Bebeğinizin Mutlu Gelişimi Caroline Deacon Çeviren: Elif Kadıoğlu
ISBN 978-605-5655-95-2 2011 Optimist Yayım ve Dağıtım Orijinal adı ve yayıncısı: Boost Your Toddler s Development, Hodder Teach Yourself Optimist Yay nlar Telefon : 0216 481 29 17-18 Faks : 0216 521 10 64 e-posta: optimist@optimistkitap.com www.optimistkitap.com facebook.com/optimistkitap twitter.com/optimistkitap www.youtube.com/optimistkitap Optimist yay n no. : 251 Konu : Çocuk ve Gelişim Yay na haz rlayan : Zeynep Hale Akman Bas m : Temmuz 2011, stanbul 2. basım : Mayıs 2012 Dü zel ti : Esen Güray Düzenleme : Nermin Uçar Vatan Bas k ve cilt : Tor Ofset San. Tic. Ltd. Şti. Hadımköy Yolu Akçaburgaz Mah. 4. Bölge 9. Cadde 116. Sokak. No: 2 Esenyurt - STANBUL Tel: 0212 886 34 74
Yeğenlerim Alice, Poopy, Ollie, Benjamin, Christie ve Holly için
İçindekiler Yazarla tanışalım Sadece bir dakikanız mı var? Sadece beş dakikanız mı var? Sadece on dakikanız mı var? x xıı xıv xvııı 1 Giriş Bir bebeğin doğumu 1 Bir bebeğin doğumu 1 Bebeğinizin beyni nasıl gelişiyor? 3 Bebeğiniz için neden bu kadar önemlisiniz? 5 Bir bebeğe ebeveynlik etmek nasıl bir duygu? 6 Kitaptan nasıl faydalanabilirsiniz? 9 Birinci kısım Bebeğinize anne babalık etmek Davranış meseleleri 13 Giriş 14 2 Bebeklerin sıkıntısı nedir? 15 Hareketli bebeğiniz karmaşa içinde 15 İnançları test etmek keşfe çıkan bebek 16 Önemli şeylere odaklanın 17 Sınırlarınızı belirleyin 19 Sınırlarınızı güçlendirin Bebeğinizi disipline edin 20 Kural koyan ve güven veren bir ebeveyn olmak 21 Güzel davranışları pekiştirmek 23 Huysuzluk nöbetleri 25 3 Temeli iyi atın Bebeğinizi besleyin 29 Bebeğiniz için sağlıklı beslenmek ne anlama gelir? 29 Temel meseleler 31 Abur cuburdan kurtulun 42 Kötü beslenme alışkanlıklarına alternatif öneriler 43 4 Tuvalet zamanı 51 Tuvalet eğitiminde trendler 51 Kaka ve çiş kontrolü 52
Bebeğimin hazır olduğunu nasıl bileceğim? 53 Başlarken 54 Cinsel eğitim 57 Doğru dili kullanmak 58 5 Uyku ve çocuğunuz 61 Bebeğimin ne kadar uykuya ihtiyacı var? 61 Yatağa gitmiyorum! Bebeğinizi gece uykusuna yatırabilmek 62 Yalnız uyumak istemiyorum! Bebeğinizi uyuması için yalnız bırakmak 63 İmdat! Kötü bir rüya gördüm! Kâbusların üstesinden gelmek 67 Daha sabah olmadı mı? Erkenci çocuklarla baş etmek 68 Beklenen uyku modelleri 69 Diğer uyku notları 71 Siz nasıl hissediyorsunuz? 72 İkinci kısım Bebeğiniz nasıl büyüyor? 75 Giriş 76 Birinci bölüm Sosyal ve duygusal gelişim 79 6 Bebeğinizle ilişkiniz 81 Sevgi, güven ve bağımsızlık 81 Çocuklar ilişkiyi etkiler 84 Anne ve baba arasındaki farklar 87 Boşanmanın etkileri 88 7 Çocuğunuzun ailedeki konumu 91 Çocuğunuzun yeni bir kardeşe yaklaşımı 91 Kardeşin gözünden 93 Kolay cevap değil 93 Kardeş ilişkileri 97 Doğum sırasının etkileri 98 8 Duygusal kontrolün gelişimi 103 Özbilinçle ilgili duygular neden sonradan gelişir? 104 Duygusal özdenetim 105 Bebeğinizin kişiliği 106
