasa koşullarının belirsizliği dönen planlama ufku kullanılarak oluşturulmuştur. Şekil 1-2. de dönen planın şekilsel gösterimi yapılmıştır. Şekilde 12 aylık verilere göre Ocak 8

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT ayı için karar belirlenmiştir. Dönen plan bir periyot kaydırılarak bir sonraki ayın bilgileri kullanılarak şubat ayı için karar verilmiştir. Aynı prosedür planlama ufku sona erinceye kadar sürdürülmüştür. Literatür incelendiğinde satın alma politikası ile ilgili yapılmış çalışmalarda faktörlerden biri stokastik iken diğerleri deterministik olarak kabul edilmiştir. Üç faktörün de stokastik olduğu bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu durumun nedeni, çok sayıda değişkenin stokastik olduğu sistemlerin analitik modellenmesinde karşılaşılan zorluklardır. İlk karar Kayan çizelge periyodu Ocak Şubat art Şubat art art Şekil 1-2. Dönen planın şekilsel gösterimi 1.5. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı Üretimin başlayabilmesi için hammadde ve malzemelerin satın alınması, fabrikaya getirilmesi, kontrol edilmesi ve yetecek miktarlarda ve istenilen zamanlarda hazır bulundurulması gereklidir. Düşük kaliteli veya kusurlu maddeler üretim maliyetlerini arttırır. Üretim için en önemli fonksiyon imalatta kullanılacak hammaddelerin ve diğer işletme malzemelerin tedarik edilmesidir. Hammadde ve malzeme ihtiyacının karşılanması satın alma fonksiyonu içerisinde yer almaktadır. 9

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT Girdi maliyetlerinin ve dolayısıyla da toplam üretim maliyetlerinin çok büyük bir kısmı, hammadde ve malzemeden kaynaklanmaktadır. İşletmelerin satın alma işlemleri çoğu kez bir işletmede yapılan toplam masrafların yaklaşık %8 ine kadar varmaktadır. Bu sebeple satın alma işi, işletmede oldukça önemlidir. Satın alma fonksiyonu, işletmenin karlılığı ve verimliliği üzerinde oldukça etkilidir. Bu nedenlerden dolayı işletmede kullanılacak hammadde ve malzemelerin doğru zamanda ve doğru fiyattan yapılması işletme için hayati öneme sahiptir. Gerçek hayatta işletmeler, satın alma fonksiyonunu belirsiz piyasa koşulları altında gerçekleştirmeye çalışırlar. Bu koşullar altında işletme yöneticisi talep miktarı, satın alma fiyatı, tedarik süresi gibi önemli karar parametrelerini kesin olarak bilmeden tahmin ve beklentilere göre belirleyerek karar vermeye çalışır ve bu kararlar bilgilerin doğruluğu kesinleşinceye kadar sürekli değiştirilir. Çalışmada periyodik gözden geçirmeli stok modelinin uygulandığı üretimin sürekliliği için belirgin öneme sahip bir bozulmayan hammaddeye bağımlılığın olduğu bir üretim sistemi dikkate alınmıştır. Bu hammaddenin, bütünüyle dış tedarik imkânları ile karşılandığı kabul edilmektedir. Servis düzeyi, kullanıcı tarafından belirlenmektedir. Dönen planlama ufku dikkate alınmaktadır. Tedarik süresinin, sabit olduğu kabul edilmektedir. Bu sistemin sürekliliği için gerekli olan hammaddenin satın alma fiyatının, talep miktarının belirsiz olduğu koşullarda problemin çözümünde sezgisel yaklaşımlar kullanılmaktadır. Yaklaşımların performanslarının belirlenmesi için ihtiyaç duyulan verilerin oluşturulmasında simülasyon yöntemi kullanılmaktadır. Çalışmada, belirsiz piyasa koşulları altında gerçekleşen değerleri dikkate alarak kendini güncelleyen, dinamik satın alma politikalarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Ele alınan problemde, satın alma fiyatı ve talep bilgileri belirsiz olduğu için geliştirilen politikaların performanslarının değerlendirilmesi amacıyla ihtiyaç duyulan gerçekleşen satın alma fiyatı ve talep bilgilerine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu bilgilerin modellenmesinde simülasyon yöntemi kullanılmıştır. Çalışmada, satın alma politikalarının modellenmesinde SIAN simülasyon dili kullanılmıştır. Simülasyon ile elde edilen gerçekleşen talep ve fiyat değerlerine karşı gelen optimum satın alma politikaları için QSA paket programından yararlanılmıştır. Geliştirilen 1

