tem Yıl:7 Sayı:14 2009.61-77 NDÜLÜS' COGRAFYA V COGRAFYACILAR Doç.Dr..Bahaüddn VAROL Selçuk Ünverte lahyat Fakülte ÖZ Coğrafya, lam Dünyaı'na lk olarak Yunan ve Hnt kültüründen yapılan tercümelerle grmştr. Hcr lll. Aırdan tbaren e orjnal eerler yazılmaya başlanmıştır. lam edenyet brkmne çok öneml katkılar ağlayan ndülü'te de lk dönemlerden tbaren coğrafya alanında eerler kaleme alınmıştır. lam Coğrafyaının batıını teml eden ndülü'tek eerlern bu bölgeye at coğraf blgler verme oldukça önemldr. lk dönemlerde atronom, matematk, felefe ve eyahat blgleryle karışık halde bulunan coğraf blgler daha onraları mütakl eerere konu olmuştur. Bu alandak lteratürün belrlenme ve ncelenme oyal, kültürel ve beşer coğrafya blgler açıından çok yönlü br fayda ağlayacaktır. Bu makalede, araştırmacıların bu kaynaklardan tfade etmen ağlamak amacıyla bu alandak müellfler ve eerler hakkında blgler verlmştr. Anahtar Kelmeler: ndülü, Coğrafya, Coğrafyacılar, Kültür arh. ABSRAC Geography and Geographer n Andalua Geography ha emerged n the llamc world for the frt tme wth the tranlaton from lndan and Greek culture. From the thrd century A.H. afterward, ame orgnal geographcal work have been wrtten. hee work are very gnfcant n term of provdng nformaton regardng Andalua that repreent wet de of the llamc geography. In earler tme geography wa - a knowledge - ncluded n atronomy, mathematc, phloophy and navgatonal book n a mxture, but later on geographcal book have been wrtten n the form that contan only geographcal nformaton. o fnd out and to examne the lterature n th feld wll produce multdmenonal beneft from the apect of ocal, cultural and human geographe. In th artcle, the nam e of author and ther work were gven for the benefıt of reearcher n th feld. Key Word: Andalua, Geography, Geographer, Htory of Culture. GİRİŞ Kelme olarak arno (ö.130) le Batlamyu (ö.168)'un eerlernn m olarak lteratüre gren coğrafya (geographa) lam dünyaında lk olarak e ealk ve'i-emalk, Suverü'I-kalm, Ktabü'/-Bü/dan gb eerlerle tanınmıştır. Coğrafyanın kendn dğer lm dallarından ayıran ınırlarının çzlerek bell br dpln halne gelme e çok daha onralarıdır. lam arhnn lk dönemlernde mülümanlar yaşadıkları bölgelern yanııra komşu bölgelern de bat coğraf özellklern blyorlardı. Yne yıldızlar ve gökyüzüne dar blglern, hava tahmnler le bazı kehanetlerde kullanıyor-
62 Doç.Dr. ehmet Bahaüddn Varo/ lardı. ı lam lmern lk tedvn edldğ üreçte özellkle tefr, had ve yer çerçevende kayıtlara geçrlen blgler çernde yer, bölge adları, yeryüzü şekller, ulak ve kurak alanlar le verml araz lgler yer almıştır. Yne Kur'an-ı Kerm'de kıaları anlatılan geçmş ümmetler ve onların yaşadıkları yerler mülümanlar açıından dkkat çeken huular olmuştur? Ancak ülümanların lm coğrafya le tanışmaları Abbaler dönemndek Yunan, ran ve Hnt kültüründen yapılan tercemelerle olmuştur. Hntller tarafından Abba arayına getrlen atronom eerleryle başlayan üreç mülümanların konuya lg duymalarıyla gelşmş ve lam dünyaındak lk kaleme alınan eerlerle devam etmştr. 3 lk dönemlerdek eerlerde bz coğraf blglern atronom, matematk, felefe ve eyahat blglerleryle karışık olduğunu görmekteyz. 4 lam dünyaının lk atronom blgler aynı zamanda coğrafya alanına da öneml katkılar ağlayan mler olmuşlardı. bo Ca'fer uhammed b. ua el Harezm! (184-232/80ü-847), bn SerabyOn (X.yüzyıl), Ahmed b. uhammed b. Ker e-fergan (v.24 7 /861'den onra), Ha beş e-hab e-ervez (v.260/874), uhammed b. Cabr e-bettan (v.317/929), Sabt b. Kurre (v.288/901), bu'i-haen b. Yunu e-sadefı (v.399/1009), bg ahmud Hamd b. Hıdır e-hucend (v.390/1000) bunlardan bazılarıdır. Yakub b. hak e-knd (v.252/866) ve bn ayyb e-serah (v.286/899) gb coğrafyaya katkıda bulunan flozofların ayıı da az değldr. Bunlardan ayrı olarak lam dünyaını her tarafında coğrafyayle lglenmş brçok coğrafyacıyı görürüz. Kaleme aldığı ve günümüze ulaşan KtabO'I-ealk ve'l-emalk ml eeryle kendnden onrak çalışmalara kaynaklık eden bn Hurdazbh (v.300/912), Ya'kGb (v.292/905), e'od (v.345/956), bnü'i-fakh e-hemedan (III/IX. Arın knc yarıında yaşadı), bn Rüteh (111/IX.aırda yaşadı), bo Zeyd e-belh (v.322/934), Kudame bn Ca'fer (v.337 /948), el-ltahr (v.340/951-52'den onra), bn Havkal (IV/X. Yüzyıl), onları), uhammed b. Ahmed e-akd (v.iv/x yy. utahhar b. ahr e-akd (v.355/966'dan onra) le üellf eçhul "Hudüdü'l-Aem" (982-983'te derlenmş) ml ee~ bu konuda akla lk gelen mlerdr. 6 Yne bazı eyyahların kaleme aldıkları eyahat notları ve eerler bu konuda çok öneml blgler htva eder. 7 bn Faldan (v.310/922'den onra) ve bo Dülef (v.390/1000?) bu konuda lk akla gelen mlerdr. 8 Bütün bunların yanında bazı bölge ve şehr tarhler de öneml coğraf blgler htva ederler. ı Abdurrahman Hamde, A'lamü'I-Cogrfyyne'I-Arab ve uktadafct mn Aarhm, Dımeşk 1995,.35.. vd.; Hüeyn u'n, arhu'/-cografyye ve'i-cografyyn f'i-nde/ü, Kahre 1986,.1. vd. 2.. Ahmad, S.aqbul, "Coğrafya", DIA.,It1993, VIII, 50,51; Abdurrahman Hamde, 5.41..vd. 3 Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya YazıCIIgı, t 1998, 5.95; Hüeyn u'n, arhu'i-coğrafıyye,.4-7. 4 ömer Rıza Kehhale, et-arh ve'i-cografyye f'i-uür'l-5lamyye, Dımeşk 1972, 5.249.. vd. 5 Şeşen, Ramazan, ülümanlardaarh Cografya Yazıcı/@, 5.105. 6 ömer Rıza Kehhale, et-arh ve'i-cogrfyye,.251-255. 7 Hüeyn u' n, arhu'i-cografyye, 5.9-11. 8 Abdurrahman Hamde,.234-250.
