1 Ortaokul Yöneticilerinin Kavramına ve Ortaokul Yöneticilerinden Beklenen Davranışlarına İlişkin Görüşleri Yrd. Doç. Dr. Soner DOĞAN, Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Fakültesi, snr312@gmail.com Yüksek lisans öğrencisi, Duran DEMİR Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, durandemirr@hotmail.com Yüksek lisans öğrencisi, Hilal ÇALMAŞUR, Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, hilal_calmasur@hotmail.com Özet: Bu araştırmanın amacı, liderlik kavramının ve ortaokul yöneticilerinden beklenen liderlik davranışlarının ortaokul yöneticilerinin görüşlerine göre değerlendirilmesidir. Nitel durum araştırma metodu kullanılan çalışmada veriler maksimum çeşitlilik örnekleme yöntemi ile belirlenen ve Sivas il merkezinde görev yapan 20 yöneticiden, araştırmada kullanılmak üzere geliştirilen, bir anket aracılığıyla toplanmıştır. Elde edilen verilerin çözümlemesi içerik ve betimsel analiz yöntemleriyle araştırma öncesi oluşturulan çözümleme kriterlerine göre yapılmıştır. Araştırma bulgularına göre yöneticilerin liderlik kavramını tanımlarken en çok kullandıkları kelime yönlendirme olurken, liderlik tanımına ilişkin kullanılan kavramların liderlik davranışlarına göre dağılımında, bu kavramların en çok öğretimsel liderlik bölümünde yer aldığı görülmüştür. Yöneticilerin, okul yöneticilerinden bekledikleri liderlik davranışlarında en çok kullandıkları kelime vizyon olurken, okul yöneticilerinden beklenen liderlik davranışlarına ilişkin kullanılan kavramların liderlik davranışlarına göre dağılımında, bu kavramların en çok etik liderlik bölümünde yer aldığı görülmüştür. Anahtar Kelimeler:, okul yöneticisi, 4+4+4 eğitim sistemi GİRİŞ, 1930'Iardan bu yana sosyal psikoloji ve yönetim alanında üzerinde en çok araştırma yapılan konuların başında gelmektedir (Erçetin, 1998; Çelik, 1999; Sisman, 2002). ile ilgili yapılan araştırma ve kitaplarda hem liderlik tanımlamalarında hem de liderlik davranışlarında binlerce tanım yapılmıştır., bir örgütün amaçlarını gerçekleştirmek üzere, bir kimsenin iş görenlerin davranışlarını etkilemesi ve yönlendirmesi süreci olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla liderlik, liderin yaptığı şeylerle ilgili bir süreçtir. sürecinin esasını, bir kişinin bir grubu ve kişiyi etkileyebilmesi oluşturmaktadır., insanları ortak hedeflere ulaşmak üzere harekete geçirmek demektir., bir grup insanı belirli amaçlar etrafında toplayabilme, bu amaçları gerçekleştirebilmek için onları harekete geçirme yetenek ve bilgilerinin toplamıdır (Eren, 1998: 342)., başkalarına esin kaynağı olmak ve onları yönlendirmektir. Bu anlamda örgütle gerçekleştirilecek değişimin itici gücü olmanın yanı sıra, herhangi bir sorunla karşılaşıldığında, karşılaşılan sorunu çözmektir (Çalık, 2003:75). Alan yazın incelendiğinde liderliği kabaca geleneksel liderlik yaklaşımları ve çağdaş liderlik yaklaşımları olmak üzere iki ana bölümde incelemek mümkündür.
2 Geleneksel liderlik yaklaşımları özellikler yaklaşımı, davranışsal yaklaşım ve durumsal yaklaşım şeklinde üç kategoride incelenmektedir. Özellikler yaklaşımı daha çok liderlerin nitelikleri üzerinde durmuştur. Çetin (2008) e göre özellikler yaklaşımı için yapılan araştırmalarda boy, ağırlık, sağlık, zekâ, coşkusal uyum, özgüven ve otoriterlik gibi pek çok kişisel özellik incelenmiş ve bu çalışmalarla insanların, yöneten ve yönetilen olarak iki gruba ayrılmıştır. Çetin ve Beceren (2007), davranışsal yaklaşım ise, liderleri başarılı ve etkin yapan unsurun, liderin özelliklerinden çok, liderin liderlik süreci içerisinde sergilediği davranışları olduğudur. Bu iki yaklaşımın dışında kesin ve net bir özelliğin ve davranışın olmadığını ifade eden belirli şartlara ve durumlara göre farklı liderlik özellikleri ve davranışları olduğunu ifade eden durumsallık yaklaşımıdır. Koçel e (2001) göre durumsallık yaklaşımının temel varsayımı, en uygun liderlik davranışının koşullara ve duruma göre değişeceği varsayımına