Utangaçlıkla baş etmek 108 Özsaygı 111 Bağımsızlık 112 9 Davranışları öğrenmek 119 Bebeğinizin beyninde neler oluyor? 119 Doğruyu yanlıştan öğrenmek 123 Fedakârlık 124 Bebeğinize fedakâr olmayı öğretmek 126 Empati duygusunun gelişimi 127 10 Arkadaş edinmek 131 Bebekler birbirleriyle arkadaş olabilir mi? 131 Arkadaşlığın bebeğiniz için önemi nedir? 134 Çocuklar nasıl arkadaş olur? 135 Bir çocuğu popüler yapan nedir? 136 Zorbalık 139 11 Erkekler ve kızlar arasındaki farklar 143 Erkekler daha mı agresif? 144 Kızlar oyuncak bebeklerle daha mı iyi anlaşıyor? 144 Farklılıklar nasıl ortaya çıkıyor? 145 Oyun seçimleri 147 Cinsiyet rollerini aileler nasıl pekiştirir? 149 Cinsiyetler arası dengeyi sağlamak için ne yapabilirsiniz? 151 İkinci bölüm Yaratıcı ve zihinsel gelişim 155 12 Oyunun önemi 157 Oyun niçin önemlidir? 157 Oyun oynamak yetişkinlere neden bu kadar zor gelir? 160 Diğer çocuklarla oynamak 163 Oyun alışkanlıkları kazanması için bebeğinize yardım edin 164 Oyuncaklar 165 13 Bedensel oyunlar 171 Denge 171 Kaba motor becerileri 172
İnce motor becerileri 176 İnce motor becerilerini destekleyen oyunların gelişimi 178 Sert oyunlar 179 14 Yaratıcı oyun 185 Sizin rolünüz 186 Yaratıcı oyunlara katkıda bulunun 186 Kalem kullanımının gelişimi 192 15 Hayali oyunlar 197 Hayali oyunlar nasıl gelişir? 198 Diğer çocuklarla birlikte hayali oyunlar 199 Nasıl çalışır? 201 16 Dil oyunları 207 Dille oynamak ve hikâyeler anlatmak 207 Çocuklar ve kelime oyunları 209 Kitaplar ve çocuğunuz 210 Bir kitapta bulunması gerekenler 212 Erken yaşta okuma becerisi kazanmak 214 Televizyon 214 Televizyon davranışları etkiler mi? 215 Bilgisayar, video oyunları ve internet kullanımı 220 17 Çocuğunuzu eğitmek 223 Çalışan anne babalar için bakım seçenekleri 223 Bebek bakıcısı 224 Dadı 226 Kreşler 228 Okul öncesi eğitim 229 Kreş ve oyun gruplarına alışmak 231 Okula doğru 236 Üçüncü bölüm Bilişsel gelişim 239 18 Bilgi birikiminin oluşumu 241 Bebeğinizin beyni uzmanlaşıyor 241 Çocuklar bilgiyi nasıl organize eder? 245 Dil ve düşünce arasındaki bağ 247
19 Dili anlamak 251 Dil öğrenmek neden bu kadar zor? 251 Bebekler duydukları şeylere nasıl anlam verir? 252 Bebek dili Anne babaların kullandığı mükemmel bir araç 255 İletişim kurabilmesi için bebeğinizin öğrenmesi gerekenler 257 Bebekler konuşmayı adım adım nasıl öğrenir? 263 Onlara yardım edin 265 20 Hafıza nasıl çalışır? 269 Anılar beynimizde nasıl depolanır? 269 Farklı hafıza türleri 270 Bebeklik anılarımızı neden hatırlayamayız? 272 Hafıza nasıl gelişir? 273 Bebekler yaşadıkları travmaları hatırlayabilirler mi? 275 Hafızayı günlük yaşamda kullanmak kodlar 276 Hafızayı günlük yaşamda kullanmak anlatıcı 278 Hafızayı günlük yaşamda kullanmak bilinçli stratejiler 279 Yanlış hatırlama 282 21 Kendinin farkında olmak 285 Ortak bakış açısı 286 Benlik duygusunun gelişimi 287 Diğerlerinin farklı olduğunu bilmek 288 Farklı bakış açılarını anlamak 289 Kandırma becerisi 290 22 Bebeğinizin gelişiminden endişelenirseniz 295 Yaygın problemler 295 Ne yapabilirsiniz? beslenme 304 Ne yapabilirsiniz? duyma 305 Ne yapabilirsiniz? denge ve koordinasyon 306 Daha fazla okuma 309