ndülü'te CoJrafya ve CoJrafyacılar 63 Bu konuda akla gelen lk mler bu'i-veld e-zrak (v.250/864), bn Şebbe (v.262/876), e-fakh (v.278/891), Bahşel (v.292/905), e-bağdad (v.463/1071), bn Aakr (v.571/1176), Narşah (v.348/959) gb müellfler ve meşhur eerlerdr. Bütün bu eerlern lam dünyaında coğrafya alanında öneml br brkm oluşturmuştur. 9 NDÜLÜS' COGRAFYA lam edenyet çernde konumu ve katkııyla özel br yere ahp olan ndülü, yetştrdğ blm adamları ve blg brkmyle bu medenyet çernde büyük br paya ahptr. arh boyunca br çok araştırmaya konu olan ndülü'ün bu katkı ve brkm hemen hemen bütün lm dallarındak müellfler ve eerleryle dkkatler üzerlerne çekmektedr. lerleyen atırlarda ele alacağımız ndülü coğrafyacılarının yaşadığı dönemlere baktığımız zaman Batı lam dünyaında coğrafya alanındak gelşmelern Doğu lam dünyaıyla paralel br gelşme göterdğn tept etmekteyz. Bu üreçte öncelkl olarak ndülü fethlerne katılan Arap kableler le etnk ve kablev yapıları hakkında blg veren eerler dkkat çekmektedr. Ancak lam dünyaının doğuunda Yunan, ran ve Hnt kültürlerne at coğrafyajatronom eerler, Abba arayında terceme edlp, coğrafya kültürünün gelşmene katkı ağlarken Batı/ndülü lam dünyaında e Pavlu Orou'un (ö.417) "Htorarum Lbr Septem Adveru Pagano" ml lk dünya tarh, Kaım b. Abağ e-beyyan (v.340/951) tarafından terceme edlmşt. Orou'un kend dönemnde ndülü coğrafyaına at çok öneml blglern verldğ bu eer, coğrafya ahaında adeta br dönüm noktaı oluşturmuştur. Bu tercemeden hem blg hem de metod olarak tfade eden ndülülü coğrafyacılar brbrnden öneml eerler kaleme almışlardır. Uzun yıllar arno ve Batlamyu'un hartalarından etklenen lam coğrafyacılarından ayrı olarak dünya hartaları le enlem ve boylamlarla bugünkü blglere çok yakın detayları hartaanna aktaran Şerfel-dr ve bn Sad e-ağrb hartacılıkta adeta çıgır açmışlardır. 10 Batı lam dünyaının yetştrdg bu coğrafyacıların hartaları elmzde bulunmaktadır. 11 Bu üreçte bazı ndülülü eyyahların doğuya yaptıkları eferler kaleme aldıkları eyahatnameler de kend dönemlerne at çok değerl beşer ve fzk coğrafyaya dar blgler htva etmektedr. 12 Bblyografk eerlerde mler zkredlen çok ayıda müellf ve eerler hakkında herhang br blgye ulaşmak 9... Ahmad, S.aqbul, "CoJrafya", DlA., ıt1993, VIII, 51..vd.; Abdurrahman Hamde,.67-95; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh CoJrafya YazıcılıJı,.95,96. 10 Nefı Ahmed, e-fkru'i-cojraf f't-üra'l-lam/, Arp.terc: Feth Oman, Kuveyt 1978,.149 vd.; Hüeyn u'n, arhu'i-cojrafyye, 13. 11 Konrad ller, appal Arabcae: Arabche Welt-und Landen Karten de 9-13. Jahrhundert (1-IV), Studgart 1926-1931. J? - Nefı Ahmed, 191-197.
64 Doç. Dr. ehmet Bahaüddn Varol mümkün olmamaktadır. Bunlardan müellfler ve eerler hakkında blg bulduklarımıza lgl derledğmz blgler bu alanın araştırmacılarıyla paylaşmak adına burada ele almak tyoruz: 1- uhammed b. üa er-raz (v.273/886) er-raz nbeyle blnen ndülülü üç tarhçden br olan uhammed b. Oa 250/864 yılında tcaret amacıyla ran'dan ndülü'e gelmş, lm ayende Kurtuba'da kabul görmüştür. ndülü mev mr uhammed b. Abdurrahman tarafından kendne çeştl görevler verlmş onun oğlu mr ünzr tarafından da tbar görmüştür. 273/886 yılında görevlendrldğ br elçlk görevnden dönerken lvra'da vefat etmştr. Kaleme aldığı Ktabü'r-Rayat ml eernde ndülü fethne katılan Arap brlkler hakkında blg vermştr. Bu eerden bnü'i-üzeyn tarafından nakledlen bazı blgler, 1968'de adrd'te bnü'i-kotyye'nn arfhu tttah'i-nde/ü ml eeryle brlkte neşredlmştr. Feth çn gelen br çok Arap brlklernn herbrnn ellernde ancaklarla braraya gelmeler nedenyle, aynı yere br mecd nşa edldğ ve adına da ecdü'r-rayat dendğ haber verlmektedr. 13 üellfmzn de eerne Ktabü'r-Rayat deme bu nedenle olmuştur. Beşer coğrafya açıından öneml blgler htva eden eer kendnden onra bn Hazm'ın Cemheratü nab'/ Arab'ında ve dğer br çok kaynakta nakledlen blglere yanımıştır. 14 2- Kat m b. Abag e-beyyanf (v.340/951) 244/859'da Kurtuba'nın Beyyane köyünde dünyaya gelen Kaım b. Abağ, Kurtuba'nın ler gelen almlernden derler okuyarak kendn yetştrmştr. Daha onra Irak ve Hcaz bölgelerne eyahatlerde bulunmuş ve uhammed b. mal e-sağ, bo Klabe er-rekaş ve dğer almlerden bzzat derler almıştır. Buradan tekrar ndülü'e dönerken yanına bn bo Heyeme ve bn Kuteybe'nn çok değerl eerler le dğer br çok eer berabernde götürmüştür. Bu durum ndülü fkr ve kültür tarhnde öneml br nokta olmuştur. aldığı Kaleme eerler (1- e-uannef (e-ütahrec), 2- Ahkamü'I-Kur'an, 3- Garabü alk, 4- e-sahh ve dğerler) daha çok had ağırlıklıdır. Onu coğrafya alanında öneml br konuma getren e Hırtyan lahyatçır Pavlu Orou'un (ö.417) putperetlere karşı kaleme aldığı Htorarum Lbr Septem Adveru Pagano ml lk dünya tarhn, ndülülü brnn yardımıyla Arapçaya terceme etmedr. Orou'un ndülü'ün kend dönemne at tarh ve coğraf çok değerl blglern yer aldığı bu eern mülümanlar tarafından terceme edlme, bundan onrak tarh ve coğrafya alanındak almern çokça tfade ettkler br kaynak olmuştur. 15 13 Hüeyn u'n, arhu'/-coğratyye,.28. 14 Hüeyn u'n, rhu'i-coğrlfyye,.29; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Coğrafya YazlCIfğ,.46. 15 uhammed b. Har e-huşen, Ahbary'I-Fukahl ve'/-uhaddn, Beyrut 1999,.232,233; bnü'i Farad, arhu'i-uem ve'r-ruvat l'l-llm b'l-nde/ü, Kahre 1988, ı,.405; bü uhammed b. b Nar e-humeyd, Cezvetü'/-ukteb f Zkr Vu/at'l-nde/ü, Beyrut 1997,.297; Yaküt el-
ndülü'te Cografya ve Cografyac1lar 65 3- Ahmed b. uhammed er-raz (v.344/955?) Yukarıda bahettğmz uhammed b. ua er-razl'nn oğlu olan Ahmed, 274/888 yılında doğmuştur. Hayatı hakkında çok az blg ahb olduğumuz Ahmed b. uhammed'n tarh ve coğrafyaya lg duyduğu, Ahmed b. Hald ve Kaım b. Abağ'dan derler aldığı blnmektedr. Hayatının büyük br kımını ndülü'ün en parlak dönemlernden lll. Abdurrahman dönemnde geçren Ahmed, eerleryle hem doğuda hem de batıda ün yapmıştır. Avrupa onu oro Raz adıyla tanımaktadır. ndülü tarh ve coğrafyacılarının babaı olarak mlendrlr. üellfn en öneml eer, alı günümüze ulaşmamış olan Ahb!ru ü/ok'i ndelü'dür. ern bugün panyolca br çevr bulunmakla brlkte çok fazla hatalar, ekkler ve laveler olmaı nedenyle bu eern ona adyet şüpheldr. ern ndülü'ün ek tarhne at çok kıymetl kendnden onrak br çok müellf tarafından kullanılmıştır. blgler htva etme yönüyle Bu blgler yukarıda bahettğmz Kaım b. Abağ'ın terceme ettğ Pavlu Orou'un eernden elde ettğn tahmn etmek mümkündür. Üç bölümden meydana gelen eern lk bölümü ndülü coğrafyaı, knc bölümü lam hakmyet öncende panya'nın durumu, üçüncü bölümünde e ndülü'te lam hakmyetnn lk üç yüz yılını ele almaktadır. erde bu üçüncü bölümde ya olayların yanııra, çeştl byografler ve komşularla lşkler çerçevende çok değerl blgler yer alır. Bu bölüm De Gayango (adrd 1852) ve R.enendez (adrd 1898) tarafından neşredlmştr. üellfn günümüze ulaşmayan eerler e, ealkü'/-ndelü, et-tab f nab eşahr'i-ndelü ve A 'yanü'i-evaf'dr. 16 4- bü Abdlah uhammed b. Yüuf e-verrak (v.363/973) Ahmed b. uhammed er-raz'nn muaırlarından olan e-verrak ndülü coğrafyacılarının lklernden ayılmaktadır. 292/904 yılında doğmuş, terhle lgl eerlernn yoğunluğu nedenyle tarhç myle anılmıştır. ndülü'te doğmuş onra Kuzey Afrka'ya Kayravan'a göç etmştr. n öneml eer ealkü lfrkyye ve emalkuha, Bekr tarafından kend eer e-ealk ve'l-emalk çerğne alınmıştır. bnü'l-lzar ve Humeyd onun eerlernden çokça tfade etmşlerdr. Onun ndülü şehrler ve aknler hakkında blg verdğ eerlernn bulunduğu blnmektedr. Onun Neeku't-arfh ve nabü'i-berber ml eerlerne de atıflar mevcuttur. Batı lam coğrafyaında e/-ealk mn lk kullanan o olmuştur. 17 -->--> Hamev, u'cemü'/-üdebf', Kahre 1924, XVI,.236,237; Zeheb, Syeru A'lam'n-Nübela', Beyrut 1985, XV,.472-474; Zeheb, ezkretü'i-hufflz, Beyrut 1955, lll, 853-855; bn Hacer, Lanü'I-zan, Beyrut 1971, IV,.458; Hüeyn u'n,.30-55; Görmez, ehmet, "Ka1m b. Abag", DA., t 2001, XXIV, 540-541. 16 bnü'i-faraöı, ı, 54; Humeyöı, 92; akkar, Nefhu't-b mn Gun'I-ndelü'r-Ratb, Beyrut 1997, lll, 111; Abdurrahman Hamde,.302-308; Hüeyn u'n, anhu'i-coğrafyye, -56-72; Özdemr, ehmet, "Raz, Ahmed b. uhammed", DA., t 2007, XXXIV, 478-479; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Coğrafya Yazlclllğl,.46. 17 Hüeyn u'n, arhu'i-coğrafyye,.73-75.