dayanır. Çağdaş liderlik yaklaşımları ile birlikte liderliğin onlarca çeşidi ortaya çıkmıştır. En çok kullanılanlar ve bu araştırma kapsamında da verilerin çözümlenmesinde yararlanılacak olan çağdaş liderlik yaklaşımları ise öğretimsel liderlik, etik liderlik, vizyoner liderlik ve dönüşümcü liderliktir. Gümüşeli (1996) ve Şişman a (2004)) göre öğretimsel liderlik, öğrenci başarısını merkeze alan, okulun misyonunu tanımlama, eğitim programı ve öğretimi yönetme, olumlu bir okul iklimi geliştirme gibi işlevler ve bunlarla ilgili görevlerden meydana gelen, çalışanları etkileyerek onlar aracılığıyla yerine getirilmesi sağlanan davranışları kapsamaktadır. Eğitim yöneticilerinin görevlerini yerine getirirken var olan yasa ve politikalar kadar mesleğin etik ilkelerine de uygun davranmaları beklenir (Taymaz, 2007). Aynı şekilde Erdoğan a göre (2002), liderlerin etik liderliği gösterilebilmesi için ortamın uygun olması ve lideri izleyenlerin de aynı değerleri ve ilkeleri benimsemesi gerekir. Bu bağlamda etik liderlerin benimsenmesi be göstermesi gereken bir takım davranışlar vardır. Bunlardan biri, Teyfur, Beytekin ve Yalçınkaya ya (2013) göre yöneticilerin adil davranış biçimidir. Günümüzde özellikle öğretmenlerin yöneticilerden beklediği etik davranışlarının biri olduğu bilinmektedir. Liderlerde bu davranışlarının olmamasının çalışanlarda adalet duygusunun sarsılmasına neden olacağı düşünülmektedir. Vizyon geleceği düşlemek ve tasarlamaktır. Vizyon sahibi liderler toplumlarının, örgütlerinin geleceğini düşleyen ve tasarlayan kişilerdir (Erçetin, 2000: 93). Vizyon sahibi liderlik, hedefler belirmeyi, mevcut durumu çok iyi analiz ederek gelecekte ulaşmak istediği hedefler doğrultusunda uygun stratejiler geliştirmeyi gerektirmektedir. Vizyon, bir örgütün geleceğe dönük resmidir. Vizyoner liderlik, insanları topluca etkileyebilecek ve harekete
3 geçirebilecek vizyonları oluşturabilme ve iletebilme yeteneğidir. Vizyoner lider, geleceğe yeni bir bakış açısı ile bakar ve vizyonu örgütün bütün kademelerine başarıyla iletir. Bu lider sadece güce sahip değildir. Düşünceleriyle kendini izleyenleri etkiler (Çelik, 2003). Dönüşümcü liderlik, örgütte ani ve etkili değişimi gerçekleştirmeye yönelik bir liderlik biçimidir. Bu liderlik biçiminde örgütün iç çevresinin denetim ve eşgüdümüne dayalı bir liderlik anlayışından çok, öğrenmeyi kolaylaştırıcı ve yenilikçi bir liderliğe ihtiyaç duyulmaktadır (Çelik, 2003). Özden (2005) dönüşümcü liderliği, yönelimleri görmek, gerçekliği tanımlamak ve değişim heyecanı yaratmakla ilgilidir şeklinde ifade etmektedir. Celep (2004) dönüşümcü lider vizyon sahibi ve değişim ustası olup iş görenlerin yetenek ve becerilerini ortaya çıkararak, kendilerine olan güvenlerini artırır ve onların normalde beklenenden daha fazla performans göstermelerini hedeflerler. Okul yöneticilerinin liderliğe ilişkin bakış açıları okulun sağlıklı gelişimi açısından önem arz etmektedir. Liderliğin doğası değişken olduğu gibi okul yöneticilerinin de liderliğe bakış açıları zamanla değişime uğramaktadır. Yöneticilerin liderliğe ilişkin değişen bakış açıları özellikle eğitim sisteminde yapılan köklü değişimler sonucunda tekrar değerlendirilmelidir. Son yapılan yasal düzenlemeler ile 8 yıllık zorunlu eğitim yerine 4+4+4 eğitim sistemi getirilmiş, bu sistem ile birlikte ilköğretim okulları ilkokul ve ortaokul olarak ayrılmıştır. Bu bağlamda ortaokullar 4 yıla çıkarılmış ilkokullardan ayrılarak bağımsız hale gelmiştir. Yönetici atama yönetmeliğinde yapılan değişikliklerle birlikte 2014-2015 eğitim ve öğretim yılında ortaokullara yönetici atamaları yapılmıştır. 