Yazarla tanışın Bebeğinizin Mutlu Gelişimi ne Hoş Geldiniz! Çocuk sahibi olmadan önce lisansımı psikoloji üzerine yapmış olmama rağmen anne olduğum an tüm bildiklerim aklımdan uçup gitti. Öğrendiğim bütün metotları unutup hislerime ve tecrübelerime dayanarak annelik yapmayı tercih ettim. Her biri asla halledilemez gibi görünen problemlerle karşılaştıkça kullandığım yöntemlere sunulan alternatiflerin sayısı şaşırtıcıydı! Bütün öneriler ya uygulanan en son modaya ya da öneriyi yapanın kişisel tercihlerine göre değişiyordu. Tam da bebeklerin aslında sadece sevgi ve güvene ihtiyacı olduğunu düşünürken bir çocuğun ihtiyaç duyduğu şeyler karşısında kafam iyice karıştı. Çocukların bize meydan okuyan davranışlarının altında psikolojik ve gelişimsel sebeplerin olup olmadığını sorgulamaya başladım. Cevap elbette olumluydu. Çocukların davranışları gelişim süreçlerinde neye ihtiyaç duyduklarıyla yakından ilgili! Bu ihtiyaçları anlamak ve onlarla gerektiği şekilde ilgilenebilmek istiyorsanız elinizdeki kitap tam size göre diyebiliriz. Kitap çocuklarınızın davranışlarını anlamanıza ve onlarla empati kurmanıza yardım etmenin yanında sosyal, fiziksel, duygusal ve zihinsel gelişim süreçlerinde onlara destek olmak için neler yapabileceğinizle de ilgileniyor. Kitabın aklınızdaki tüm sorulara cevap vermesini ve hatta daha da fazlasını yapmasını diliyorum. Umarım okuyacağınız satırlar bu küçük insana ebeveynlik yapmanız için gerekli becerileri geliştirmenize yardımcı X
olur ve kendinize duyduğunuz güveninizin artmasını sağlar. Böylece his ve tecrübelerinize dayanarak ebeveynlik etmenin bebeğiniz için en iyisi olduğunu ve bundan daha da önemlisi yapılacak en doğru şeyin neden bu olduğunu daha kolay kavrayabilirsiniz. Caroline Deacon XI
Sadece bir dakikanız mı var? Eğer bebeğinizin gelişimini desteklemek için elinizden gelenin en iyisini yapmak istiyorsanız dikkat etmeniz gereken en önemli nokta ona sunduğunuz her şeyin inanılmaz ölçüde önemli olduğu. Mesela bebeğinizin beyni, gelişiminin büyük kısmını hayatının ilk iki yılında gerçekleştirdiğinden bu gelişimin sonucu büyük ölçüde size bağlı. Bebeklerin beyni olağanüstü esnektir, bu yüzden bebeğiniz içine doğduğu herhangi bir topluma rahatlıkla uyum sağlayacak kapasitededir. Bebeğiniz kendisinden öğrenmesi beklenen dili öğrenecek ve hayatta kalmak için gerekli, bir eşi benzeri daha bulunmayan tüm becerileri geliştirecektir. Bunları yaparken muhtaç olduğu şey sadece sizinle iletişim kurmak ve oyun oynamak. Oyunun çocuğunuzun gelişiminde oynadığı rol büyüktür. Bu yüzden çocuğunuza oyun oynaması için çeşitli fırsatlar sunmanız gerekir. Bu paranızı pahalı oyuncaklara harcamanız anlamına gelmez. Yapmanız gereken şey onun yaratma ve hayal etme gücünü XII
harekete geçirmek. Genellikle en basit oyuncaklar en iyileridir. Ve elbette onunla iletişim kurmanız, yeni fikirler ve öneriler sunmanız da ona çok yardım eder. Ebeveynler küçük çocuklarının gelişimini etkileşim ve iletişimle destekler. Fazla endişelenmeye hiç gerek yok. Çocuğunuzun yanında olduğunuz sürece onun için en doğru şeyin ne olduğunu içgüdüsel olarak anlarsınız. Sadece bir dakikanız mı var? çindekiler XIII