66 Doç. Dr. ehmet Bahaüddn Varol 5- brahm b. Ya'kub et-artuş (v.?) ndülülü br yahud olan brahm b. Ya'kGb, Ahmed b. uhammed er-raz le aynı dönemlerde yaşamıştır. Hakkında blg bulunmayan brahm b. Ya'kGb'un tüccar olup Avrupa'nın çlerne, güneyne ve kuzeyne gdp geldğ ve bu eyahatler le lgl blgler kaydettğ tahmn edlmektedr. Kendne at br eern olduğu blnmemekle brlkte başta Bekr olmak üzere dğer bazı müellfler kendnden haber ve blgler nakletmşlerdl Uzrl onu ural" dye ntelerken Bekr, urartuş" nbeyle vermektedr. Hmyer de eer er-ravdu'i 'tar'ında ondan blgler nakleder. Sadece Avrupaya değl aynı zamanda doğunun çeştl merkezlerne eyahatler yapmaı ve çeştl ürünlern tcaretn gerçekleşt rme, o bölgelere at br çok blg ednmene ve onları ndülülü tarhç ve coğrafyacıların tfadene unmaına vele olmuştur. ı 6- bnü'l-farad, bu'i-veld Abdullah b. uhammed b. Yuuf et-zd (v.403/1013) ndülü'te byograf alanındak en öneml müellflern başında gelen bnü'i Farad, elmzdek tek eeryle adeta o döneme ışık tutan en öneml kaynak özellğne ahptr. arhu Ulema'I-nde/ü kend dönemne at ndülülü almler ve lm faalyetler hakkında vazgeçlmez br blg kaynağıdır. ern mukaddmende bu eern daha genş blgler vereceğ br eern öncende özetle vermek tedğ blgler olduğunu belrtme, çok daha genş eerler verdğnn br fade olmaktadır. ernde byografler çerçevende çeştl şehrlerle lgl verdğ coğraf blgler, kendnden onrak müellfler tarafından ıkça kullanılmıştır.19 7- bnü'/-gurbal, bubekr Abdullah b. Hüeyn b. brahm e-kurtub (v.403/1013) ndülü mr uhammed b. Abdurrahman dönemnde Sahbü'ş-Şurta'lığa kadar yükelen bubekr Abdullah b. Hüeyn'n ne zaman doğduğu blnmemektedr. Serberlern çıkardığı br yanda Kurtuba'da 403/1013 yılında öldürülmüştür. Atronom, meteoroloj, zraat ve coğrafya ahaında genş br blgye ahp olan müellf, aynı zamanda y br şar ve edptr. Günümüze ulaşan Ktabü'I-nva' ve'i-zmne ve a'rfet A'yan'I-Kevakb ml eer Arapların atronom ve meteorolojye dar blglern nakleden "Ktabü'/-nva' ve'i-zmne" türünün en öneml örneğdr. Arapların gökyüzünü, felekler, kutupları ve burçları adlandırmadak metodlarını, güneş, ay ve gezegenlern hareketlern, kıble tayn ve atmoferdek olayların teptn ele aldığı eer hayvanlarla lgl detaylı zoolojk blgler yanında zra konulara dar de öneml blgler nakletmektedr. üellfn verdğ blglerde kendnden öncek br 18 Hüeyn u'n, rhu'i-cof!rıflyye,.76-80. 19 Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cof!rafya YazJCllf!J,.85,86; Hüeyn u'n, rhu'i Cof!rıflyye,.99.
ndü/ü'te CoJrafya ve CoJrafyact/ar 67 çok eerden faydalandığı görülür. Farklı kşler tarafından neşredlen bu eern tıpkı baımı Fuat Sezgn tarafından gerçekleştrlmştr. (Frankfurt 1985) Daha onra tahkkl neşrler de yapılmıştır. 20 8- bu ervan b. Hayyan (v.469/1070) Hayatı hakkında blg bulunmayan bn Hayyan'ın naklettğ blg!er çeştl ue-ukteben ml eer le Ahmed b. uhammed er kaynaklara grmştr. Ra'y takp eden bn Hayyan buradak coğraf blgler onun eernden özetlemştr. akkar, Nefhu't-fb ml eernde ondan ndülü'ün mülümanlardan öncek tarh ve coğrafyaına at blgler nakletmektedr. Burada Kurtuba köprüünden, ednetü'z-zehra'nın özellklernden, Kurtuba ecd'nn fonkyonları le güvercnlernden ve bnalarından bahetmektedr. 21 9- Ahmed b. Ömer b. ne e/-uzr ed-de/a (v.478/1085) ndülü'ün erye şehr yakınlarındak Delaye köyünde 393/1003 yılında doğan Ahmed b. Ömer Yemenl Arap kablelere menuptur. Hac çn gttğ ekke'de uzun üre (8 yıl) kalmış ve oradak öneml had hocalarından derler almıştır. 416/1025 yılında tekrar ndülü'e dönen müellfmz orada derler vermeye başlamıştır. bn Rüşd, bn Hazm, bn Abdber en-nemer, e-bekr ve Humeyd gb çok ayıda tanınmış kşler bu derlerden tfade ett. berya yarımadaının her tarafını dolaşan Ahmed b. Ömer edndğ blgler eerlerne aktarmıştır. erler, ndülü'ün üokü't-avaf dönemnn tarh ve kültürel durumu le coğrafyaya dar öneml blgler htva etmektedr. eru'i-ahbar ve envu'i-aar ve'i-bütan f Garab'I-Büldan ve'i-ealk la Cem''I-emalk ml eer tarh ve coğraf blglern ççe verldğ br muhtevayı yanıtmaktadır. Daha çok kend müşahedelern naklettğ bu eerde zaman zaman da kendnden öncek eerlerden Ahmed b. uhammed er Razden nakllerde bulunmuştur. Bu eern br bölümü Abdülazz e-hvannn tahkkleryle (adrd 1965) yayınlanmıştır. Nzamü'I-ercan f'i-ealk ve'i emalk ml eer e genel coğrafyaya dar br rale özellğndedr.2 2 10- bu Ubeyd e-bekr (v.487/1094) Doğum tarh ken olarak blnmemekle brlkte on araştırmalar çerçevende onun şblye'nn batıında yer alan Şeltş'te doğduğu tept edlmştr. Onun burada başlayan tahl hayatı Kurtuba ve dğer ndülü şehrlernde devam etmştr. bn Hayyan, bn Abdlberr, bnü'd-dela ve e-uzr onun lm tahl ettğ br çok almden bazılarıdır. Onun fıkıh, had, şr, edebyat ve batankle 20 Humeyd,.229; bn Sad, ı. 101-102; Fuat Sezgn, Gechchte de Arabchen Schrfttum, Leden 1967-84, ll,.680; Alper, ömer ahr, "bnü'/-gurbal", DA., t 2000, XXI, 50. 21 Hüeyn u'n, arhu'/-cojrtfyye,.101. 22 Humeyd, 120; bü Ca'fer Ahmed b. Yahya ed-dabb, Bugyetü'/-ü/tem, Beyrut 2005, ı, 180-182; Zeheb, Syeru A'tam, XVIII, 567-568; Zeheb, et-annu't-tam, Beyrut 1994, (471-480 yılları),.216,217; Safed, et-vaf b'i-vefeyat, Beyrut 1962, VII,.259-260; Hüeyn u'n, arhu't CoJrtfyye,.81-96; lrvng, homa B., "bnü'd-de/a", DA., t 2000, XXI, 9-10.