16 yıl sonra farklı bir yapılanmaya gidilen ortaokullarda, bu yapılanmaya bağlı olarak yeni bir yönetim anlayışı da oluşmaya başlamıştır. Bu yeni yapılanma içerisinde ortaokul yöneticilerinin, yönetime bakış açıları da değişime uğramıştır. Sistemde yaşanan bu değişim süreci içerisinde ortaokul yöneticilerinin liderlik kavramına ve yöneticilerden beklenen liderlik davranışlarına ilişkin görüşleri ortaokul yönetimi ve yöneticileri açısından önemli hale gelmiştir. Bu bağlamda araştırmanın amacı liderlik kavramının ve ortaokul yöneticilerinden beklenen liderlik davranışlarının ortaokul yöneticilerinin görüşlerine göre değerlendirmektir. YÖNTEM Araştırma Modeli Çalışmanın nitel bölümünde durum deseni kullanılmıştır. Nitel durum çalışmasının amacı belirli bir duruma ilişkin sonuçlar ortaya koymak iken en temel özelliği bir ya da birkaç durumun katılımcı gözlemleri, derinlemesine görüşmeler yoluyla doküman toplama ile elde edilen ve analiz edilen verilerin derinliğine ve boylamsal olarak incelenmesini içerir (Yıldırım ve Şimşek, 2011).Bu
4 kapsamda katılımcıların liderlik kavramına ve yöneticilerden beklenen liderlik davranışlarına ilişkin düşünceleri açık uçlu sorular aracılığıyla irdelenmiştir. Çalışma Grubu Araştırmada amaçlı örnekleme yöntemlerinden maksimum çeşitlilik örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Maksimum çeşitlilik örneklemesi; göreli olarak küçük bir örneklem oluşturarak bu örneklemde çalışılan probleme taraf olabilecek bireylerin çeşitliliğini maksimum derecede yansıtmaktır (Yıldırım ve Şimşek, 2011). Buna göre çalışma grubuna alınacak katılımcılar belirlenirken cinsiyet ve okulun bulunduğu yerin sosyo-ekonomik ve kültürel düzeyi dikkate alınmıştır. Katılımcı yöneticilerle ilgili kişisel bilgiler Tablo 1 de ayrıntılı olarak sunulmuştur: Tablo 1. Yöneticilerin Cinsiyet, Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Düzeye Göre Özellikleri Cinsiyet Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Düzey Katılımcı 1 Erkek Düşük Katılımcı 2 Erkek Yüksek Katılımcı 3 Kadın Düşük Katılımcı 4 Erkek Düşük Katılımcı 5 Erkek Yüksek Katılımcı 6 Erkek Yüksek Katılımcı 7 Erkek Orta Katılımcı 8 Erkek Düşük Katılımcı 9 Kadın Düşük Katılımcı 10 Kadın Yüksek Katılımcı 11 Erkek Düşük Katılımcı 12 Kadın Yüksek Katılımcı 13 Kadın Orta Katılımcı 14 Kadın Yüksek Katılımcı 15 Erkek Düşük Katılımcı 16 Erkek Orta Katılımcı 17 Erkek Orta Katılımcı 18 Erkek Orta Katılımcı 19 Erkek Orta Katılımcı 20 Erkek Yüksek Tablo 1 de görüldüğü üzere cinsiyet dağılımına göre 14 erkek 6 kadın yönetici; yerleşim yerlerinin dağılımında ise 7 si araştırma yapılan ilin merkezinde sosyo-ekonomik ve kültürel düzeyi yüksek olan bölgelerde görev yapan, 6 sı araştırma yapılan ilin merkezinde sosyo-ekonomik ve kültürel düzeyi orta olan bölgelerden 7 si araştırma yapılan ilin merkezinde sosyo-ekonomik ve kültürel düzeyi düşük olan bölgelerden olmak üzere toplam 20 yönetici çalışma grubuna alınmıştır. Veri Toplama Aracı Veriler, Sivas il merkezinde görev yapan 20 ortaokul yöneticisinden, araştırmada kullanılmak üzere geliştirilen, bir anket aracılığıyla toplanmıştır. Ankette demografik bilgilerin yanında i. Sizce liderlik nedir? kısaca tarif ediniz? ii. Okul yöneticilerinden beklenen liderlik davranışları nelerdir? şeklinde iki açık uçlu soru yer almaktadır. Araştırma kapsamında katılımcılara yöneltilecek açık uçlu sorular öncelikle araştırmanın çalışma grubunda yer almayan iki yöneticiye yöneltilmiş, elde edilen
5 sonuçlara göre soruların açık ve anlaşılır olduğu görülmüştür. Ayrıca sorular nitel araştırmalar konusunda uzman bir öğretim üyesi tarafından incelemeye tabi tutulmuş ve son olarak iki Türkçe öğretmeni tarafından gözden geçirilmiştir. Verilerin Analizi Veriler, araştırma öncesi hazırlanan çözüm kriterlerine göre analiz edilmiştir. Buna göre araştırmada sırasıyla yöneticilerin liderlik tanımları; yöneticilerin liderliği tanımlarken kullandıkları kavramlara yönelik sıklık tablosu; yöneticilerin, yöneticilerden beklenen liderlik davranışlarına ilişkin ifadelerinin, etik liderlik, dönüşümcü liderlik, vizyoner liderlik, öğretimsel liderlik ve geleneksel liderlik kapsamında sınıflandırılması; yöneticilerin, yöneticilerden beklenen liderlik davranışlarına ilişkin ifadelerinde kullanılan kavramlara yönelik