1 Giriş Bir bebeğin doğumu Bu bölümde: bebeğinizin beyni şimdiye kadar ne kadar gelişti ve bunun önemi nedir bebeğinize bakarken sizin rolünüz nedir bir bebeğe bakmanın sizin üzerinizdeki etkileri nelerdir bu kitabın amacı nedir ve sizin için neler yapabilir sorularını yanıtlayacağız. Tebrikler! Ebeveynliğe geçiş döneminde yaşadığınız o kritik zamanları atlattınız ve bebeğinize bakarken hayatta kalabilmeyi başardınız! Aslında bütün o ilk aylar geçtikten sonra hayat rayına otursa ve daha da kolaylaşsa her şey çok güzel olurdu. Fakat hayır! O küçük bebeğiniz bir çocuğa dönüşmekte ve şimdi sizi yeni zorluklar bekliyor! Aslında ebeveynlik konusunda bir uzmana dönüşmüş olabilirsiniz fakat ne yazık ki bebeğiniz artık o bildiğiniz bebek değil. Şimdi tekrar her şeyin nasıl yapılacağını gösteren el kitabınızı aradığınız çıraklık dönemine geri dönmeniz gerekiyor. Pek tabii bu kitap size açma kapama düğmesinin nerede olduğunu söylemeyebilir, ama size bebeğinizin neden bir yabancıya dönüştüğünü, neden böyle davrandığını anlatabilir ve bununla başa çıkabilmek için size önerilerde bulunabilir. Bunun yanında bu küçük insanın daha büyük, daha sağlam ve akıllı bir kişiye dönüşüm sürecindeki rolünüzü anlamanızda size çok destek olacaktır. Bebeğin doğumu Aylardır bebeğinizle birlikte yaşamanıza rağmen onun artık hareketlendiğini ve bir çocuğa dönüştüğünü düşünmek sizi Giriş Bir bebeğin doğumu 1
endişelendiriyor mu? Eğer bebeğiniz herhangi başka bir türün yavrusu olsaydı hayatta kalabilmesi için sadece doğmuş olması yeterli olurdu. Buna göre bilimciler diğer türlerle karşılaştırıldığında insan yavrularının dokuz ay erken doğduğunu savunuyor. Evet, size zaten bir ömür sürecekmiş gibi gelen hamileliğin aslında 18 ay sürmesi gerekmektedir! Bizim türümüz iki nedenle gezegen üzerindeki en başarılı tür kabul edilir: Birincisi bir aklımızın oluşudur. Buna göre problem çözebilir, akıl yürütebilir ve araç gereç yapabiliriz. İkincisi, içinde bulunduğumuz çevreye adapte olabilme kabiliyetimizden gelir. İster kutuplar olsun ister tropik sahalar hayatta kalmayı başarırız. Zeki olmak için büyük bir beyin lazımdır ve buna göre de büyük bir kafamızın olması gerekir. Fakat araç gereç yapmak adına ellerimizi iki yanımızda serbest bıraktığımız, bir yandan da iki ayağımız üzerinde dik bir şekilde yürüyebildiğimiz bir yapıda oluşumuz aynı zamanda dar bir leğen (pelvis) kemiğimizin olması anlamına gelirdi ve sizin de hemen fark edeceğiniz üzere vücudumuzda büyük bir yanlışlık olurdu. Kafası büyük olan bebekler doğurup sonra onlardan yürümelerini nasıl bekleyebiliriz ki? İşte bunun doğrusu erken doğan bebekler doğurmaktır, bu yüzden de diyebiliriz ki bizim bebeklerimiz dokuz ay erken dünyaya gelir. Genel bakış Bütün bu söylediklerimiz ilk bebeğimi gördüğüm zamanı hatırladığımda bana daha doğru geliyor. Bebeğimi dergilerdeki bebeklerle karşılaştırdığımda onlara nazaran sanki daha tamamlanmamış görünüyordu. Bu yüzden bebeklerimizin diğer memelilerden daha erken doğduğu gerçeği bana gerçekten mantıklı bir çıkarım gibi geldi. Erken doğum bebeğimiz için riskli bir durum olabilir. Çünkü bu dönemde bebekler son derece savunmasız durumdadır. 2