68 Doç. Dr. ehmet Bahaüddn Varol lglendğ blnmekle brlkte aıl lm alanı coğrafyadır. Dğer coğrafyacıların akne herhang br eyahatte bulunmamış olan e-bekr, buna rağmen on derece zengn coğraf blglerle dolu eerler bırakmıştır. Onun coğrafyaya at eerlernn başında u'cemü eta'cem mn ma'i Blad ve'l-evaz' gelmektedr. Alfabetk düzenn lk defa br coğrafya eernde kullanıldığı br coğrafya anklopeddr. erde br çok yern tarh ve coğrafyaı hakkında blglern yanııra, göçler ve kableler hakkında da genş malumat bulunmaktadır. er önce F.Wütenfeld (Par 1876-1877), daha onra da utafa e-sekka (Kahre 1945-1951) tarafından neşredlmştr. Bu eerlerden ayrı olarak br dünya coğrafyaı özellğne ahp olan "e-ealk ve'/-ema/kn ml eer de çok değerl blgler htva etmektedr. Alemn yaratılışıyla başlayan eer ülkelern ınırları, yolları, nehrler, klm ve şehrler hakkında blgler verr. Bekrl'nn bu eer aynı zamanda ya ve oyal tarh, mezhepler tarh, arkeoloj ve etnografya alanlarında öneml blgler htva eder. Kendnden öncek br çok kaynaktan tfadeyle yazılan eern tam olarak kaç c lt olduğu blnmemektedr. Günümüze ulaşan parçalarının büyük br kımı neşredlmştr. üm parçaları A.P.Van Leeuwen ve A.Ferre tarafından neşredlmştr.(l-11. unu 1992). Kaynaklarda dğer lm dallarında Bekrl'ye at daha br çok eer zkredlmektedr.z3 ı 11- Abdullah b. İbrahm b. Vezmur el-h car (v.560/1164?) Kaynaklarda hayatı hakkında blg bulunmayan e-hcarl, bn Sad e ağrbl'nn e-ugrb f Hule'I-agrb ml eer valeyle zkredlmektedr. Abdullah b. brahm el-h car'nn hcr V. Arın onları le VI. Arın başlarında ndülü'te yaşadığı, bu üreçte bütün brkmn e-ühb f (Fezal) Garab'I ağrb ml eerne aktardığı blnmektedr. Günümüze ulaşmayan bu eern büyük br kımının yukarıda fade ettğmz bn Sad'n eeryle bze ulaşmıştır. Ancak ne var k hang blglern ona at olduğu blnmemektedr. ndülü'ün fethnden 530/1135 yılına kadar geçen ürey tarh coğraf blglerle aktarmıştır. ndülü coğrafyaına at çok kıymetl blgler htva eden eer, Ben Sad alenden beş kşnn yaptığı lavelerle genşlemş, ortaya çıkan "e/-uğrb f Hule'/ agrb" ml eer e en çok katkıının olduğuna nanılan bn Sad e Haşml'ye npet edlmştr? 4 12- Şerf e/-idr(v.560/1165) Aıl adı bg Abdlah uhammed b. uhammed b. Abdlah b. dr eş-şerf olan dr, drler hanedanının kurucuu 1. dr'n oyundandır. Hayatı hak- 23 eı-bekr, bü Ubeyd, u'cemü eta'cem mn ma'i-blad ve'i-evaz1', Beyrut 1983, ı, ukaddme (Sad-Şın); eı-bekr, bü Ubeyd, e ealk ve'i emalk, Beyrut 2003, ı, 5.223; bn Hazm, Cemheratü nab'i Arab, Kahre 1982, 5.321; ed-dabb,.321; bn Sad eı-ağ;rb, e-ujtrb f Hule'I-ajtrb, Kahre 1964, ı, 347,348; Abdurrahman Hamde, 5.356.. vd; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cojtrafya Yazıcllıjtı, 5.107,108; Hüeyn u'n5, arhu'ı-coğ;rafıyye,.109.. vd.; Özdemr, ehmet, "bü Ubeyd e/-bekr", DA., t 1994, X, 247-248. 24 Hüeyn u'n, tırhu'/-cojtrtıfyye,.149-164.
ndü/ü'te Coğrafya ve Coğrafyacı/ar 69 kında blnen şeyler çok azdır. Hayatı hakkındak blgnn azlığı onun Sclya Narman Krallığının hzmetnde bulunmaı le.zah edlmeye çalışılmıştır. Son dönemlerde yapılan araştırmalarla onun 493/1100'de Septe (Ceuta)'de doğduğu Kurtuba'da eğtm gördüğü, panya ve Kuzey Afrka llerne yaptığı uzun eyahatlerden onra, Sclya'ya yerleştğ ve orada öldüğü tept edlmştr. dr'y ndülü coğrafyacılığının zrvene taşıyan eer Nüzhetü'I-üştak f'htrak'i-atak ml Narman Kralı ll. Roger çn yazdığı ktabıdır. Dünya coğrafyaına dar çok öneml teptern yer aldığı eer klmere göre düzenlenmştr. Yed klm üzere takm edlen eer her br kmn hartaıyla da zengnleştrlmştr.25 Kendnden öncek coğrafyaerarın eerlernden de faydalanan dr, şfah blglere de yer vermştr. Batlamyu'un öneml br takpç olduğu gözlenr. Nüzhetü'I-üştak, Ortaçağ lam Dünyaında yazılmış yerkürenn genel ve tematk coğrafyaı alanındak en kapamlı çalışmalardan br olup Avrupa hakkındak gerçeğe en yakın blgler veren lk eerdr. Hartaların doğruya en yakın oluşu eere ayrı br önem kazandırmaktadır. ern Arapça tam metn le bazı tercemeler neşredlmştr. Onun coğrafya ahaındak knc eer e Nüzhetü'f-üştak'ın br muhtaarı olan Ünü'I-ühec ve Ravzü'I-Fürec'dr. Ktapta ekvatorun güneynde kalan br ekznc klmden daha öz edlmektedr. Bu eern de Fuat Sezgn tarafından tıpkı baımı (Frankfurt 1984) yapılmıştır. Günümüze ulaşan dğer br eer e botank alanındak et-cam' l Stfat ştat'n-nebat ve Durab nva'l- üfredat mne'i-şcar ve'-smar ve't-haşaş'dr. Bu eern yazma nühaları farklı kütüphanelerde mevcuttur. 26 13- bu Ham d e-gtrnat (v.565/1169) 473/1080-81'de Gırnata'da doğan bo Hamd uhammed b. Abdrrahman b. Süleyman lk eğtmn bu çevrede aldıktan onra lam coğrafyaının doğuuna doğru eyahate çıkmıştır. Sıraıyla ıır, Sclya, Dımeşk, Bağdat'a daha onra da Aya ve Doğu Avrupa'ya doğru eyahatn devam ettrmştr. Kafkaya, yukarı Volga, Başkırt, Ukrayna, Derbend, Harzm, Buhara, erv, Nşabur, lfahan, Rey, ekke, edne, Bara, uul onun dolaştığı şehrlerdendr. n on 565/1169'da Dımeşk'e dönmüş ve orada vefat etmştr. Seyyah özellğ nedenyle kaynaklarda onun hayatı hakkında blg bulmak oldukça zordur. Daha çok kend eerlernde verdğ blglerle onun hayatını öğrenmekteyz. bo Hamd e-gırnat'nn bugüne ulaşan k eer vardır. Bunların brnc gezp gördüğü yerler hakkında blg veren e-ugrb an ba'z Acab'I-agrb, aynı zamanda Nuhbetü'I-zhln f Acab'I-Büldan ve Acabü'I-ah/Okat adlarıyla. 25 Nefı Ahmed,.264-275. 26 Safed, ı,.163,164; Brockeımann, GAL, ı,.477; Abdurrahman Hamde,.388-408; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya Yazıcı/ıgı,. 108,109; Hüeyn u'n, rhu'/-cogııfyye,.165-279; Şeşen, Ramazan, "dr, Şerf', DA., t 2000, XXI, 493-495.
