TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 445 KENTSEL DÖNÜŞÜM GERÇEĞİ VE İZMİR UYGULAMALARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Özlem ŞENYOL KOCAER Şehir Planc s ozlemsenyol@gmail.com Özgür Hamdi BAL Şehir Planc s benozgurbal@gmail.com 1. GİRİŞ Ortaya ç k şlar ndan itibaren yenileme ve dönüşüm içerisinde olan kentler, son y llarda planlamadan tasar ma, depremden çevre sorunlar na uzanan karmaş k ve çok boyutlu sorunlar bar nd rmakta, başta planlama ve imar olmak üzere uygulamaya konulan rant temelli yanl ş kentsel politikalar n, artan yoksulluğun ve kutuplaşman n dayatt ğ birçok konu ile birlikte Kentsel Dönüşüm 1990 lar n baş ndan itibaren, h zla büyüyen kentlerin çok yönlü ve karmaş k problemlerini çözecek sihirli bir politika olarak gösterilmekte Kentsel dönüşüm, fiziksel/tasar m, sosyal, ekonomik ve yasal/yönetsel boyut olmak üzere birbirini tamamlayan dört boyutu içinde bar nd ran bir kavram ve gerekli olduğu yerde kullan lacak bir mekanizmad r. Asl nda kentsel dönüşüm ekonomik, toplumsal ve mekansal pek çok planlama eylemini, yasalar, politikalar, ekonomik karar ve tercihleri içeren çok çeşitli aktörlerin yer alabildiği bir eylemler bütünüdür. Kamu sektörü, Merkezi yönetim, Yerel yönetim, Özel sektör, Sivil toplum kuruluşlar ve yerel halk n kentsel dönüşüm sürecinde kat l mc olmas beklenmektedir. Kentsel yenileme ana başl ğ alt na toplanabilecek olan bu müdahaleler aras nda, kentsel dönüşüm de dahil olmak üzere, farkl kentsel sorunlar n çözümüne yönelik kentsel iyileştirme, sağl klaşt rma, koruma, canland rma, mutenalaşt rma (soylulaşt rma), tasfiye, önleme, yeniden işlevlendirme, sak n m, gelişim, vb müdahale biçimleri bulunmaktad r. Her projenin kendine özgü özellikleri bulunmaktad r. Süreçler benzerlik gösterse de her yerin, zaman n ve aktörlerin farkl l ğ, her kentsel dönüşüm projesini farkl k lmaktad r. Dolay s yla tek bir proje üzerinden düşünmek değil, o bölgenin analizinin çok iyi yap lmas ve ihtiyaçlar n belirlenmesi gerekmektedir. Bunu da, çok büyük bir şeffafl kla, orada yaşayanlarla, kullan c larla birlikte tart şarak, onlar da ikna ederek oluşturulan bir modelle yani yerel potansiyelleri göz önüne alarak, sadece fiziki çevrenin değil sosyal ve kültürel çevrenin yaşam kalitesinin yükseltilmesi şeklinde yap lmal d r. Günümüz örneklerinde ise, arsa değeri artan kentsel yerleşimlerin kentsel dönüşüme konu edilmesi, büyük oranda ekonomik rant ortaya ç karmaktad r. Kentsel dönüşümün bugünkü biçiminde temel sorun alan, ortaya ç kan bu rant n kamuya ve kente dönüşünü sağlamakt r. Oysa, örnekler göstermektedir ki, ortaya ç kan rant büyük oranda gayrimenkul sektörüne aktar lmakta, adil bir bölüşüm siyaseti uygulanamamaktad r.