Fakat buna rağmen bebeklerimizin diğer türlerden daha erken doğması onların çevrelerine uyum sağlayabilmesi açısından yararlıdır. Bebeklerimiz bu dönemde stratejiler geliştirerek uyum konusunda başarılı sonuçlar elde eder. Bu stratejilerin bir getirisi bebeklerin beyinlerinin gelişimini bulundukları çevreye göre gerçekleştirebilmeleridir. Böylece meyve, balık veya etle beslenmeye, Japonca veya İngilizce konuşmaya, çok sevgi dolu bir aileye veya kayıtsız bir aile ortamına uyum sağlayabilirler. Bebeğinizin beyni nasıl gelişiyor? Evet, bebeğiniz dokuz ay erken doğdu ve bu durum bebeğinizin yeni çevresine uyum sağlayabilmesi adına güzel bir şey. Bebeğinizin beyni, gelişiminin çoğunu anne karnının dışındayken tamamladığı için bu gelişimi beyinlerinin ihtiyacı olan ne varsa ona uyumlu olarak sürdürürler. Hayatlarının ilk yıllarında bebeğinizin beyni bir yetişkin olduğunda sahip olacağı beyin büyüklüğünün yarısına ulaşabilmek için hacmini ikiye katlar. Üç yaşına geldiğinde bu beyin ulaşabileceği en son beyin büyüklüğünün dörtte üçü kadar olur ve işte en meşgul olduğu zaman bu zamandır! İki yaşına geldiğinde bebeğinizin beyni sizinkinin yarısı kadar olsa da aynı miktarda enerjiye ihtiyaç duyar. Üç yaşına geldiğindeyse sizin beyninizin kullandığı enerjinin iki katını kullanır. Bebeğiniz dokuz veya on yaşına gelene kadar beyni bu derece meşgul olmaya devam edecek ve yetişkin seviyesi olarak kabul edilen 18 yaşına doğru ilerledikçe bu enerji zamanla azalacaktır. Peki, küçük bebeğinizin beyni neden bu kadar meşgul? Çünkü bebeğiniz bağlantılar kurmaya çalışıyor. Doğduğunda her bir nöron (beyin hücresi) yaklaşık olarak 2500 sinapsa (bağlantıya) sahiptir. Bunlar inanılmaz bir hızla çoğalır ve bebeğiniz iki veya üç yaşındayken her bir nöronun 15.000 sinapsı olacak şekilde artarak bu sayıyı en tepeye taşır. Bu sayılar yetişkin bir beyinde bulabileceğimizden daha fazladır. Buna göre bebeğiniz ihtiyaç Giriş Bir bebeğin doğumu 3
duyduğu her bir nörona doğumuyla birlikte sahip olsa dahi süreç içinde gelişerek ve bağlantılar kurarak boyutunu artırır. Çünkü bir bağlantı kullanıldıkça nöronları birbirlerinden ayırarak kendisini yeniler ve güçlendirir. Fakat üç yaşından sonra beyinde en çok mesaj taşıyan bağlantılar güçlenip hayatta kalmaya devam ederken, kullanılmayan diğer bütün bağlantılar beyin tarafından yok edilir. Bebeğinizi çok geniş bir kapasiteye sahip bir hayvan olarak düşünebilirsiniz. Bütün o bağlantılar kullanılmayı, tecrübelerle güçlendirilmeyi veya kullanılmadıkları için budanmayı bekler. Çocukların çocukluk ve ergenlik dönemleri arasında kalan zamanda her gün 20 milyar sinaps kaybettiklerini düşünmek kulağa korkutucu gelebilir! İşte çocukların büyüdükçe gitgide daha az yaratıcı, daha az esnek ve artık kolay etkilenmeyen biri olmalarına karşılık etkin, hafızalarını kullanabilen ve kendisinin farkında olan bir insana dönüşmelerinin asıl sebebi bu budama işlemidir. Genel bakış Bebeğinizi kendi kendine oynadığı vakitlerde tamamıyla oyununa kilitlenmiş bir halde gördüğünüz zaman beyninin nasıl meşgul olduğunu rahatlıkla anlayabilirsiniz. Sonuç olarak demek istediğimiz doğduğunda bebeğinizin şaşırtıcı bir şekilde her şeye uyum sağlayabilecek durumda olduğu. Beyin onu gitmesi gereken herhangi bir yöne doğru rahatlıkla yönlendirebilir. Eğer beynin bir kısmı zarar gördüyse diğer kısmı işleri üstlenebilir veya gerekli olmayan bir kısmı başka bir şey için kullanmak üzere silebilir. Genel bakış Mesela işitme engelli çocuklar normalde işitsel korteks olarak görev yapması gereken kısımları görsel bilgileri aktarmak için kullanır. 4