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT satın alma politikalarının simülasyon modellerinden elde edilen sonuçlar SPSS 13 for Windows istatistik paket programı ile analiz edilmiştir. 1.6. Çalışmanın Adımları Yapılan tez çalışmasında izlenen adımlar aşağıda özetlenmiştir. 1) Problemin Formülasyonu: Çalışmada öncelikle incelenecek satın alma problemi belirlenmiştir. Bu amaçla daha önce yapılan araştırmalarda eksik bırakılan noktaların neler olduğunun belirlenmesi için detaylı ve geniş kapsamlı bir literatür incelemesi yapılmıştır. 2) Algoritmaların geliştirilmesi: Çalışmada yeni bir yaklaşım olan kayıp-kazanç esaslı satın alma politikası geliştirilmiştir. Klasik parti büyüklüğü belirleme yöntemlerinden olan LUC ve S yöntemleri değişken satın alma fiyatına uyarlanmıştır. 3) Simülasyon Deneylerinin Tasarlanması: Belirsiz piyasa koşulları altında geliştirilen satın alma politikalarının simülasyon modelleri SIAN simülasyon dili kullanılarak oluşturulmuştur. Oluşturulan simülasyon modellerinin doğruluğu ve geçerliliği test edilmiştir. Belirsiz piyasa koşulları altında satın alma kararlarına etkisi olan faktörler belirlenmiş ve bu faktörlerin farklı düzeylerinin etkilerini yansıtan bir deneysel tasarım oluşturulmuştur. Belirsiz piyasa koşulları altında geliştirilen satın alma politikalarının performanslarının ölçülmesinde kullanılacak kriterler belirlenmiştir. 4) Sonuçların istatistiksel analizi: SPSS 13 for Windows istatistik paket programı kullanılarak geliştirilen satın alma politikalarının performansları istatistiksel olarak karşılaştırılmıştır. Çalışmada deneysel tasarımda kullanılan faktörlerden dönen plan periyot sayısı, değişim katsayısı, hazırlık maliyetinin elde bulundurma maliyetine oranı, karşılanamayan talebin durumu, servis düzeyi faktörlerinin ayrı ayrı ve etkileşimlerinin etkileri istatistiksel olarak karşılaştırılmıştır. 11

1. GİRİŞ Ercan ŞENYİĞİT 5) Sonraki çalışmalar için önerilerde bulunulması: Belirsiz piyasa koşulları altında satın alma politikalarının incelenmesi sonucunda elde edilen sonuçların ışığı altında bu konu ile ilgili yapılabilecek öneriler belirlenmiştir. 1.7. Çalışmanın Organizasyonu Tezin bundan sonraki bölümlerinde sırasıyla, ikinci bölümde literatür incelenmiştir. Stokastik stok sistemleri ile ilgili geniş bir sınıflandırma yapılmıştır. Üçüncü bölümde problemin formülasyonu yapılmıştır. Kullanılan yöntem açıklanmıştır. Satın alma sisteminin karakteristikleri açıklanmıştır. Çalışmada kullanılan varsayımlar açıklanmıştır. Girdi değişkenleri belirtilmiştir. Dinamik parti büyüklüğü belirleme problemi açıklanmıştır. Wagner-Whitin, LUC ve Silver-eal yöntemleri hakkında bilgi verilmiştir. Bu problem için geliştirilen Kayıp-Kazanç yöntemi açıklanmıştır. Bu problemin çözümü için LUC ve Silver-eal yöntemleri uyarlanmıştır. Belirsiz piyasa koşulları altında satın alma problemi için geliştirilen satın alma politikaları akış diyagramlarıyla açıklanmış ve bu politikaların modellendiği simülasyon yöntemi hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmada kullanılan deneysel tasarım açıklanmıştır. Dördüncü bölümde, belirsiz piyasa koşulları altında geliştirilen satın alma politikalarının simülasyon modellerinin çalıştırılması ile elde edilen sonuçlar istatistiksel olarak yorumlanmıştır. Son bölümde ise, belirsiz piyasa koşulları altında satın alma politikalarının incelenmesi ile elde edilen sonuçların ışığı altında bu konu ile ilgili yapılabilecek öneriler belirtilmiştir. 12