446 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 2. KENTSEL DÖNÜŞÜM 2.1. KENTSEL DÖNÜŞÜMÜN TANIMI Dönüşüm (TDK Sözlüğü); Olduğundan başka bir biçime girme, başka bir durum alma. Kentsel Dönüşüm; Kentsel mekanlar n var olan durumundan başka bir durum almas. Bu kapsamda; Kentsel mekanda olumlu ya da olumsuz her tür değişim, yap sal değişim, işlevsel değişim dönüşüme karş l k gelmektedir. Kentsel sorunlar n çözümünü sağlayan ve değişime uğrayan bir bölgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve çevresel koşullar na kal c bir çözüm sağlamaya çal şan kapsaml bir vizyon ve eylem (Thomas, 2003). Kentsel Dönüşüm kentsel bozulma süreçlerini daha iyi anlama ihtiyac ndan doğan ve gerçekleştirilecek dönüşümde elde edilecek sonuçlar n üzerinde bir uzlaşmad r. Bir başka değişle, yitirilen bir ekonomik etkinliğin yeniden geliştirilmesi ve canland r lmas, işlemeyen bir toplumsal işlevin işler hale getirilmesi; toplumsal d şlanma olan alanlarda, toplumsal bütünleşmenin sağlanmas ; çevresel kalitenin veya çevresel dengenin bozulduğu anlarda, bu dengenin tekrar sağlanmas d r. (Roberts, 2000) Fiziksel çevrede gerçekleşecek bir dönüşümden çok daha geniş kapsaml bir eylem alan d r.bm Habitat programlar n n temel ilkeleri etraf nda şekillenmesi ve sosyal gelişim, ekonomik kalk nma ve çevre koruma ile birlikte bütüncül bir biçimde ele al nmas gerekir. Kentsel dönüşüm esas nda şehir planlama biliminin müdahale araçlar ndan bir tanesidir. Kentsel yenileme ana başl ğ alt na toplanabilecek olan bu müdahaleler aras nda, kentsel dönüşüm de dahil olmak üzere, farkl kentsel sorunlar n çözümüne yönelik kentsel iyileştirme, sağl klaşt rma, koruma, canland rma, mutenalaşt rma (soylulaşt rma), tasfiye, önleme, yeniden işlevlendirme, sak n m, gelişim, vb müdahale biçimleri bulunmaktad r. Genel olarak kentsel dönüşüm; bozulma ve çökme olan kentsel alanlar n, sorunlar n n çözümünü sağlaman n yan s ra, değişme uğrayan bir bölgenin ekonomik, fiziksel, sosyal ve çevresel koşullar n n kapsaml ve bütünleşik yaklaş mlarla iyileştirilmesine yönelik kal c bir çözüm sağlamaya çal şan kapsaml strateji ve eylemlerin bütünü olarak tan mlanmaktad r. Kentsel Dönüşüm, günümüzde Kent planlamas n n en önemli sorunu haline getirilmiş ve son y llarda bir dizi özel yasalara konu olarak gerçekleştirilen ya da gerçekleştirilmeye çal ş lan projeler ile, kentlerimizin tarihi, kültürel ve kimliksel dokular n bozan, şehircilik bilimi aç s ndan tan mland ğ gerçek içeriğe ve yasada yer verilmiş olan yap l ş amac na ayk r, sermaye ve rant odakl konut üreterek halk n kat l m n d şlayan kavramlardan biri olarak gerçekleşmektedir. 2.2. TÜRKİYEDE KENTSEL DÖNÜŞÜM SÜREÇLERİ Türkiye deki kentleşme süreçlerini dönemlere ay rd ğ m zda, karş m za 1923-1950, 1950-1980 ve 1980 sonras olarak üç temel dönem ortaya ç kmaktad r. -1950 lerle başlayan süreçte göçlere haz rl ks z yakaland. Kente yönelen göçler, kentsel mekanda önemli ve kapsaml bir dönüşüme neden oldu. Yoksul, emekçi kesimlerin bar nma sorununun devlet eliyle çözülmemesi, gecekondulaşma kavram n ve gecekondulu kente dönüşümü gündeme taş d. Gecekondular ve hisseli parsel sat ş yap lan alanlarda kaçak yap laşmalarla kentler yeni bir biçim ald.
