ERİ ŞKİ N DEHB BİBİ P OLAR BOZUKLUK EŞ TANI VE AYIRI CI TANI DA GÜÇLÜKLER Dr. Berk Murat ERGÜN 1
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu çocukluk döneminde başlayan yaşam boyu süren gelişimsel nöropsikiyatrik bir rahatsızlıktır. Bireyin; Kişiler arası ilişkilerine, (sosyal ve özel hayat) Akademik ve mesleki yaşantısına yansıyan olumsuz etkileri mevcut 2
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu 3 temel komponent; Dikkat problemleri Dürtüsellik Hiperaktivite 3
Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (EDEHB) Çocukluk ve ergenlik döneminde sıklıkla hiperaktivite ve dürtüsellikle tanımlanan bir rahatsızlık olmasına karşın Erişkinlikte; Semptomlar daha az dışa vurumu Komorbiditelerle belirli Cinsiyet farkının ortadan kalktığı Farklı bir yüzle karşımıza çıkar (Klassen,2009) 4
Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (EDEHB) EDEHB na sahip bireyler genel populasyonla kıyaslandığında; Boşanma oranları 2 kat fazla İşsiz kalma oranları %78 fazla Gelirleri anlamlı derecede düşük Yasal problemler geliştirme İstenmeyen gebelik geliştirme oranları (Farone,2006) 5
DSM IV DEHB A.Aşağıdaki Aşağıdaki dikkatsizlik ya da hiperaktivite/dürtüsellik ölçütlerinin en az 6 sı veya daha fazlasının gelişim düzeyine göre uyumsuz bir şekilde en az 6 ay sürmesi gerekit. A.1 Dikkatsizlik a. Sıklıkla detaylara dikkat etmekte güçlük çeker veya okul ödevi, iş veya diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar. b. Verilen görevlerde veya oyun etkinliklerinde sıklıkla dikkatini sağlamada güçlük çeker. c. Çoğu zaman yönergelere uyamaz ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da işyerindeki görevlerini bitiremez (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değil) d. Kendisiyle doğrudan konuşulduğunda sıklıkla dinlemiyormuş gibi gözükür. e. Çoğu zaman, üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker. f. Çoğu zaman sürekli zihinsel çabayı gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir. g. Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder. h. Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır. i. Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır.
DSM IV DEHB A.2 Hiperaktivite/ Dürtüsellik lik a. Çoğu zaman hareket halindedir ya da içinde kurulu bir motor varmış gibi davranır. b. Çoğu zaman sınıfta ya da oturması gereken diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar. c. Sıklıkla uygunsuz olan durumlarda aşırı koşuşturup durur ya da tırmanır (bu durum ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir) d. Sıklıkla aşırı konuşur. e. Sıklıkla elleri, ayakları kıpır kıpırdırya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur f. Çoğu zaman sakin bir biçimde boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır. g. Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce yanıtını vermeye çalışır. h. Sıklıkla başkalarının sözünü keser yada yaptıklarının arasına girer. i. Sıklıkla sırasını beklemekte güçlük çeker.
DSM IV DEHB B. İşlevsellikte bozulmaya neden olan bazı dikkatsizlik ve hiperaktivite/dürtüsellik belirtilerinin 7 yaşından önce olması gereklidir. C. Belirtilerin yol açtığı işlevsellik kaybı 2 veya daha fazla alanda gözlenmelidir (örn; evde ve okulda) D. Sosyal, akademik veya mesleki işlevsellikte klinik olarak belirgin bozulma olmalıdır. E. Belirtiler yaygın gelişimsel bozukluk, şizofreni, diğer psikotik bozukluklar esnasında ortaya çıkmamalıdır veya başka bir zihinsel bozuklukla daha iyi açıklanmamalıdır (örn; duygudurum bozuklukları, anksiyete bozuklukları, dissosiatif veya kişilik bozuklukları).