sıklık tablosuna yer verilmiş, sonuçlar ilgili literatüre göre değerlendirilmiştir. Verilerin çözümlenmesinde içerik ve betimsel analiz yöntemleri kullanılmıştır. Bu amaçla veriler dört aşamada analiz edilmiştir: (1) verilerin kodlanması, (2) temaların bulunması, (3) kodların ve temaların düzenlenmesi, (4) bulguların tanımlanması ve yorumlanması. Bu süreçte, katılımcıların verdiği cevaplardan elde edilen veriler kodlanmış, elde edilen kodlardan yola çıkılarak kodları belirli kategoriler altında toplayabilen temalar bulunmuştur (Yıldırım ve Şimşek, 2011). İki araştırmacı tarafından aynı süreç takip edilmiş ve ortaya iki araştırmacının ortak görüşleri doğrultusunda kodlar ve temalar çıkmıştır. Bu kodlar ve temalar düzenlenerek elde edilen bulgular tanımlanmış ve yorumlanmıştır. Ayrıca betimsel analizde, görüşülen bireylerin görüşlerini çarpıcı bir şekilde yansıtmak için sık sık doğrudan alıntılara yer verilmiştir. Katılımcılara (K1, K2, K3.K20) şeklinde rumuzlar verilmiştir. Ayrıca araştırma sürecinde elde edilen tüm veriler, araştırmacının kendisi dışında, başka bir araştırmacı tarafından değerlendirip, ayrı ayrı kodlanmış ve tüm kodlamalar arasında genel anlamda görüş birliği sağlanmıştır. İki araştırmacının birbirinden bağımsız olarak kullandıkları kodların tutarlığı Görüş Birliği ya da Görüş Ayrılığı şeklinde işaretlemeler yapılarak belirlenmiştir. Buna göre nitel verileri inceleyen iki uzman arasında %82 oranında görüş birliği sağlanmıştır. BULGULAR Bu bölümde araştırma sürecinde uygulanan Ortaokul Yöneticilerinin Kavramına ve Ortaokul Yöneticilerinden Beklenen Davranışlarına İlişkin Görüşlerini ortaya çıkarmak amacıyla yapılan liderlik anketi ile elde edilen veriler analiz edilerek sunulmuştur. Araştırmada ilk olarak Yöneticilerin liderlik tanımlarında kullandıkları kavramlar ve bu kavramların tekrar sıklığı analiz edilmiştir. Tablo 2. Yöneticilerin tanımlarında kullandıkları kavramların tekrar sıklığı Yöneticilerin Kullandıkları Kavramlar Tekrar Sıklığı Tekrar Eden Kavram Sayısı (f) Toplam Kavram İçindeki Yüzdesi(%)
6 Akıl, kural, esneklik, yenilik, adaptasyon, hedef, deneyim, rehberlik, değişim, saygı, düşünme, hayal, beyin, yol, yöntem, zaman, çalışan, mevzuat, yürütme, pratiklik, sınırlılık, zorlama, çözüm, üreticilik, sıradışılık, davranış, rutin, planlama, motivasyon, kuruluş, kapasite 1 31 %69 Risk, görev, bilgi, paydaş, karar, yararlılık, fikir 2 7 %15 Etkileyicilik, çevre, sorumluluk, beraberlik, toplum, yönetme 3 6 %13 Yönlendirme 4 1 %3 Kullanılan Kavram Sayısı 45 %100 Ortaokul yöneticilerin liderlik nedir sorusunda verdikleri cevaplarda Akıl, kural, esneklik, yenilik, adaptasyon, hedef, deneyim, rehberlik, değişim, saygı, düşünme, hayal, beyin, yol, yöntem, zaman, çalışan, mevzuat, yürütme, pratiklik, sınırlılık, zorlama, çözüm, üreticilik, sıradışılık, davranış, rutin, planlama, motivasyon, kuruluş ve kapasite gibi liderliği çağrıştıran kavramları araştırmaya katılan liderlerin bir kez kullandıkları görülmüştür. Kullanılan bu kavramların liderlik tanımlarında kullanılan kavramlar içerisindeki yeri %69 olarak ortaya çıkmıştır. tanımları yapılırken yöneticilerin tek bir kavram üzerinde durmaları onların liderlik tanımına bakış açılarının farklılığından kaynaklanır. Alanyazın incelendiğinde de tek bir liderlik tanımı olmadığı binlerce liderlik tanımı yapıldığı görülmektedir. Araştırmaya katılan yöneticiler Risk, görev, bilgi, paydaş, karar, yararlılık ve fikir kavramlarının en az iki yönetici tarafından kullanıldığı görülmektedir. Bu kavramlardan risk kavramının iki yönetici tarafından kullanılmış olması yöneticilerin karar verirken süreçte ortaya çıkacak bir takım risklerle ilgili kuantum liderlik anlayışının liderlik alanında benimsendiği düşünülebilir. Yine Tablo 2 de Etkileyicilik, çevre, sorumluluk, beraberlik, toplum ve yönetme kavramlarının en az üç yönetici tarafından kullanılmış olması ve bu kavramaları bir bütün olarak düşündüğümüzde liderlerin