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 447-1980 lerde gündeme gelen imar aff uygulamalar ve slah imar planlar ile gecekondu alanlar nda ve hisseli alanlarda yoğunlaşma ile yeni bir dönüşüm gerçekleşti. -Kentsel mekanda yaşanan değişim, 2000 li y llarla birlikte boyut değiştirmiş, imar rant kavram deprem korkusu ile birleştirilerek yeni düzenlemelerin gerekçesi oluşturulmuş, -Kent içinde oluşan rantlara el koyma aray ş nda olanlar n var olan kullan c lar tasfiye etmek için başlatt klar aray ş Kentsel Dönüşüm kavram ile somutlaşm ş ve Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu 4 Mart 2004 tarihinde TBMM de kabul edilmiş, -Kentsel Dönüşüm Belediye Kanunu (5272 ve 5393) içinde 24 Aral k 2004 tarihinden başlayarak yer alm ş, - 16.6.2005 tarihinde 5366 Say l Y pranan Tarihi Ve Kültürel Taş nmaz Varl klar n Yenilenerek Korunmas Ve Yaşat larak Kullan lmas Hakk nda Kanun ile tarihi alanlarda koruma amac ndan uzaklaş lm ş, - Dönüşüm Alanlar Hakk nda Kanun Tasar s 22 Kas m 2006 tarihinde Komisyonda kabul edildiği halde yasalaşmam ş, -Başlayan ve yasal dayanaktan yoksun olan kentsel dönüşüm girişimlerinin yarg da bozulmas, engellenmesi, alan içinde yaşanan direnişler iktidar yeni aray şlara yöneltmiş ve Dönüşüm Alanlar Hakk nda Kanun, yasalaşt r lmazken, 2010 y l içinde Belediye Kanunu nun 73. maddesinde değişiklik yap lm ş ve Kentsel Dönüşüme Anayasaya ayk r içerikte genişletilmiş biçimde yasal dayanak (!) oluşturulmuş, -6306 say l Afet Riski Alt ndaki Alanlar n Dönüştürülmesi Hakk nda Kanun, 16.05.2012 tarihinde kabul edilerek yasalaşm şt r. 2.3. DEĞİŞEN YASALAR VE UYGULAYICI KURUMLARIN ARTAN GÜCÜ Siyasi alanda yasama yetkisinin hiçbir engele tak lmadan ve tart ş lmadan kullan lmas yla birlikte, tehlikeli bir güç yoğunlaşmas ve merkezileşmesi. Meşruiyet çerçevesi yap lanlar n yasal olduğu gerekçesiyle kurulmaktad r. Birbirini tamamlamas en az ndan birbirine yaklaşmas beklenen yasall k ve meşruiyet çerçeveleri aras nda ciddi bir uçurum ortaya ç km ş durumdad r Toplu Konut İdaresi (TOKİ) ve Özelleştirme İdaresi Başkanl ğ gibi önemli kamu kurumlar 5273 say l Arsa Ofisi Kanunu ve Toplu Konut Kanunu'nda Değişiklik Yap lmas ile Arsa Ofisi Genel Müdürlüğü'nün Kald r lmas Hakk nda Kanun ve 5609 say l Gecekondu Kanunu nda Değişiklik Yap lmas na Dair Kanunlar n da ç kart lmas yla çok ciddi yetki aktar mlar gerçekleştirilmiştir. 5393 say l Belediye Yasas n n 73. maddesi: nüfusu 50.000 in üzerindeki belediyelere kentsel dönüşüm proje alanlar n ilan etme ve uygulama yetkisi, 5366 say l Y pranan Tarihi ve Kültürel Taş nmaz Varl klar n Yenilenerek Korunmas ve Yaşat larak Kullan lmas Hakk ndaki Kanun (5 Temmuz 2005) acele kamulaşt rma yetkisi ve yenileme kurullar, 5793 say l Baz Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yap lmas na Dair Kanun (24. Temmuz 2008): Büyükşehir Belediyelerine yetki,