DSM IV TR Ölçütleri A. Dikkatsizlik (A1) ve/veya hiperaktivite/dürtüsellik (A2) belirtilerinden 6 ya da daha fazlasının gelişimsel düzeyle uyumsuz bir şekilde 6 aydan uzun sürmesi B. İşlev bozukluğuna yol açan bazı dikkat eksikliği ya da hiperaktivite/dürtüsellik belirtileri 7 yaşından önce başlamıştır. C. İki yada daha fazla ortamda belirtilere bağlı işlev bozukluğu vardır (örn; evde ve okulda). D. Sosyal, akademik ya da mesleki alanlarda işlev bozulmasının açık kanıtları vardır. E. Belirtiler diğer bir zihinsel bozuklukla daha iyi açıklanamaz (Tuğlu,2010) Erişkinler için Kısıtlılıklar 1. Belirtiler sadece çocuklar için alan çalışmasından geçmiştir ve erişkinler için gelişimsel olarak uygun olmayabilir. 2. Tanı için 6 belirti eşiğinin bilimsel temeli yoktur. 1. Başlangıç yaşının bilimsel temeli yoktur. 2. DSM IV saha çalışmalarında olguların önemli bir kısmında 7 yaşından önce belirtiler başlamamıştır. 3. Geriye dönük tanının konması zordur. 1. Erişkinler için daha uygun olabilecek işlev alanları tanımlanmamıştır. 1. Açık işlev bozukluğunu azaltabilecek uyumsal yaşam biçimlerinden söz edilmemiştir. 1. Erişkin psikopatolojisi ile çocukluktaki DEHB belirtilerinin ilişkisini inceleyen çalışma yoktur., 2. Diğer bozukluklar Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ile birlikte olduğunda nasıl ortaya çıktıklarını gösteren erişkin çalışmaları yoktur.
Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu Çocuk ve ergenlerin %5 12 sini etkilemekte (Biederman,2005) Önceden düşünülenin aksine erişkin dönemde de ısrarcı olan semptomlar Çocukluk çağında DEHB tanısı alan hastaların %15 36.3 i erişkin çağda DEHB nun tanı kriterlerini karşılamakta(farone,2006; Kessler,2006) Erişkin dönemde genel popülasyonda %4 5 göründüğü saptanmıştır. (Wender,2001,Kessler,2005) 10
EDEHB Komorbidite EDEHB tanısı almış bireylerin %65 89 unda en az bir ya da daha fazla psikiyatrik bozukluk eşlik etmekte (Biederman,2004) En yoğun komorbidite major depresif bozuklukla (Klassen,2009) Eş tanılar; Duygudurum bozuklukları Anksiyete bozuklukları Kişilik bozuklukları Alkol madde kötüye kullanımı Yüksek eş tanı oranının varlığı; Tanı koyma güçlükleri Rahatsızlığın şiddetinin artması Tedaviyi zorlaştırmakta 11
Bipolar Bozukluk Bipolar bozukluk; Yaşam boyu prevelansı %1.3 1.6 Tüm bipolar spektrum bozuklukları dahil edildiğinde %5 (Kent;2003) Mortalite oranı genel popülasyona göre 2 3 kat fazla Tekrarlayıcı bir bozukluk 12
Hipomanik Epizod A Olağan, depressif olmayan duygudurumdan açıkça farklı, en az 4 gün, günboyu süren, sürekli, kabarmış, taşkın yada irritabl ayrı bir duygudurum döneminin olması. B Duygu durum bozukluğu dönemi sırasında, aşağıdaki semptomların üçü (yada daha fazlası, duygu durum irritabl ise dördü) belirgin olarak bulunur: 1. Benlik saygısında abartılı artma yada grandiyösite, 2. Uyku gereksiniminde azalma, 3. Çok konuşma, 4. Fikir uçuşmaları, düşüncede hızlanma, 5. Disraktibilite 6. Amaca yönelik etkinlikte artma (kalkamayacağı işlerin altına girmesi, cinsel performans artışı..) yada psikomotor ajitasyon, 7. Kötü sonuçlar doğurma olasılığı yüksek, zevk veren etkinliklere aşırı katılma.