içinde yaşadıkları sosyal çevreden bağımsız olarak düşünülemeyeceği, karar verirken toplumsal çevreyi, beraberliği ve iletişim sürecini göz önünde bulundurması gerektiği görülmektedir. Son olarak Tablo 2 de liderlerin en fazla Yönlendirme kavramını kullandıkları görülmektedir. Bu kavramın toplam kavram içerisinde ağırlığının %3 olması ancak en az 4 liderin bu kavramı kullanması liderlerin bu kavram konusunda ortak bir liderlik tanımına sahip olduğu sonucuna varılabilir. Bu kavramın araştırmaya katılan en az dört liderin liderlik tanımında kullanmaları liderlere verilen güç kaynaklarından yasal gücün örgütlerde çok fazla
7 kullanıldığı anlamına gelmektedir. Eraslan (2004) Yasal Gücü, hiyerarşiden kaynaklanan ve lidere örgüt içerisindeki statüsünden gelen ve kişinin bulunduğu pozisyon nedeni ile etrafındaki kişileri etkileyebilme gücünü ve otoriteyi ifade etme gücü olarak ifade etmektedir. Lider mevzuat ve yasaların kendine vermiş olduğu yetkiyi kullanarak iş görenleri belli işleri yaptırmada onları yönlendirmekte onlara emirler vermektedir. Bu yetkiyi de kendinden yasal mevzuattan kaynaklanan bir hak olarak görmektedir. Eğer lider astları örgütün vizyonu doğrultusunda yönlendirirse örgütün amaçlarını gerçekleştirme konusunda isteği başarıyı yakalamış olacaktır. Tüm bu liderlik tanımlamalarında kullanılan kavramlar dikkate alındığında araştırmaya katılan okul yöneticilerinin de farklı liderlik tanımları yaptığı görülmektedir. Okul yöneticileri liderlik nedir sorusuna verdikleri cevaplarda, Yönetici 1 liderliği doğru olanı yapan, kendi aklının yanında başkalarının aklını da kullanan, risk alabilen, kuralları esnetebilen, kendini yeniliklere adapte edebilen, olumsuzlukları ve eksiklikleri kabullenebilen kişi olarak tanımlamaktadır. Yönetici 2 ye göre liderlik Doğuştan getirdiği özellikler ile çevresel faktörleri birleştirerek grubu etkileyebilme sanatı olarak tanımlanmaktadır Yönetici 3 e göre liderlik, Sahip olduğu bilgi ve deneyimlerini paydaşlarıyla paylaşıp alınan ortak kararların uygulanmasına rehberlik etme süreci olarak ifade edilir. Tablo 2 de okul yöneticileri liderlik nedir sorusunda verdikleri cevaplarda Risk, görev, bilgi, paydaş, karar, yararlılık ve fikir gibi kavramları en az iki lider tarafından birer defa kullanıldığı görülmektedir. Tablo 2 de okul yöneticileri liderlik nedir sorusunda verdikleri cevaplarda Etkileyicilik, çevre, sorumluluk, beraberlik, toplum ve yönetme kavramlarının en az 3 lider tarafından kullanıldığı görülmektedir. Kullanılan kavramlara baktığımızda liderlerin liderlik tanımlarında içinde bulundukları sosyal çevrenin, iletişim ve sosyal ağların liderlik tanımlarında çok fazla kullandıkları görülmektedir. Buda liderlin var oldukları sosyal kültürel çevreden bağımsız olamayacağı liderin ancak sosyal bir ortamda var olabileceği yorumu yapılabilmektedir. Tablo 3. Yöneticilerin liderlik kavramına ilişkin yaptıkları tanımlardan elde edilen kavramların liderlik yaklaşımlarına göre değerlendirmesi Yaklaşımları Kavramlar Frekans (f) Yüzde Etik Saygı, deneyim, çalışan, mevzuat, yürütme, risk, görev, 13 %25,49 (%)
8 Dönüşümcü karar, fikir, etkileyicilik, sorumluluk, beraberlik, toplum Esneklik, yenilik, adaptasyon, değişim, çözüm, üreticilik, sıradışılık, risk, yararlılık, etkileyicilik 10 %19,60 Vizyoner Yenilik, hedef, pratiklik, üreticilik, risk, yararlılık 6 %11.76 Öğretimsel Akıl, rehberlik, düşünme, hayal, beyin, yol, yöntem, zaman, davranış, rutin, planlama, motivasyon, kuruluş, kapasite, bilgi, paydaş, çevre 17 %33,33 Geleneksel Kural, sınırlılık, zorlama, yönetme, yönlendirme 5 %9.82 Toplam 51 %100 tanımlarında kullandıkları kavramların liderlik stillerine göre değerlendirildiğinde ortaokul yöneticilerinin en fazla (%33,33) öğretimsel liderlik ile ilgili kavramlara ağırlık verdiği görülmektedir. Buda yöneticilerin öğretimsel liderliğe daha fazla önem verdikleri ve liderlik süreçlerinde öğretimsel liderliği benimsedikleri görülmektedir. Tablo 