448 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 5393 say l Belediye Yasas n n 73. maddesinde değişlik yap lmas n sağlayan 5998 say l Belediye Kanununda Değişiklik Yap lmas na İlişkin Kanun (24 Haziran 2010) 644 say l Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ n n Teşkilat ve Görevleri Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname (4 Temmuz 2011) 648 say l Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ n n Teşkilat ve Görevleri Hakk nda Kanun Hükmünde Kararname İle Baz Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yap lmas na Dair Kanun Hükmünde Kararname (17 Ağustos 2011) 6306 say l Afet Riski Alt ndaki Alanlar n Dönüştürülmesi Hakk nda Kanun: Çevre ve Şehircilik Bakanl ğ ve TOKİ gibi birçok kurum ve kuruluşa yetkiler verildi. 2.4. İZMİR DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMALARI İzmir de kentsel dönüşüm projeleri İzmir Büyükşehir Belediyesi taraf ndan 2006 y l nda başlat lm şt r. Bu projeler aşağ daki tablolarda gösterildiği üzere; Afet Riskini Azaltma Amac yla Tamamlanan Kentsel Yenileme Projeleri ve Yerinde Dönüşüm Amac yla Sürdürülen Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Projeleri şeklinde ikiye ayr lmaktad r. Afet Riskini Azaltma Amac yla Tamamlanan Kentsel Yenileme Projeler; Kadifekale Yeşildere Gürçeşme 42 Hektar 2 Hektar 2 Hektar
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 449 Yerinde Dönüşüm Amac yla Sürdürülen Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Projeler; Bayrakl Uzundere Ege Mahallesi Ball kuyu Aktepe Emrez Örnekköy Torbal Bay nd r 60 Hektar 32 Hektar 7 Hektar 48 Hektar 122 Hektar 18 Hektar 6 Hektar 13 Hektar İzmir in ilk kentsel dönüşüm uygulamalar ndan biri olan Kadifekale Türkiye deki kentsel dönüşümün uygulamalar bak m ndan önem arz etmektedir. Türkiye nin de, afet risklerini taş yan gelişmekte olan bir ülke olmas sebebiyle kentsel dönüşüm uygulamalar, afetle ilgili kentsel dönüşüm uygulamalar n n yap lmas n gerektirmiştir. İzmir de doğal afet riski taş yan Kadifekale Bölgesi ne yönelik yap lan Kadifekale Kentsel Dönüşüm Projesi, afet riski alt ndaki alanlar n dönüştürülmesinde önemli uygulamalar ndan biridir. Yine yap m na başlanm ş ve devam etmekte olan Yeşildere ve Gürçeşme bölgelerindeki Kentsel Yenileme projeleri İzmir deki diğer uygulamalard r. 04.05.1998 tarihli Bakanlar Kurulu karar ile Afete Maruz Bölge olarak ilan edilmiş Yeşildere Kentsel Yenileme Bölgesi nde gerçekleştirilen proje y k m aşamas devam etmektedir. Bu projede ulaşma sağlan p konut talep eden hak sahiplerine Uzundere Toplu Konutlar ndan konut tahsis edilirken, bedel talep eden hak sahiplerine ise kamulaşt rma bedelleri ödenmiştir. Ayn tarihte yine Bakanlar Kurulu karar yla ilan edilen Gürçeşme bölgesinde de 2011 de y k m çal şmalar başlam ş devam etmektedir. İki proje kapsam nda bölgede yaşayan halk n taleperline göre