2. ÖNCEKİ ÇALIŞALAR Ercan ŞENYİĞİT 2. ÖNCEKİ ÇALIŞALAR 2.1. Deterministik odeller Satın alma politikalarının belirlenmesi, stok kontrol probleminin bir alt problemidir. Bu nedenle satın alma politikası aynı zamanda bir stok kontrol politikasıdır. Stok kontrol ile ilgili literatür oldukça geniştir. Bu yüzden bu konuda yapılan çalışmalar çeşitli alt dallara ayrılarak sınıflandırılmıştır. Stok kontrol konusunda stok politikaları ve modelleri, öncelikle deterministik ve stokastik modeller olmak üzere iki ana dala ayrılmaktadır. Literatürdeki çalışmaların büyük çoğunluğu deterministik modellerle ilgilidir. Çalışmanın bu bölümünde, satın alma sistemi ile ilgili deterministik çalışmalar dikkate alınmıştır. Silver ve arkadaşları (1993), stokastik fiyat indirimi fırsatlarının oluştuğu sistemleri çalışmalarında incelemişlerdir. Düzenli olarak zayıf, durağan talebi olan bir ürün için müşteriler tarafından büyük miktarlarda sipariş verildiği özel durumlarda bu sistemlerin çalışması makalede incelenmiştir. Yukarıda açıklanan özelliklere sahip siparişler genellikle stoktan karşılanmazlar. Siparişler, bu yüzden doğrudan satıcıdan karşılanır. Eğer satıcı yüklü miktar alımdan dolayı fiyat indirimi sağlarsa, müşteri için özel siparişinin olması gerekenden daha düşük bir fiyatla gerçekleştirebileceği bir fırsat ortaya çıkar. Çalışmada, yukarıda özellikleri açıklanan durumların olduğu sistemler incelenmiştir. Sürekli gözden geçirmenin gerçekleştiği bu stok sistemlerinde satıcı tarafından sağlanan rastgele ikmal fırsatlarında alınması gereken stoklama ve ikmal kararları belirtilmiştir. oinzadeh (1997), çalışmasında zaman içerisinde rastgele noktalarda tedarikçi tarafından yapılan fiyat indirimleri olan stok sistemleri için ikmal ve stoklama kararları incelenmiştir. Çalışmada talep zaman boyunca sabit, gerçekleşen indirimler arasındaki süre üstel dağılımlı, sipariş tedarik süresinin ihmal edilebilir olduğu kabul edilmiştir. oinzadeh, yukarıda özellikleri açıklanan sistemler için en iyi politika parametrelerinin özelliklerini belirlemek için çalışmalarda bulduğu sonuçları açıklamıştır. Çalışmada elde edilen sonuçlarla oluşturulan modelin, kolayca uygulanabilir, sezgisel, ikmal ve stoklama kararları üzerinde rastgele oluşmasının 13