70 Doç.Dr. ehmet Bahaüddn Varol da blnmektedr. er ndülü yanında müellfn gezdğ br çok yerle lgl tarh, coğraf, zra ve topoğrafk blgler vermektedr. Anlatımını zaman zaman şrle üleme dkkat çeken br özellktr. er C.. Dubler tarafından kımen panyolca tercemenn yanında Arapça orjnalyle brlkte neşredlmştr. (adrd 1953) Daha onra aynı şeklde tekrar neşredlmşür. (lngrd Bejerano, adrd 1991) Dğer eer e uhfetü'i-bab ve Nuhbetü'I-A'cab'dır. uhteva olarak yukarıdakne benzerlk göteren bu eer dört bölümden meydana gelmektedr. Çeştl kütüphanelerde yazma nühaları bulunan eer, Gabrel Ferrant tarafından 1925'de neşredlmştr. 27 14- uhammed b. yyüb b. Galb e-gırnat (v.571/1175) Ferhatü (Fürcetü)'I-nfü f arh'i-ndelü ml coğrafya ve byograf çerkl eeryle tanınan bn Galb'n hayatı hakkındak blg yok denecek kadar azdır. Byografk ve bblyografk eerlerde m dğer bazı almlerle karıştırılan müellfmzn Yakut e-hamev, akkar, bn Sad e-ağrb ve Lanüddn bnü'i-hatb gb müellflern eerlerndek ktbalarla eer ve kend hakkında blg ahb olunmuştur. Buna göre 542/1147'de erye'nn hrtyanların elne geçme ve tekrar alınmaına şahd olan kşlerle görüştüğü, 565/1170'de Gırnata hakmnn hzmetnde bulunduğu ve 571/1175'de öldüğü tept edlmştr. k bölümden meydana geler eernn lk bölümü ndülü'ün coğraf ve topoğrafk hayatlarını özellklern, knc bölümü e ndülü tarh le ünlü şahyetlern htva etmektedr. bn Galb'n coğraf blgler Ahmed b. uhammed er-razl'nn Arapça alı kaybolmuş eerlerden aldığı, bunun yanında dğer bazı kaynaklardan da yararlandığı görülür. ndülütek yerleşm yerler, buralardak Arap kableler, mar faalyetler, ndülü'ün ktad ve lm tarh le ya tarh özellkle de Kurtuba şehr hakkında çok öneml blgler htva etmektedr. er günümüze ulaşmamıştır. 28 t:: 15- bn Beşküva/ (v.578/1183) bu'i-kaım Halef b. Abdlmelk b. e'qd b. ua b. Beşküval, 494/1101'de Kurtuba'da doğmuştur. lk tahln öneml br had ve kıraat alm olan babaından almıştır. Daha onra ndülü'ün çeştl şehrlerndek br çok almden derler almıştır. ndülü dışına çıkmayan bn Beşküval çok fazla rvayet nakletme nedenyle eleştrlmştr. Hade, fıkha ve tarhe dar çok ayıda eerler vardır. Ktabü'-Sıla f arh mmet'i-ndelü ml byografk çerkl eer en öneml eer olup bnü'i-faradf'nn (v.403/1013) arhu Ulema'I-nde/ü ml 27 akkar, IV,.308,309; Brockeımann, GAL, ı,.628,629; Abdurrahman Hamde,.368-375; Hüeyn u'n, arhu'i-cografyye,.303-349; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya Yazcg,.109,110; Özdemr, ehmet, "bu Hamd e-grnat", DA., t 1994, X, 128-130. 28 Yaküt e-hamev, u'cemü'/-büldan, Beyrut thz., ı,.330; u'cemü'i-üdeba', Kahre 1924, XIV,.39; bn Sad, ı, 5.182,187,227,231; akkar, ı,.197-199, 290-296; e-ubüd, Cam, "bn Galb", DA., t 1999, XIX, 501-502.
ndü/ü'te CoJrafya ve Cografyacılar 71 eerne yazılmış br zeyldr. ndülü'te yaşayan çeştl lm dalarına menup 1541 almn byografnn bulundugu eer alfabetk olarak düzenlenmştr. Byograflerle lgl verdg blgler çerçevende Kurtuba'nın cografyaı ve topografk öneml blgler nakletmektedr. er ndülü'ün ya, oyal ve kültürel tarh açıından öneml br kaynak özellgne ahptr. er lk defa panyol şarkyatçıı Francco Codera y Zadn tarafından k clt halnde (adrd 1882-1883)'de neşredlmş daha onra brahm e-byar (Kahre-Beyrut, 1989)'da üç clt halnde neşredlmştr. üellfn dger alanlardak eerlernn mler kaynaklarda detaylı olarak bldrlmektedr? 9 16- bn Cübeyr, uhammed b. Ahmed (v.614/1217) er-rıhle ml eyahatnameyle br çıgır açan ve kendnden onrak br çok eyyaha örnek olan bn Cübeyr, 540/1145 yılında Şatıbe ya da Belenye'de dogmuştur. Katplk görevnde bulunan bn Cübeyr'n az da ola şarlğnn olduğunu kend eerlernde verdğ blglerden öğrenmekteyz. Byograf kaynaklarında hayatına dar fazla blg bulunmamaktadır. bn Cübeyr, şöhretn farklı br güzergah takp ederek gttğ hac yolculuğu enaındak gözlemlern naklettğ er-rıh/e'ne borçludur. bo Cafer Ahmed b. Haan ml arkadaşıyla 8 Şewal 578/4 Şubat 1183'te Gırnata'dan başlayan yolculuğu üç yıl üç buçuk aydan onra 22 uharrem 581/25 Nan 1185'de ona ermştr. Gırnata, Septe, denz yoluyla kenderye, Kahre, çöl boyunca Ayzab'a oradan Kızıl Denz' geçerek Cdde'ye ve ekke'ye ulaşan bn Cübeyr burada ekz aydan fazla kalıp hac badetn yerne getrmştr. 3 uharrem 580/16 Nan 1184'de edne'ye oradan da ıraıyla Bağdat, Samarra, ıkrt, uul, Nuaybn, Humu, Dımeşk, Fltn yoluyla Akka'ya, buradan denz yoluyla Sclya üzernden çeştl lmanlara uğrayarak tekrar ndülü kıyılarına ulaşmıştır. bn Cübeyr bu eyahatn gün gün anlatmakta, br çok detaya dar blgler vermektedr. er, coğraf olduğu kadar tarh, oyolojk ve kültürel açılardan çok değerl blgler htva etmektedr. Geçtg her yer tavr eden müellf, güzergahlar, tarh ve arkeolojk yerler, cograf ve klm özellkler, konaklama yerler ve meafeler le nanların yaşam özellkler hakkında detaylı blgler verr. er gerek Avrupa'da gereke lam dünyaında br çok defalar yayınlanmıştır. lam dünyaının dğer br tanınmış eyyahı bn Batuta'nın bn Cübeyr'den çok etklendğ hatta er-rıhle'nn büyük bölümünün, bn Cübeyr'den ktba olduğu görülmektedr. 30 29 bn Beşküvaı, Ktabü Gavamz'I-ma'I-übheme, Beyrut 1984, ı, (uhakkk mukaddme).25-38; bn Hallkln, Vefeyatü'l-A'yn, Beyrut thz., ll, 13,14; Zeheb, ezkra, IV, 1339-1341; Syeru A'lam, XXI,.139-143; Brockelmann, Gechchte der Arabchen Ltteratur (GAL), Leden 1943-49, ı, 415; Ö.Rıza Kehhlle, u'cemü'/-üel/fn, Dımeşk 1957-61, IV,.105,106; Zrkf, e/ A'/am, Kahre 1954, ll,.311; Hüeyn u'n, arhu'i-cografyye,.282.. vd.; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya Yazıcı/@,.126; Özkuyumcu, Nadr, "bn Beşküval", DA., t 1999, XIX, 377. 30 bn Cübeyr, er-rıhle, Beyrut 1986,.5,6; Abdurrahman Hamde,.409-435; Hüeyn u'n, arhu'/-cografyye,.429.. vd.; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya Yazıcı/ıgı,.135,136; Karaalan, Nauh Ünal, "bn Cübeyr" DA., t 1999, XIX, 400-402.