450 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Uzundere Toplu Konutlar ndan konut tahsis veya bedel talep eden hak sahiplerine ise kamulaşt rma bedelleri ödenmesi yöntemi uygulanm şt r. Yeşildere Kentsel Yenileme Bölgesi Gürçeşme Kentsel Yenileme Bölgesi 2.4.1. KADİFEKALE DE KENTSEL DÖNÜŞÜM UYGULAMASI MÖ 4.Yüzy l'da kurulan Kadifekale; Hellen, Roma, Bizans ve Osmanl dönemlerine ait kal nt larla arkeolojik eserlerin bulunduğu, 186 m. yükseklikte bir tepe üzerine kurulmuş, şehrin hemen her yerinden görünebilen, özel bir noktas nda konumlanm şt r. Kadifekale bulunduğu konum itibariyle turistlerin çekim merkezidir. Ancak özellikle 80 li y llardan sonra ülkemizin en önemli sorunlar ndan biri haline gelen göç nedeniyle, İzmir de tüm anakentler gibi olumsuz yönde etkilenmiştir. Kadifekale etekleri de göç ve sonucunda gelişen çarp k kentleşme sebebiyle bugün imars z ve sağl ks z yap laşma bölgesi haline gelmiştir. Bu olgu, tarihi kal nt lar n gün yüzüne ç kar lmas na yönelik çal şmalar da engellemektedir. İzmir bütünü için de tarihi değer taş yan ve İzmir'e en hakim noktada bulunan bu alan, kent halk taraf ndan da yeterince yaşanamamaktad r. Kadifekale eteklerinde yaşam, fiziksel olarak sağl ks z koşullarda sürdürülmekte, kentin tam ortas nda olunmas na karş n, kent yaşam ile kopukluklar yaşanmaktad r. Bölgenin sosyo-ekonomik yap s, çoğunlukla göçle gelen, Alt Sosyal Gelir Grubu vatandaşlardan oluşmakta, geçimini yayg n olarak Midyecilik ile sağlamaktad r. Kentin yoksul mahallelerini bar nd ran Kadifekale etekleri ayn zamanda heyelan bölgesidir. Bölgede görülen en büyük olumsuzluk; heyelan tehlikesi alt nda olan, zaman zaman oluşan zemin kaymalar nedeniyle yüzeysel ve yap sal zarar görmüş gecekondu tipi yap lar ve düşük cephe, sokak ve çevre kalitesidir. Bölgede yak n zamana kadar hayati tehlike taş yan evler, hatta okullar boşalt lmak zorunda kal nm ş, ancak soruna kal c bir çözüm bulunamam şt r.
TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 451 Kadifekale Heyelan Bölgesi ile ilgili, 1962-2005 tarihleri aras nda belirli aral klarla 8 adet jeolojik etüt raporu haz rlanm ş; 1978, 1981, 1998 ve 2003 tarihlerinde Bakanlar Kurulu karar ile Afete Maruz Bölge olarak ilan edilmiş; 20.07.2006 tarihinde ise İzmir Büyükşehir Belediyesince Kamulaşt rma Karar al nm şt r. Kadifekale bölgesinde jeolojik olarak uygun olmayan araziler üzerine, kalitesiz malzemelerle ve yap m tekniğine ayk r olarak, temel mühendislik ölçütlerinden yoksun, plan gözetilmeksizin yap lan gecekondu tipi yap lar, her an oluşabilecek heyelan tehlikesinde büyük can kay plar na ve hasarlara yol açacakt r. Bu amaçla, İzmir Büyükşehir Belediyesi, Konak Belediyesi ve Toplu Konut İdaresi aras nda yap lan protokolle; Afete Maruz Bölge ilan edilen, İmariye, Ondokuz May s, Vezirağa, Hasan Özdemir, Yeşildere, Kosova, 1. Kadriye, Altay, Kadifekale ve Bayrakl Mahallelerinde yer alan gecekondu tipi yap lar n boşalt lm ş ve hak sahiplerinin Uzundere de yap lan konutlara tasfiye edilmiştir. Uzundere konurlar na yerlşen halk n merkezden uzaklaşmas tüm yaşant s n değiştirirken, TOKİ konutlar n n ikinci senesinde eskimeye başlamas, alan n sosyal donat ihtiyac n n ve toplu taş ma olanaklar n n yetersiz olmas gibi sorunlarla yüzüze olduğu bilinmektedir. 