2. ÖNCEKİ ÇALIŞALAR Ercan ŞENYİĞİT etkilerinin kolayca anlaşılabilir olduğu belirtilmiştir. Çalışmada ayrıca geliştirilen stok politikasının parametrelerinin elde edilmesi için geliştirilmiş bir sezgisel çözüm de sunulmuştur. civor, ulvenna ve Humphreys (1997), yaptıkları çalışmanın amacı bilgi tabanlı sistem teknolojilerinin stratejik satın alma alanında nasıl yardımcı olabileceğini göstermektedir. Yazarlar, imalat stratejilerinin en temel bileşenlerinden biri olan yap veya al kararı veren şirketlere yardımcı olan bir bilgi tabanlı sistemin (Knowledge-Based System, KBS) tasarımını araştırmışlardır. Gelişim sürecinin bir parçası olarak, on farklı çok-uluslu şirketlerde çalışan tedarik bölümü yöneticileri geçerli yap veya al uygulamalarını belirlemek için görüşmeye çağrılmışlardır. Karar verme sürecinin nasıl olması gerektiği ile ilgili görüşleri ortaya koymuşlardır. Sürecin en önemli aşamalarında bilgisayar desteği ile beraber bir resmi yapıya ihtiyaç duyulduğu konusunda uzlaşmaya varılmıştır. odel, tedarik bölümü yöneticileri ile yapılan görüşmelerin analizi ve ilgili alanda yapılan literatür incelemesinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Bir sonraki aşama, bu çok uluslu iki tedarik bölümü yöneticisi ilk görüşmelerinde elde edilen geri besleme ile sağlanan sistemin en önemli bileşenlerini bilgisayarlaştırılması olmuştur. Yap veya al kararının otomasyonu için çok özellikli analiz (ulti-attribute Analysis, AA) ve olay tabanlı nedenleme (Case-based reasoning, CBR) tekniklerinin uygulanmasına karışmış olan özel odaklanmaların KBS in tanımında var olduğu belirtilmiştir. Chan ve arkadaşları (1999), çalışmalarında tek bir ürünün (single product) maliyet parametrelerinin değişken olduğu koşullarda gelecek periyotlarda bilinen talepleri karşılayacak sipariş miktarlarını belirleme problemini ele almışlardır. Tüm maliyetlerin sabit olması durumunda, optimum çözümün Wagner- Whitin algoritması çözümü ile elde edildiği klasik parti büyüklüğü belirleme problemi ortaya çıkar. Dönen plan ortamında mevcut bilinen bilgiler ışığında ilk periyot için karar verilir daha sonra plan kaydıkça kararlar güncellenir. aliyetlerin sabit olduğu klasik parti büyüklüğü belirleme problemi ile ilgili literatürde çok sayıda çalışma mevcuttur. Bu çalışmalarda geliştirilen yöntemler sipariş geciktirmenin (backlogging) dikkate alındığı parti büyüklüğü belirleme problemine uyarlanabilmektedir. 14

2. ÖNCEKİ ÇALIŞALAR Ercan ŞENYİĞİT aliyetlerin değişken olduğu sipariş geciktirmenin dikkate alınması durumunda problem çok karmaşık bir hale gelmektedir. Böyle bir problemi çözecek sezgisel algoritmaya literatürde rastlanılmamıştır. aliyet parametrelerinin zamanla değiştiği sipariş gecikmesi olmayan parti büyüklüğü belirleme probleminin çözümü için çalışmada yeni bir sezgisel algoritma geliştirilmiştir. aliyet parametreleri olarak adlandırılan sipariş verme ve elde bulundurma maliyetleri zamanla değişmektedir. Eyeballing sezgisel algoritmasının geliştirilmesi ile elde edilen bu algoritma kritik kesme değeri yaklaşımı (The Critical Cut-off Value Approach-CCOV) olarak adlandırılmaktadır. Çalışmada satın alma fiyatının sabit olduğu durum ele alınmıştır. Geliştirilen bu algoritma, sipariş verme ve elde bulundurma maliyetlerin dengelenmesi (Balance ordering and holding costs- BOHC-Part-period), birim periyot başına toplam maliyet (inimize total cost per period-tcpp- Silver-eal) ve birim başına minimum toplam maliyet (inimize total cost per unit-tcpu-luc) sezgisel yöntemi ile karşılaştırılmıştır. Karşılaştırma sonucunda elde edilen sonuçlar, Wagner-Whitin algoritmasının çözümüne göre karşılaştırılmıştır. CCOV algoritması en iyi performansı gösteren yöntem olurken aynı koşullarda TCPU yöntemi en kötü performansı gösteren yöntem olmuştur. Çalışmada, CCOV yönteminin sipariş verme ve elde bulundurma maliyetlerinin sabit olduğu koşullarda eyeballing sezgisel yöntemine dönüştüğü belirtilmektedir. Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde satın alma fiyatı, sipariş verme maliyeti ve elde bulundurma maliyetinin zamanla değiştiği koşullarda geliştirilen CCOV algoritmasının performansı simülasyon deneyleri yapılarak karşılaştırılmıştır. Belirtilen koşullarda CCOV algoritmasının satın alma fiyatının sürekli azaldığı varsayımı yapılmıştır. Chan ve arkadaşlarının çalışması, deterministik koşullarda yapılmış bir çalışmadır. Bu çalışmada ise talep miktarının ve satın alma fiyatının stokastik olduğu koşullarda satın alma politikaları incelenmiştir. akalede incelenen yöntemlerden Silver-eal ve LUC, satın alma fiyatının zamanla değiştiği parti büyüklüğü belirleme probleminin çözümüne yönelik olarak uyarlanmıştır. 15