72 Doç.Dr. ehmet Bahaüddn Varol 17- bnü'f-bbfr, bü Abdf/ah uhammed b. Abdffah ef-kuda (v.658/1260) Alen ndülü'e yerleşen Kudaa kablenden olan e-kuda 595/1199'da Belenye'de dünyaya gelmştr. Kıraat, had, fıkıh, tarh ve nahv lmlern çevrendek öneml almlerden tahl eden müellf, o dönem had ve rcal hakkında çok genş br lme ahr olan e-kla'ye uzun yıllar ögrenclk yapmıştır. Yaşadıgı dönemde ndülüte'k ya karışıklıklardan çokça etklenen e-kuda, unu'a gtmş, oradak dareclerle de lşkler y gtmeyen müellf, eerlernde ve şrlernde ultanı kötüleyen fadeler tebt edlnce 658/1260'da dam edlmş ve ceed ktaplarıyle brlkte yakılmıştır. ndülü'ün yetştrdğ öneml mler araında yer alan bq Abdlah e Kuda; had, edebyat ve tarh alanlarında kaleme aldığı 39 eerle anılmaktadır. lk ıralamada byograf alanındak eerelern yanında tarhe dar eerler de dkkat çekmektedr. üellfn kanumuzla lgl eer İ'tabü'l Küttab ml, katplkten azedlme üzerne kaleme aldığı eerdr. Doguda ve batıda hükümdarlar tarafından önce görevlernden azedlp onrada atfedlen 75 katbn hayat hkayelern yazmıştır. ern en öneml taraflarında br katpern byograflernn yanı ıra dönemlerndek ya durum le kültür, medenyet ve kurumlar hakkında öneml blgler htva etmedr. Ktap Salh e-şter tarafından neşredlmştr (Dımeşk 1961). üellfn dğer byografk eerlernde de beşer ve kültürel coğrafyaya dar blgler bulunmaktadır?' 18- İbn Sad el-agrbf, bu'i-haen Nureddln Al b. ua (v.685/1286) ndülü'ün yetştrdğ öneml edp, şar, tarhç ve coğrafyacılardan olan bn Sad e-ağrb, 610/1214 yılında Kal'atü Yahub'da doğmuştur. Babaının şblye'ye gtme nedenyle oraya gtmş ve egtmn orada almıştır. Hac yolculuğu çn çıktığı eterde unu'ta br yıl kalmış, daha onra Kahre'ye geçerek dört yıl da burada kalmıştır. Bu üre zarfında buradak almlerden derler okumuştur. Seferne Dımaşk, Hama, Humu, Bağdat ve Halep' dolaşarak devam ett. Ger dönüp unu'ta on dört yıl kaldıktan onra tekrar doğu llerne gtt. Bu defa Surye bölgenn yanında Anadolu ve ran'ın öneml lm merkezlern gezd. 675/1276'da döndüğü unu'ta vefat ett. Daha önce Abdullah b. brahm e-hcar'nn e/-ühb f Garab'l-agrb ml eer veleyle kıaca değndğmz bn Sad e-ağrb, el-ugrb f Hule'l-agrb ml eerle tanınmıştır. Kendyle brlkte Ben Sad'den beş kşnn kaleme aldığı eerde en çok emek kendne at olduğu çn ona npet edlmştr. I-Hcarr'nn, günümüze ulaşmayan ve 530/1135 yılına kadark dönem çerne alan eern, 641/1243 yılına kadar getrmştr. Ktapta ndülü, 31 bn Sad, ll,.309-312; Zeheb, Syeru A'lam, XXIII,.336-339; Kütüb, Fevatü'I-Vefeyt, Kahre 1951, ll,.450-452; Safed, lll,.355-358; bn Haldün, el-ber, Beyrut 1979, VI, 283-285; akkar, ndek; bnü'l-mad, Şezertü'z-Zeheb, Beyrut thz., V,.295; Brockelmann, GAL, ı,.340-341; Zrkl, VI,.233; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya Yazlclllğl,.171-173; Özdemr, ehmet, "bnü'i-bbr", DA., t. 2000, XXI, 19-21.
ndü/ü'te Cografya ve Cografyacllar 73 ağrb ve ıır'dak yerleşm merkezler, darec, alm, kadı, edp ve dğer meşhurlar hakkında blgler verlmştr. Özellkle ndülü'e at bölüm, teracm, coğrafya, tarh ve edebyat tarh yönüyle öneml br kaynaktır. akrz, bn Haldun, Kalkaşend ve akkarl gb müellflern öneml kaynaklarından olan e uğrb'n günümüzde çeştl neşrler mevcuttur. Bundan ayrı olarak müellfn, Ktabü'I-üşrk f Hule'I-eşrk, e/-kjdhu'/-ual/a f't-arh'i-uhalla ml eerler de byografler çerçevende öneml coğraf blgler htva eden eerlerndendr.32 19- bn Rüşeyd uhbbüddn uhammed b. Ömer e-sebt (v. 721/132ı) ndülülü eyyahlardan br de uhbbüddn uhammed b. Ömer'dr. 657 /1259'da doğan. uhammed, edebyat, nahv ve kıraat lmler tahl ett. Daha onra öneml had, fıkıh almlernden derler aldı. Hac çn gttğ Hcaz'da ve yol güzergahında brçok yer zyaret ett ve almlerle görüşüp kendn yetştrd. ndülü'e döndüğünde önce Gırnata Ulu Cam mam ve hatb olarak görevlendrlen. uhbbüddn daha onra kadı olarak görev yaptı. Daha onra, önce erakeş'e onra Fa'a gderek oraya yerleşt. Hayatının onuna kadar da burada yaşadı. er-rhletü'i-eşrkyye ya da er-rhletü'i-hcazyye adlarıyla da blnen l'ü'i-aybe bma Cüma f Q/'/-Gaybe f'i-vchet'i-veche le'i-harameyn ekke ve aybe ml eer o döneme at öneml beşer ve coğraf blgler htva etmektedr. Aynı zamanda lm, kültür ve edebyat kaynağı olarak da değerlendrlen eer; unu, kenderye, Kahre, ekke, edne ve hac dönüşü uğradığı yerler hakkında blgler çerr. er uhammed Habb b. Hoca tarafından neşredlmştr. (unu 1981, Beyrut 1988). Kaynaklarda ona at brçok eern m zkredlemektedr. 33 20- e/-hmyer, uhammed b. Abdülmünm e-sanhac (v. 727 /1327?) Hakkında ınırlı blgye ahp olduğumuz e-hmyer, ndülü'ün komşu bölge Fa'ın Sebte(Ceuta) şehrnde doğmuş, buradak öneml almlerden derler almıştır. Onun had, kıraat, lugat, nahv ve ak lmlerde önde gelen mlerden olduğu belrtlr. Sebte ahalnn Nar hükümdarına bağlılığını bldrmek çn Gırnata'ya gden heyetle bulunmaı onun şehrn ler gelenlerden olduğunu ortaya koymaktadır. Vefat tarh le lgl farklı kaynaklarda farklı tarhler verlmekle brlkte doğruya en yakın olanı 727/1327 tarhdr. Br tarh ve coğrafya ankloped özellğne ahp olan e/-ravzu'i-'tar ml eern, Hmyer nbeyle dğer bazı müellflere at olableceğ konuunda 32 bn Sad, e-ugrb, ı,.1-30; Safed, XXII,.253-259; akkar, ll, 5.262 vd.; Brockelmann, GAL, 1, 5.410,411; Abdurrahman Hamde, 5.489-495; Hüeyn u'n5, arhu'ı-coğrafıyye, 5.461-498; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya YaZICIIIgl,.173,174; U5ıu, Recep, "İbn Sad e agrb", DA., 5t 1999, XX, 302-304. 33 Safed, IV,.284-286; Brockelmann, GAL, ll,.317; Kehhfle, Xl, 5.93-94; Zrkf, VI, 314; Kandemr,. Yaşar, "İbn Rüşeyd", DA., 5t 1999, XX, 292-294.