3. SONUÇ Türkiye de başta İstanbul olmak üzere, kentlerde büyük ulaş m projeleri gündeme taş nm ş, kent bütçesinin önemli bir bölümü bu projelere aktar lmaya başlanm şt r. İnşaat sektörü üzerinden yaşama geçirilmek istenen neo-liberal politikalar n bir aşamas olarak kentsel dönüşüm gündeme tüm ağ rl ğ yla taş nm şt r. Kentin rant yükselen bölgelerine yönelik geliştirilen y k m ve yeniden yap m süreçleriyle bir yandan kent yoksullar yerlerinden edilirken, diğer yandan kentsel dönüşüm projeleri üzerinden sermayeye kaynak aktar m h z kazanm şt r. Kentsel mekana yat r m temel sermaye birikim arac olarak görülür ve bu çerçevede kentin belirli bölümleri orta ve üst s n flar için temizlenip (!) yeniden yarat l rken, kent yoksullar n n bu döneme değin türlü bedeller ödeyerek elde ettikleri kazan mlar ellerinden al nmaya başlanm şt r. İzmir de yaşam alanlar n n, özenle, o yerin sakinleriyle birlikte, gereksiz y k mlar olmadan, bögede yaşayan insanlar n gereksinimlerini karş lamaya yönelik dönüşüm modelinin hayata geçirilmesi için, öncelikle 1/25000 İzmir Kentsel Bölge Naz m İmar Plan Revizyonu plan kararlar ile belirlenen Sağl klaşt rma- Yenileme Program Alanlar çerçevesinde belirlenen alanlar n, kapsaml ve bütüncül bir planlaman n parças olarak, mevzuat ve planlama aç s ndan bütünsellik içinde ele al nmas doğru bir yaklaş m olacakt r. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kentsel Dönüşüm Daire Başkanl ğ kapsam nda başlat lan çal şmalarda; Çağdaş kentlerde, standard yüksek bir yaşam sürmek her kentlinin hakk d r. Plans z ve sağl ks z yerleşme nedeniyle hizmetlerin güçlükle götürülebildiği, kentsel donat lar n yetersiz kald ğ veya olmad ğ yerleşim birimlerinde kentsel çözümleri halkla birlikte üreterek uyguluyoruz. Kentsel dönüşüm projelerinde uzlaşma, paylaşma ve yerinde dönüşüm ilkeleri göz önünde tutuluyor. denilmektedir. Bu çal şmalar "halk için yerinde kentsel dönüşüm" temelinde yürütülmelidir.
452 TMMOB 2. İzmir Kent Sempozyumu / 28-30 Kasım 2013 Bir kentsel alandaki kullan m biçimini değiştirmeyen, ayn kullan mla yenilenmesini veya rehabilite edilmesini öngören bu projelerin Kentsel İyileştirme veya Kentsel Yenileme projeleri olarak isimlendirilmeleri gerekirken, Kentsel Dönüşüm Projeleri olarak adland r lmalar n n nedeni, projelerin içinde sakl olan bir kesime rant sağlama amac n n, dönüşüm kelimesinin içinde yatan popüler ve olumlu ideolojik anlam n ard nda saklan lmak istenilmesinden kaynaklanmaktad r. Bir gecekondu alan n n çok katl konut alan haline getirilmesinin dönüşümle bir ilişkisi bulunmad ğ n, yap lan n rant yükselen alanlarda rant n art r lmas ve aktar m, yaşayanlar n bölgelerden tasfiyesi, bölgenin soylulaşt r lmas ve yeniden paylaşt r lmas yoluyla yenilenmenin sağlanmas için bir araç haline geldiğini görmekteyiz. KAYNAKLAR Keleş, R.(2012). Kentleşme Politikas, İmge kitabevi,ankara Keleş R., 1998 Kentbilim Terimleri Sözlüğü, İmge kitabevi,ankara Roberts, P., 2000. The evolution, definition and purpose of urbanregeneration. P. Roberts ve Sykes, (Ed), Urban regeneration a handbook. London: SAGE Publications. Thomas, S., 2003 A Glossary of Regeneration and Local Econoic Development, Manchester: Local Economic Strategy Center.