Bipolar Bozukluk EDEHB Bipolar bozukluğun hipomanik/manik fazı ile EDEHB arasında hatırı sayılır derecede semptom çakışması Özellikle hipomanik epizod ve hızlı döngülü bipolar bozuklukla Bu noktada ; Ayırıcı tanı Komorbidite Ayrı bir fenomen oluş ile ilgili belirsizlikler Tedavi 14
Bipolar Bozukluk EDEHB Önemli derecede semptom üst üste biner; Konuşma Dikkat Distraktibilite İrritabilite Artmış fiziksel ve içsel huzursuzluk Artmış aktivite Sosyal inhibisyonun kaybolması 15
DSM IV Kriterlerine Göre Karşılaştırma DEHB BİPOLAR BOZUKLUK 1) Çok konuşkandır. 1) Normalden daha fazla konuşur. 2) Çabuk dikkati dağılır/bir aktiviteden 2) Çabuk dikkati dağılır ya da aktivite veya diğerine atlar. planlar lanları sürekli değişir. 3) Dikkatini sürdürmede zorluk çeker 4) Detaylara çok dikkat etmez/ dikkatsiz hatalar yapar. 5) Huzursuzdur. 3) Huzursuzluk, aktivitelerde artış 6) Yerinde durmakta zorlanır. 7) Uygunsuz bir şekilde koşar, tırmanır. 8) Boş zamanlarında sakin aktiviteler yapmakta zorlanır. 9) Söz keser ve gereksiz araya girer 4) Sosyal inhibisyonun ortadan kalkması 10) Sorulan soru bitmeden önce cevabını düşünmeden söyler. 11) Sırasını beklerken zorlanır. 16
Ayırıcı Tanı DEHB Bipolar Bozukluk Semptomlar kronik ve süreklilik gösterir Enerji seviyesi yüksekliğine karşın üretkenlik artmamıştır Azalmış uyku ihtiyacı yok Semptomlar epizodiktir Enerji seviyesi yüksek üretkenlik belirli derecede artmış (amaca yönelik davranış) Azalmış uyku ihtiyacı varlığı Kabarmış öz güven yok,benlik saygısında sıklıkla azalma Psikotik belirtiler yok Kabarmış öz güven varlığı Psikotik belirtilerin varlığı Hiperseksualite yok Hiperseksüalite mevcut 17
Komorbidite Bipolar bozuklukla ilgili çocuk ve ergenlerde yapılan bir çok çalışmada komorbid DEHB oranı %38 98 gibi geniş bir aralıkta ortaya çıkmakta (Tamam,2008) Bu birliktelik çalışmaya katılan örneklem yaşı arttıkça azalmakta %98 prepubertal manik grup %70 erken adölesan %30 geç adölesan %9 35 erişkin (Tamam,2008) 18
Bipolar Bozuklukta DEHB Araştırma BB Örneklemi EDEHB Komorbidite Oranı Nierenberg (2005) 919 (28 53 yaş) %9.5 Kessler (2006) 3199 (18 44 yaş) Tamam (2006) 44 (19 58 yaş) %21.2 %15.9 Tamam (2008) 159 (18 65 yaş) %16.3 Ateşçi (2010) 60 (17 60 yaş) %21.7 19
DEHB da Bipolar Bozukluk Araştırma BB Örneklemi EDEHB Komorbidite Oranı Wilens (2003) 51 (28 53 yaş) %47.1 McGough (2005) 79 (41 4444 yaş) Farone (2006) 44 (26 47 yaş) %5.1 %18 20
EDEHB Bipolar Bipolar Bozukluk Komorbiditesi Tanı koyma kriterlerinde çalışmalardaki farklılıklar Artefakt tanılar Uzunlamasına çalışmaların azlığı Örneklem seçimi farklılıkları Yaş Cinsiyet.. 21
Sonuçlar Bipolar bozukta EDEHB çalışmaları; göreceli olarak daha büyük örneklem daha dar bir komorbidite aralığı %9.5 21.7 EDEHB da bipolar bozukluk Küçük örneklem Geniş komorbidite aralığı 5.1 47.1 22
Çıkarımlar Erişkin DEHB ile bipolar I komorbiditesi daha sık(nierenberg, 2005). DEHB/Bipolar Bozukluk komorbite prevelansı bu rahatsızlıkların tipine göre değişebiliyor. Hiperaktif dürtüsel ve dikkat eksikliğinin kombine olduğu DEHB tanısı almış olanlarla Bipolar Bozukluk birlikteliği yüksek (Nierenberg,2005). 23
Çıkarımlar Hastalığın gidişatı üzerinde komorbidetinin olumsuz etkisi EDEHB ve bipolar bozukluğun komorbid bulunduğu grupta hastalığın şiddeti bipolar bozukluğun yalın olarak gözüktüğü gruba göre daha yüksek Tedaviye yanıt oranları düşük (özellikle duygu durum düzenleyicilere) (Ateşçi,2010) 24