74 Doç. Dr. ehmet Bahaüddn Varol blgler vardır. Ancak, eern aıl olarak ona at olduğu, dğerlernn e belk küçük lavelerde bulunan mütenhler olduğu kabul edlmektedr. üellf eernde tarh ve coğraf öneme ahp yerler hakkında blgler vermenn yanında öneml topografk blgler de nakletmektedr. Bazı blgler dr'nn Nüzhetü'J üştak, müellf meçhul el-tbar ve Bekrl'nn el-ea k ve'l-emalk gb bazı eerlerden nakletmektedr. Bu eerlern bazılarını zkrederken dğer bazılarını e zkretmemektedr. Kendnden onrak br çok müellf er-ravzu'l-'tar'dan tfade etmşlerdr. akrz'nn Cen'I-zhar mne'r-ravz'i-'tar'ının bu eern br özet olduğu düşünülmüşe de yapılan ncelemede dr'nn Nüzhetü'I üştak'ından özetlendğ tebt edlmştr. ern farklı bölümler farklı zamanlarda neşredlmştr. han Abba e genş br mukaddme le eern tamamını neşretmştr.(beyrut 1975) 34 21- Lanüddfn bnü'i-hatfb (v.776/1374-75) 713/1313 yılında Levşe'de doğan bnü'l Hatb alen Yemenl br aleye menuptur. ndülü'e göç eden ataları ancak daha onra Levşe'ye göç etmşlerdr. Kurtuba ve uleytula'ya yerleşmşler Babaının görev ebebyle Gırnata'da bulunduğu dönemde oradak öneml almlerden derler almış, daha onra Narl arayında dar görevler ütlenmştr. Daha onra gttğ le tanışmış ve dot olmuştur. Aldığı Fa'ta bn Haldun dar görevler nedenyle ık ık zor günler geçren, km zaman hapedlen, km zaman da bakılar gören bnü'i-hatlb, ernller'e ığınmak zorunda kalmıştır. Ancak ernl Sultanı bu'i-abba ı. Ahmed'n emryle önce tutuklanmış ve hapedlmş daha onra da öldürülmüştür. Onun dar görevler enaında devlet adamlarına yazdığı ve edeb özellkler taşır. mektuplar, tarh Brçok eere ahp olduğu beltlen bnü'i-hatlb'n en öneml eer, el-hata f Ahbar Gtrnata'dır. Gırnata'nın tarh, coğrafya ve topografyaına dar çok öneml blglern yanında şehrdek lm adamları hakkında da blgler verr. ern onuna kend hayat hkayen de ekleyen müellf, kendnden öncek bazı eerler kaynak olarak kullanmıştır. ern bazı bölümler Abdüelam ŞekOr tarafından neşredlmştr. (ıtvan 1988). Bundan ayrı olarak Fa ve ernller tarhne dar çok öneml blglern bulunduğu Nüfazatü'I-Crab f U/alet'l-ğtrab ml eerle brlkte farklı lm dalarına ha brçok eer günümüze ulaşmıştır. 35 22- el-be/ev', bu'/-bekb Hald b. a (v. 780/1378?) ndülü'e göç eden Arap aıllı Be kablenden olan Hald b. a yed yüzlü 34 Hmyer, er-ravdu'i-'tar, Beyrut 1984, (Naşr mukaddme); Kalkaşend, Subhu'I-A'şa, Beyrut 1987, IV,.111; Brockelmann, GAL, ı,.50; Şeşen, Ramazan, ülümanlarda arh Cografya Ya ZlCI/Ig,.178; Blge, utafa L, "Hmyer, İbn Abdü/münm", DA., t 1998, XVIII, 60-61. 35 bn Hacer, ed Dürerü'/-Kamne, Kahre 1966, lll, 469474; akkar, V,.7-605; Brockelmann, GAL, ll,.260-263; Hüeyn u'n, arhu'i-cografyye,.551..vd.; e-ubüd, Cam, Cengz o-. mar, "İbnü'/-Hatb Lanüddn", DA., t 2000, XXI, 74-76.
ndü/ü'te Cografya ve Cografyactlar 75 yılların başlarında Gırnata'ya bağlı KantOrye(Cantora)'de doğdu. 736/1335 yılında hac çn gttğ Hcaz'dan onra unu'a uğradı ve orada br üre kaldı. 1341'de KantOrye'ye döndü ve orada kadı tayn edld. Bu enada en öneml eer olan acü'i-efrk f ahlyet Ulema'I-eşrk adlı eyahatnamen gözden geçrp tamamladı. Dokuz yıl üren yolculuğunun gün gün kaydedldğ eerde uğradığı yerler, oradak lm ahpler, oyal ve fkr hayattan bahedlmştr. Uğradığı yerler bn Cübeyr'le aynı olmakla brlkte Belev'nn farklı ve kendne ha br üobu le dkkat çekmektedr. er edeb anatlar yönüyle de zengn br çerğe ahptr. ar h, edeb, ctma ve lm açıdan olduğu gb fzk ve beşer coğrafya yönüyle öneml blgler htva etmektedr. er, Haan e Salh tarafından tahkk yapılarak k c lt halnde yayınlanmıştır. (Ra bat thz.) 36 23- bnü'j-hac en-nümeyr, bu hak brahm b. Abdlah (v. 780/1378?) ern arayında katp olduğu ırada br yanı batırmak ve hac yollarının güvenlğn ağlamak amacıyla çıktığı eferdek notları htva eden eer Feyzü'l Ubt:b ve tazatü Ktdah'I-Adab f'i-hareket'-sadeh la Koantne ve'z-zab nedenyle burada zkretmey uygun gördüğümüz en-nümeyr alında muhadd, edp ve br katptr. Seyahat ebebyle gttğ doğu llernde br çok almle görüştü ve lm tahl ett. Vefat tarh tam olarak blnmemekle brlkte 780/1378 yılında ağ olduğu ve bu tarhlerde vefat etmş olableceğ tahmn edlmektedr. üellf eernde eci br anlatım üqbu le br eyyah veya tarhçden zyade edp olduğunu vurgulamak temştr. ern tarh ve dönemne at coğraf öneml blgler htva eden eern bugüne ulaşan tek nühaı uhammed b. ŞakrOn tarafından yayımlanmıştır. (Rabat 1984, Beyrut 1990). 37 24- bü Bekr Ahmed b. Sad b. b'i-feyyad(v.?) Hayatı hakkında herhang br blgye ahp olmadığım ız bn b'i-feyyad'ın Hulletü'-Seyra" ml yazma br eern çerne karışmış brkaç varaklık yazma nühaı bulunan "Ktabü'J-ber" ml br eernn bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu yazma varaklarda arık b. Zyad'ın ndülü'e grme hakkında blgler verlmekte onunda da "Brnc clt ona erd" bare yer almaktadır. "e Buradak blglerden hareketle bu eern ndülü tarhne at genş br eer olduğu anlaşılmaktadır. Bundan ayrı olarak Abdü'I-Vahd e-errakoş eernde bn b'i-feyyad'ın "el-ealk ve'/-emalk" ml br eernn olduğunu haber vermektedr. Kaynaklarda ona at "Ktabü'J-ber" ml tek eern zkredlmş olmaı en azından bu eern br cldnn ve ya br bölümünün coğrafya ve coğraf blglere at olduğu tahmn deteklemektedr. Kendnden onrak müellflern ondan brtakım blgler nakletme de onun bu konuda br blg kaynağı olduğunu ortaya koymaktadır. 36. - - - lbn Haldun, ll,.247; akkarı, ll,.532,533; VII,.112-115; Brockelmann, GAL, ll,.226; O.Rıza Kehhale, IV,.97; Zrkl, ll,.297; Aykaç, ehmet, "Be/ev/, Hald b. a", DA., t 1992, V, 406. 37 Safeöı, VI,.40; akkar, VIII,.315,327; Brockelmann, GAL, ll,.369; Özdemr, ehmet, "bnü'i Hac en-nümeyr" DA., t 2000, XXI, 53-54.