2 de liderlerin en az (%9,82) geleneksel liderlik ile ilgili kavramlara yer verdikleri buda liderlerin liderlik sürecinde en az geleneksel liderliği benimsedikleri anlamına gelmektedir. Ayrıca okul yöneticilerin içinde bulunduğumuz süreçte geleneksel liderliğin artık örgütün amaçlara ulaşmada yeterli olmadığını yeni bir liderlik anlayışına sahip olunması gerektiğine yönelik beklentilerinin olduğu yorumu yapılabilir. Yine Tablo 3 de %25,49 oranında etik liderlik, %19,60 oranında dönüşümcü liderlik, %11.76 oranında vizyoner liderlik ile ilgili kavramları kullandıkları görülmektedir. tanımlarında kullanılan kavramlara bakıldığında liderlerin daha çok çağdaş anlayışlarını benimsedikleri görülmektedir. liderlik Tablo 4. Okul yöneticilerin ifade ettiği liderlik davranışlarında kullandıkları kavramlarım tekrar sıklığı Davranışlar Tekrar Sıklığı Frekans (f) Toplam Davranış İçerisindeki Yüzde (%) İlişki, başarı, yönetmelik, öğretmen, yönetici, yenilik, sürükleyicilik, hissiyat, ideal, bağımsızlık, karakter, entegrasyon, karar, yeti, zeki, intibak, tatlı sert, ılıman, farkındalık, donanım, alan, hakimiyet, hoşgörü, anlayış, organizasyon, paylaşım, sebat, tutarlılık, dürüstlük, sempati, iş, program, araştırma, öğrenme, öğretme, rol model, değer, veli, sorun, yardım, paydaş, dakiklik, bütünleyicilik, moral, hoşgörü, nezaket, güven, kriz yönetimi, kavga, ahlak etik, değer, pedagojik 1 62 % 69,66
9 formasyon, şeffaf, saydam, objektif, hitap, hedef, soğukkanlılık, değişim, güdüleme, ast, takım Tespit, öğrenci, fırsat, ruh, iklim, yetki, ilgi, çözüm, yönlendirme, ortam, empati, ikna, kabiliyet Doğruluk, mevzuat, risk, grup, etkileyicilik, motivasyon, iletişim, plan, kurum 2 13 % 14,60 3 9 % 10,12 Çevre, adalet, okul, çalışan 4 4 % 4,50 Vizyon 5 1 % 1,12 Toplam 89 % 100 Ortaokul yöneticilerinin liderlik davranışlarını ifade ederken kullandıkları kavramlardan bir kez kullandıkları davranışların %69,66 ile en yüksek olduğu görülmektedir. Bu da ortaokul yöneticileri liderlik tanımlarında olduğu gibi liderlik davranışlarında da ağırlıklı olarak farklı bakış açısına sahip oldukları anlamına gelmektedir. Tablo 4 de İlişki, başarı, yönetmelik, öğretmen, yönetici, yenilik, sürükleyicilik, hissiyat, ideal, bağımsızlık, karakter, entegrasyon, karar, yeti, zeki, intibak, tatlı sert, ılıman, farkındalık kavramları bir kez kullandıkları görülmektedir. Bu kavramlara baktığımızda yöneticilerin geleneksel liderlik anlayışını ifade eden davranışları liderlik davranışlarında daha az kullandıkları görülmektedir. Yine Tablo 4 de liderler Tespit, öğrenci, fırsat, ruh, iklim, yetki, ilgi, çözüm, yönlendirme, ortam, empati, ikna ve kabiliyet kavramlarının (% 14,60) en az iki lider tarafından ve Doğruluk, mevzuat, risk, grup, etkileyicilik, motivasyon, iletişim, plan, kurum kavramların en az üç lider tarafından liderlik davranışlarında kullandıkları görülmektedir. Bu davranışların en az iki ve üç lider tarafından kullanılmış olması ve kavramların bütününe baktığımızda iletişim sürecine verilen önem üzerinde durulmaktadır. Özellikle iletişim, empati, ikna, iklim, doğruluk ve etkileyicilik gibi kavramlar iletişimin önemine işaret etmektedir. Tablo 4 de Çevre, adalet, okul ve çalışan kavramlarının en az dört lider tarafından kullanıldığı görülmektedir. Bu kavramların en az dört lider tarafından ortak olarak kullanılması liderlerin davranışlarında sosyal çevrenin önemi üzerinde durmaktadır. Ortaokul yöneticilerin ortak olarak en fazla üzerinde durdukları kavram vizyon kavramıdır. Bu okul yöneticilerin örgütün geleceğine ilişkin liderlerin bir vizyona sahip olması gerekliliğini vurgulamaktadır. Bu da vizyoner liderliğin okullarda davranış olarak görülmek istendiğini ifade etmektedir. Çelik (2003) vizyoner bir lider olarak okul yöneticisi