Çıkarımlar Bipolar bozuklukta ortalama 5 yıllık erken başlangıç Komorbid hastalarda bipolar bozukluk başlangıcı daha çok depresif epizod şeklinde Daha fazla depresif epizod Daha fazla karışık epizod (Klassen,2009) 25
Çıkarımlar Epizodlar arası ötimik dönem daha kısa Ötimik dönemlerde affektif disregulasyon (irritabl mood) Tedaviye kompliyans düşük DEHB nun dikkatsizlik,dürtüsellik,hiperaktivite gibi kendine has özellikleri (Tamam,2008) 26
Çıkarımlar Diğer bozukluk komorbiditeleri fazla Anksiyete bozuklukları Alkol madde kötüye kullanımı Kişilik bozuklukları İrritabl günlerin sayısı fazla Daha fazla suisid girişimi (Nierenberg,2005) 27
Ayrı Bir Fenotip mi? Bazı yazarlar iki bozukluk arasındaki bu birlikteliğin bipolar bozukluğu ayrı bir klinik fenomeni olduğu savını ortaya koydular (Faraone,2001;Masi,2006) Bazı aile çalışmaları (Doyle,2002), ve nöro görüntüleme çalışmaları da bu savı destekledi (Biederman,2008; Monuteaux,2008) 28
Ayrı Bir Fenotip mi? Bernardi (2010) Bipolar disorde and comorbid ADHD. A distinct clinical phenotype? Clinical characteristics and temparemental traits The world jour of biol psych,2010:11:656 66 Klinik özelikler ve mizaç özellikleri anlamında ayrı bir fenotip mi sorusuna yanıt arayan bir çalışma 29
Ayrı Bir Fenotip mi? 100 kişilik remisyonda bipolar bozukluk tanısına sahip hasta grubunu (18 30yaş arası) 3 alt gruba ayırmışlar; c DEHB+BB a DEHB+BB BB 30
Ayrı Bir Fenotip mi? BB ile DEHB komorbiditesi; c DEHB+BB + a DEHB+BB :%18 a DEHB+ BB: 10 BB ile DEHB komorbidetesi bulunan grup yalın BB olan gruba göre; Erken bipolar başlangıç Epizod sayısı fazlalığı Yüksek dürtüsellik 31
Ayrı Bir Fenotip mi? a DEHB+BB grubu c DEHB+ BB grubuna göre; Erken bipolar başlangıç Epizod sayısı fazlalılığı Yüksek dürtüsellik Olumsuz mizaç skorları Daha reaktif ve dürtüsel Azalmış esneklik Olumsuz affektifite 32
Ayrı Bir Fenotip mi? Bu bulgular klinik ve mizaç özellikleri bağlamında BB+DEHB birlikteliğinin ayrı bir bipolar fenomeni olarak değerlendirilebileceği görüşünü desteklemektedir Özellikle erken bipolar bozukluk başlangıcı olan bireylerin ailelerinde de affektif bozukluk görülme oranı geç başlangıçlı gruba göre yüksek Bu genetik yüklülük ve yatkınlık anlamda da ayri bir fenotip varlığını düşündürtmekte (Sacks,2008) 33
Bizden Bir Çalışma Tamam ve ark (2008) Comorbidity of ADHD and bipolar disorder : prevalance and clinical corraletes (Eur Arc Psy Clin Neurosc 2008,258:385 393) 159 bipolar bozukluk olgusu %27 DEHB komorbiditesi %16.3 a DEHB+BB %10.7 c DEHB+BB 34
Bizden Bir Çalışma Her 2 alt grupta da yalın BB sahip gruba göre; Erken bipolar bozukluk başlangıcı Atak sayısı fazlalığı Daha fazla depresif epizod a DEHB+BB grubunda c DEHB+BB grubuna göre; Diğer bozuklarla komorbidite oranı daha yüksek Alkol / madde kötüye kullanımı Anksiyete bozuklukları 35
Yoksa Fenokopi mi? BB ve EDEHB komorbiditesinde açıklanmaya muhtaç birçok tutarsız noktada mevcut Çalışmalarda elde edilen komorbidite oranlarındaki farklılıklar Metodolojik farklılıklar DEHB bozukluğu tanısının retrospektif niteliği BB ve DEHB semptomlarının yakınlığı nedeniyle hatalı olarak DEHB semptomlarının BB un bir parçası olarak değerlendirilmesi Bu abartılı bir değerlendirme mi fenotipten öte bir fenokopi mi!!! (Geller,1998) 36