76 Doç. Dr. ehmet Bahaüddn Varol SONUÇ lam Kültür ve edenyet' brkmnn öneml br parçaı olan ndülü, adece yaşadığı ya üreçle değl aynı zamanda ortaya koyduğu blmel ve kültürel brkmler nedenyle de lam arhnde dkkatler üzerne çekmektedr. Bu brkmn br noktaı olarak ndülü'ü coğrafya ve coğrafyacılar açıından değerlendrdğmz bu araştırmada onuç olarak şunları öylemek mümkündür. lam coğrafyaının batıını teml eden ndülü, Bağdat merkezl Doğu lam dünyaından ger kalmamış, hatta bazı noktalarda daha da ler noktalara ulaşmıştır. Doğudak coğrafya le lgl gelşmelere paralel olarak hcr üçüncü aırdan tbaren başlayan üreç Pavlu Orou'un eernn tercümenden daha onra yern te'lf eerere bırakmıştır. Özellkle doğu lam dünyaına yapılan eyahatlern kaleme alındığı eerler kend dönemlerne at çok öneml blgler bugüne taşımıştır. Bu dönemdek eerlerde kablev özellklern ön plana çıkmaı, beşer coğrafya açıından detaylı blglern muhtevaya yanımaını ağlamıştır. Dğer taraftan Şerf el-dr'nn Avrupa coğrafyaına at hartalarının bugünkü blglere çok yakın çzgler taşımaı, coğrafya blglernn ne kadar ler br noktada olduğunu göterme açıından önemldr. ndülü'te lk dönemlerden tbaren coğrafya alanıyla lglenen müellfler ve eerler bugün bze oyal, kültürel, beşer ve fzık coğrafya le tarh alanındak çok değerl blgler bze nakletmektedrler. Bu yönüyle konu le lgl araştırmalarda bu kaynaklardan tfade etmek araştırmacılar çn vazgeçlmez br görev olmaktadır. Kaynaklar:» Abdurrahman Hamde, A'lamü'I.Coğrafyyne'I-Arab ve uktadafat mn Aarhm, Dımeşk 1995.» Ahmad, S. aqbul, "Coğrafya", DA., t.1993, VIII, 50-62.» Alper, Ömer ahr, "bnü'i-gurbal", DA., t. 2000, XXI, 50.» Aykaç, ehmet, "Belev, Hald b. a", DA., t. 1992, V, 406.» e-bekr, bü Ubeyd, e-ealk ve'i-emalk, Beyrut 2003.» --, bü Ubeyd, u'cemü eta'cem mn ma'i-blad ve'i-evazı', Beyrut 1983.» Blge, utafa L., "Hmyer, bn Abdülmün'm", DA., t. 1998, XVIII, 60-61.» Brockelmann, Gechchte der Arabchen Ltteratur (GAL), Leden 1943-49.» bü Ca'fer Ahmed b. Yahya ed-dabb, Buğyetü'I-ültem, Beyrut 2005.» bü uhammed b. b Nar e-humeyd, Cezvetü'I-ukteb f Zkr Vulat'I-ndelü, Beyrut 1997.» Görmez, ehmet, "Kaım b. Abağ", DA., t. 2001, XXIV, 540-541.» Hmyer, er-ravdu'i-'tar, Beyrut 1984.» Hüeyn u'n, arhu'i-coğrafyye ve'i-coğrafyyn f'i-ndelü, Kahre 1986.» lrvng, homa B., "bnü'd-dela", DA., t. 2000, XXI, 9-10.» bn Beşküval, Kttabü Gavamz'I-ma'I-übheme, Beyrut 1984.» bn Hacer, ed-dürerü'i-kamne, Kahre 1966.» --, Lanü'I-zan, Beyrut 1971.» bn Haldun, el-ber, Beyrut 1979.» bn Hallkan, Vefeyatü'I-A'yan, Beyrut thz.» bn Hazm, Cemherata nab'i-arab, Kahre 1982.» bn Sad e-ağrb, e-uğrb f Hule'I-ağrb, Kahre 1964.» bnü'i-farad, arhu'i-uema ve'r-ruvat l'l-lm b'i-ndelü, Kahre 1988.» bnü'l-mact, Şezeratü'z-Zeheb, Beyrut thz.» Kalkaşend, Subhu'I-A'şa, Beyrut 1987.» Kandemr,.Yaşar, "bn Rüşeyd", DA., t. 1999, XX, 292-294.» Karaalan, Nauh Ünal, "bn Cübeyr" DA., t. 1999, XIX, 400-402.
ndülü'te Cografya ve Cografyacar 77» Kütüb, Fevatü'I-Vefeyat, Kahre 1951.» akkar, Nefhu'Hb mn Gun'I-ndelü'r-Ratb, Beyrut 1997. >> u'n, Hüeyn, arhu'i-coğrafyye ve'i-coğrafyyn f'i-ndelü, Kahre, 1986. >> uhammed b. Har e-huşen, Ahbaru'I-Fukaha ve'i-uhaddn, Beyrut 1999. >> Nef Ahmed, e-fkru'i-coğraff'hüra'l-lam, Arp.terc: Feth Oman, Kuveyt 1978. >> Ömer Rıza Kehhale, u'cemü'i-üellfn, Dımeşk 1957-61. >> --, et-arh ve'i-coğrafyye f'i Uür'l-lamyye, Dımeşk 1972. >> Özdemr, ehmet, "bü Hamd e-gırnafı", DA., t. 1994, X, 128-130. >> --, "bü Ubeyd e-bekr", DA., t.1994, X, 247-248. >> --, "bnü'i-bbar", DA., t. 2000, XXI, 19-21. >> --, "bnü'i-hac en-nümeyr" DA., t. 2000, XXI, 53-54. >> --, "Raz, Ahmed b. uhammed", DA., t. 2007, XXXIV, 478-479. >> Özkuyumcu, Nadr, "bn Beşküval", DA., t. 1999, XIX, 377. >> Safed, e-vaf b'i-vefeyat, Beyrut 1962. >> Sezgn, Fuat, Gechchte de Arabchen Schrfttum, Leden 1967-84. >> Şeşen, Ramazan, ülümanlarda-arh Coğrafya Yazıcılığı, t. 1998. >> --, "dr, Şerf", DA., t. 2000, XXI, 493-495. >> e-ubüd, Cam, "bn Galb", DA., t. 1999, XIX, 501-502. >> e-ubüd, Cam, Cengz omar, "bnü'i-hatb Lanüddn", DA., t. 2000, XXI, 74-76. >> Ulu, Recep, "bn Sad e-ağrb", DA., t. 1999, XX, 302-304. >> Yaküt e-hamev, u'cemü'i-üdeba', Kahre 1924. >> --, u'cemü'i-büldan, Beyrut thz. >> Zeheb, et-arhu'l-lam, Beyrut 1994. >> --, Syeru A'lam'n-Nübela', Beyrut 1985. >> --, ezkretü'i-huffaz, Beyrut 1955. >> Zrkl, e-a'iam, Kahre 1954.