10 geleceğe yönelimli olan ve eğitim alanında meydana gelen değişmeleri izleyen ve geleceğe yönelik bir vizyon oluşturan kişi olarak ifade etmektedir. Okul yöneticilerinin liderlik tanımlarında en fazla kullandıkları yönlendirme kavramı ile liderlik davranışlarında en fazla kullandıkları vizyon kavramı ilişkisine baktığımızda liderlerin iş görenleri örgütün vizyonu doğrultusunda yönlendirildiği zaman örgütün amaçlarına daha kolay ulaşılacağı yorumu yapılabilir. örnekleri, Araştırmaya katılan okul yöneticilerinin liderlik davranışlarına ilişkin Yönetici 1,Okul yöneticisi vizyon sahibidir. Yönetici 2, Okul yöneticisi risk alabilmelidir. Yönetici 3, Okul yöneticisi yenilikleri takip etmeli ve yeniliklere açık olmalıdır. Yönetici 4, Okul yöneticisi grubunu etkileyebilmeli, peşinden sürükleyebilmelidir. davranış Yönetici 5, liderlik davranışlarını,o kul yöneticisi insan ilişkilerinde başarılı olmalıdır. Yönetici 6, Okul yöneticisi yönetmeliklere ve mevzuata hakim olmadır, gerektiğinde kullanmalıdır. Yönetici 7, Okul yöneticisi tutarlı davranmalıdır. Yönetici 8, Okul yöneticisi adil olmalıdır. Yönetici 9, Okul yöneticisi anlayışlı olmalıdır. Yönetici 10, Okul yöneticisi risk alabilmelidir. Yönetici 11, Okul yöneticisi organizasyonu sağlayabilmelidir Yönetici 12, Okul yöneticisi değişimle ilgilenmelidir. Yönetici 13,Okul yöneticisi okulda bütünleyici bir ortam oluşturmalıdır. Yönetici 14,Okul yöneticisi eksiklikleri hızlı bir şekilde tespit edebilmeli ve hızlı bir şekilde çözebilmelidir. Yönetici 15,Okul yöneticisi çalışan personelin moral ve motivasyonlarını üst seviyede tutacak ortam oluşturmalıdır. etmektedirler. Okul yöneticileri liderlerde bu tür davranışları görmek istediklerini ifade Tablo 5. Okul yöneticilerinin liderlik davranışlarına ilişkin görüşlerinin liderlik stillerine göre değerlendirmesi Frekans Yüzde Stili Davranışlar (f) (%)
11 Etik Dönüşümcü Vizyoner Öğretimsel Adalet, doğruluk, mevzuat, risk, etkileyicilik, iletişim, ruh, iklim, empati, ikna, kabiliyet, ilişki, yönetmelik, sürükleyicilik, hissiyat, bağımsızlık, karakter, intibak, tatlı sert, ılıman, farkındalık,, hoşgörü, anlayış, paylaşım, sebat, tutarlılık, dürüstlük, sempati, iş, değer, sorun, yardım, dakiklik, hoşgörü, nezaket, güven, kavga, ahlak, etik, değer, şeffaf, saydam, objektif, hitap, soğukkanlılık, Risk, etkileyicilik, iletişim, tespit, çözüm, ilgi, ikna, ilişki, entegrasyon, organizasyon, bütünleyicilik, değişim Vizyon, risk, fırsat, ilgi, yenilik, sürükleyicilik, ideal, entegrasyon, bütünleyicilik, hedef Çevre, okul, çalışan, grup, motivasyon, plan, kurum, öğrenci, ortam, başarı, öğretmen, karar, yeti, zeki, donanım, alan, hakimiyet, program, araştırma, öğrenme, öğretme, rol model, veli, paydaş, moral, kriz yönetimi, pedagojik formasyon, güdüleme 45 45,45 12 12.12 10 10,10 28 28,28 Geleneksel Yetki, yönlendirme, yönetici, ast-üst ilişkisi 4 4,05 Toplam 99 100 Okul yöneticilerinin liderlik davranışlarına ilişkin görüşlerinin liderlik stillerine göre sınıflandırıldığında araştırmaya katılan yöneticilerin en fazla etik liderlik davranışlarına yer verdikleri görülmektedir. Elde edilen toplam davranışlardan %45,45 i etik davranışlarla ilgilidir. Buda yöneticilerin etik ilkelere okullarda ne kadar fazla ihtiyaç duydukları sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Tablo 5 te etik liderlikten sonra en fazla öğretimsel liderlikle ilgili davranışlara yer verdikleri (%28,28) görülmektedir. Buda okullarda öğretimsel liderliğin etik liderlikten sonra yöneticiler tarafından önemli görüldüğü sonucu ortaya çıkmaktadır. Dönüşümcü liderlik ile ilgili davranışlara (12,12), vizyoner liderlik ile ilgili davranışlara (%10,10) oranında davranışlara yer verdikleri görülmektedir. stillerinde davranışlara göre en az geleneksel liderlikle ilgili davranışları vurguladıkları görülmektedir. Buda yöneticilerin geleneksel liderlik davranışlarını fazla benimsemedikleri anlamına gelmektedir. İçinde bulunduğumuz dönem değişim çok hızlı olduğu ve geleneksel kültürel öğelerin etkisinin giderek azaldığı bir dönem olduğu için bu durum örgütlerdeki yönetim anlayışını da etkilemiştir.