EDEHB Depresyon Depresyon EDEHB olan kişilerde %24 31 oranında depresif bozukluk komorbiditesi (Fischer,2007) Depresyonun daha erken yaşlarda ortaya çıktığı saptanmış 37
EDEHB Depresyon Depresyon Major depresyon tanısı almış erişkin hastalarda DEHB oranını ölçen çalışma(albert) ; Hastaların %16 sı çocukluk döneminde DEHB tanı kriterlerini karşılıyor Bu hastaların %75 inde semptomlar erişkin dönemde de devam ediyor 38
Depresyon İlgi ve zevk azlığı DEHB Kendisiyle konuşulurken ilgisiz görünme Umutsuzluk İritabilite Kararsızlık Benlik saygısında azalma veya kayıp Günlük işleri yapamama Konsantrasyonda azalma Unutkanlık Alkol ve diğer madde kullanımı (altında yatan neden negatif düşüncelerden kurtulma isteği) Yetersizlik duygusu Anlam verilemeyen bir huzursuzluk içinde olma Hangi işin daha önemli olduğunu karar vermede güçlük çekme Kendine güven azlığı Planlama ve organize etmede güçlük çekme Bir işe uzun süre odaklanamama Önemli belgeleri sürekli kaybetme Alkol ve diğer madde kullanımı (altında yatan neden sıkıntı ve huzursuzluktan kurtulma isteği) Başlama zorluğu Yarım bırakma Sürekli erteleme Tamamlayamama 39
Ayırıcı Tanı Depresif belirtiler DEHB dan ; Sadece duygudurum epizodlarında belirli Uyku azalması İştah azalması Cinsel istek azalması 40
EDEHB Depresyon Depresyon Yapılan aile çalışmalar baz alındığında DEHB ve depresyon arasında ; Genetik bir ilişki EDEHB na sahip bireylerin akrabalarında anlamlı derecede yüksek oranda DEHB ve depresyon mevcut (Biederman,1990) Sanki ortak etiyolojinin (genotip) farklı klinik yansıması (Fenotip) Özellikle D2 reseptör genini (Farone,1997; Biederman,2003) 41
EDEHB Depresyon Depresyon 2 hipotez; DEHB duygu durum bozukluklarının bir varyantı Depresyon DEHB ye ikincil olabilir (Tuğlu,2010) 42
Tedaviye Yansımaları BB+DEHB birlikteliğinin tedavisi konusunda veriler oldukça sınırlı BB+DEHB komorbidetesi olan hastaların tedavisinde çeşitli sorunsallar mevcut; Bipolar hastaların duygu durum düzenleyicilere yeterli yanıt vermemesi Stimulanların manik kaymayı tetiklemesi? DEHB tedavisinin geri planda kalması 43
Tedaviye Yansımaları Stimulan tedavisinin manik ve psikotik semptomları tetiklemesiyle ilgili veriler tutarsız; Kimi araştırmalarda stimulanların manik ve psikotik semptomların tetiklediği ve erken başlangıçlı bipolar bozuklukla birliteliği görüşü(cherland,1999; Ross,2005) Bazı araştırmada da DEHB nun kontrol altına alınmasının bipolar erken başlangıcın önüne geçtiğini savunmakta (Reichard,2004) 44
Tedaviye Yansımaları Erişkinlerle yapılan 2 çalışmada stimulanların manik semptomları kötüleştirmediği gösterilmiş (Scheffer,2005;Biederman,1998) Atomoksetin ve manik semptomlar arasındaki ilişki konusunda yeterli veri yok (Klassen,2009) Wilens (2003) BB+DEHB grubuyla yaptığı çalışmada bupropionun DEHB semptomlarında anlamlı gerileme sağladığı ve manik bir kayma yaratmadığı vurgusu 45
Tedaviye Yansımaları Erişkinlerle yapılan 2 çalışmada stimulanların manik semptomları kötüleştirmediği gösterilmiş (Scheffer,2005;Biederman,1998) Atomoksetin ve manik semptomlar arasındaki ilişki konusunda yeterli veri yok (Klassen,2009) Wilens (2003) BB+DEHB grubuyla yaptığı çalışmada bupropionun DEHB semptomlarında anlamlı gerileme sağladığı ve manik bir kayma yaratmadığı vurgusu 46