12 SONUÇ VE TARTIŞMA Bu araştırmanın sonucunda, okul yöneticilerinin liderlik tanımlarında ve liderlik davranışlarında en fazla çağdaş liderlik stilleri yönelik kavramları ve davranışları benimsedikleri ve geleneksel liderlik kavram ve davranışlarını benimsemedikleri ortaya çıkmaktadır. Çağdaş liderlik stillerinden olan etik liderlik, dönüşümcü liderlik, vizyoner liderlik ve öğretimsel liderlikle ilgili kavramları ortaokul yöneticilerin liderlik tanımlarında çok fazla kullandıkları geleneksel liderlikle ilgili kavramları çok az kullandıkları görülmektedir. Buda okul yöneticilerin anlayış olarak çağdaş liderlik stillerini benimsedikleri görülmekte ancak okuldaki liderlik uygulamalar konusunda yöneticilerin bu alanda eğitim alması okullarda değişim için önemli olacağı görülmektedir. Bu nedenle okul müdürlerine okullarda sergilemeleri gereken liderlik rolleri ile ilgili olarak eğitim seminerleri veya kurslar düzenlenmelidir. Okul müdürlerinin liderlik rolleri konularında yönetim alanında yüksek lisans programlarına katılmaları teşvik edilmelidir. 16 yıl sonra farklı bir yapılanmaya gidilen ortaokullarda, bu yapılanmaya bağlı olarak yeni bir yönetim anlayışı da oluşmaya başlamıştır. Bu yeni yapılanma içerisinde ortaokul yöneticilerinin, yönetime bakış açıları da değişime uğramıştır. Sistemde yaşanan bu değişim süreci içerisinde ortaokul yöneticilerinin liderlik kavramına ve yöneticilerden beklenen liderlik davranışlarına ilişkin görüşleri ortaokul yönetimi ve yöneticileri açısından önemli hale gelmiştir. 2014 yılında yapılan kanun ve yönetmelik değişiklikleri ile görevlendirilen yeni jenerasyon okul müdürlerinin anlayış olarak çağdaş bir liderlik anlayışını benimsemeleri eğitim sistemimiz için bir şans olarak görülebilir. Sonuç olarak örgütlerde liderler artık geleneksel liderlik anlayışını yerine artık insana değer veren, vizyon sahibi, etik değerleri benimseyen, öğrenen lider olma konusunda bir liderlik anlayışını benimsedikleri görülmektedir. KAYNAKÇA Celep, C.(2004). Dönüşümsel liderlik. Ankara: Anı Yayıncılık. Çalık, T.(2003), Performans Yönetimi, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara, Çelik, V. (2003). Eğitimsel liderlik. 3. Baskı. Ankara: PegemA Yayınları. Çetin, N. G. ve Beceren, E., (2007). Lider Kişilik: Gandhi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. Cilt: 3.Sayı:5. 111-132, Isparta.
13 Çetin, N. (2008). Kuramsal Çözümlemelerinin Işığında, Okul Müdürlüğü Ve Eğitilebilir Durumsal Özellikleri. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23(23), 74-84. Eraslan, L., (2004). Olgusunun Tarihsel Evrimi, Temel Kavramlar ve Yeni Paradigmasının Analizi, Milli Eğitim Dergisi, Sayı:162. Eren.E. (1998), Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. İstanbul, Yenilenmiş 5. Baskı Erçetin, Ş.,(1998) Lider Sarmalında Vizyon, Önder Matbaacılık, Ankara Erçetin, Ş. (2000). Lider Sarmalında Vizyon (2.Baskı). Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. Erdoğan, V. (2002). Egitimde degisim yönetimi. Pegem A Yayıncılık, Ankara, ss.48-50. Gümüşeli, A.İ. (1996). İlköğretim okulu müdürlerinin öğretim liderliği davranışları. III. Eğitim Bilimleri Kongresinde Sunulmuş Bildiri. Koçel, T. (2001) İşletme Yöneticiliği, (8. Baskı) Beta Yayınevi, İstanbul. Özden, Y. (2005). Eğitimde yeni değerler: Eğitimde dönüşüm. Geliştirilmiş 6. Baskı. Ankara: PegemA yayınları. Şişman, M. (2004). Öğretim liderliği. 2. Baskı. Ankara: PegemA Yayınları. Sisman, M. (2002). Ögretim liderligi. Pegem A Yayıncılık, Ankara, Taymaz, H. (2007). İlköğretim ve ortaöğretim okul müdürleri için okul yönetimi, Pegem A Yayıncılık, Ankara. Teyfur, M., Beytekin, O. F., & Yalçınkaya, M. (2013). İlköğretim Okul Yöneticilerinin Etik Özellikleri İle Okullardaki Örgütsel Güven Düzeyinin İncelenmesi (İZMİR İL ÖRNEĞİ). Dicle University Journal of Ziya Gokalp Education Faculty, 21.