Meme Kanseri Hastalarında Maneviyatın Etkileri ve Manevi Bakım*

Meme Kanseri Hastalarında Maneviyatın Etkileri ve Manevi Bakım* Nihal BOSTANCI DAŞTAN**, Sevim BUZLU*** Sağlık için, manevi gereksinimler vücudu oluşturan fiziksel organlar kadar önemli bir öğedir, hepimizin gözlemlediği fiziksel durum zihnimizi ve ruhumuzu etkileyebilir. ÖZET Florence NIGHTINGALE Genel olarak hastalıklar; bireylerin fiziksel, emosyonel, ruhsal ve sosyal gereksinimleri yanısıra manevi gereksinimlerini de artırırlar. Kanser gibi tedavisi uzun süreli olan, yaşam kalitesini azaltan durumlarda hastanın sosyal ve manevi desteğe olan gereksinimi daha da artar. Bugün dünyada her 10 kadından ikisi meme kanseri yakalanmakta ve meme kanserine bağlı ölümler tüm kanser grupları arasında ikinci sırada olmaktadır. Meme kanseri özellikle kadın sağlığını tehdit eden, ağrılı vücut değişkenliği yaratan, yoğun tedavi süreci ile hasta ve yakınları tarafından kabul edilmesi zor, önemli bir stres kaynağı olarak çeşitli psikososyal ve manevi sorunlara yol açan önemli bir sağlık sorunudur. Yapılan çalışmalar, maneviyatın meme kanseri gibi varoluşsal kriz yaşayan hastaların başetme yeteneğinde önemli rolü olduğunu, iyi oluş yaşantısını, umudunu ve hastalığından anlam bulma yeteneğini arttırdığını göstermektedir. Sağlık profesyonelleri hastaların bütünlüğünü koruma pozisyonundadır, ancak bu konudaki yayınlar maneviyatın gözardı edildiğini ve manevi bakımın yetersiz olduğunu göstermektedir. Ülkemizde hastalıkların hasta üzerinde yarattığı etkilere yönelik yayınlar incelendiğinde, maneviyatla ilgili çalışmaların yetersiz olduğu görülmektedir. Bu derleme, hastalıkta maneviyatın etkisine, meme kanseri olan hastalarda manevi gereksinimlerin belirlenmesine ve manevi bakıma yönelik bilgi içermektedir. Anahtar Sözcükler: Meme kanseri, maneviyat, manevi bakım, hemşirelik bakımı ABSTRACT The Effects Of Spirituality In Breast Cancer Patients And Spiritual Care In general; diseases increase the physical, emotional, psychological and socials needs of the individuals as well as moral needs. In conditions like cancer which has a long term medical treatment and which decreases the life quality, the patients needs to social and moral support increase more. Today, in the world 2 of every 10 women have been caught to breast cancer and the deaths depend upon the breast cancer takes the second place among all the cancer groups. Breast cancer is an important health problem which especially threats women health, creates painful body variables which is hard to be accepted by the patients and their close families because of its intensive care process, as an important stress source which causes different psychosocial and spiritual problems. The studies which have been done showed that spirituality has an important role in breast cancer patients in their capacity of coping, which lives existential crisis, being well experiences, hopes and increasing the capacity of finding means from the illness. The health professionals are in the care position of wholeness of the patients, the publications about this subject show that the morale is not being taken into consideration and an insufficiency of spiritual care. When the * 9. Ulusal Meme Hastalıkları Kongresi nde poster bildiri olarak yayınlanmıştır, 5-9 Eylül 2007, Ankara. **Yard. Doç. Dr. Kafkas Üniversitesi Kars Sağlık Yüksekokulu Öğretim Üyesi / KARS ***Prof. Dr. Đstanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemşirelik Yüksekokulu Psikiyatri Hemşireliği Anabilim Dalı/ ĐSTANBUL

74 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:3,Sayı:1.2010 publications which have been examined about the effects of diseases on patients in our country ; it is seen that the publications are insufficient about the spirituality. This collecting includes knowledge directed to the effect of spirituality in illness, investigate the morale needs in breast cancer patients and spiritual care. Keywords: Breast cancer, spirituality, spiritual care, nursing care GĐRĐŞ Đnsan, edindiği genetik özelliklerle iç ve dış çevresiyle etkileşim sonucunda gelişen ve değişen bedensel, ruhsal, sosyal ve kültürel boyutları olan bir varlıktır (Kaçmaz 1999). Sağlık bakımında kabul edilen en kapsamlı yaklaşım bireyin tüm boyutlarına yönelen bütüncül yaklaşımdır. Bütüncül yaklaşıma göre birey; bedensel, zihinsel, duygusal, sosyokültürel ve manevi boyutları olan bir bütündür ve bu boyutların herbiri diğeri ile karşılıklı olarak ilişkili ve birbirine bağımlıdır (Baldacchino 2006; Kaçmaz 1999). Hastalık sadece doku ve hücrelerde yapısal ve fonksiyonel olarak anormal değişikliklerin yarattığı bir durum değildir. Hastalık hasta için fiziksel, ruhsal, sosyal, manevi, çevresel, ailesel, psikososyal çok boyutlu bir olgudur; bir yaşam, kimlik ve varoluş krizidir (Kaçmaz 1999). Türkiye de hastalıkların hasta üzerinde yarattığı etkilere yönelik çalışmalar ele alınırken maneviyatın etkisine yönelik çalışmalar, soyut ve karmaşık olduğundan az sayıdadır ve bilimsel literatürde bu konu yetersizdir (Aştı, Pektekin ve Adana 2005; Ergül ve Bayık 2004). Bu derlemenin amacı meme kanseri hastalarında ülkemizde henüz literatürde yeterince vurgulanmayan maneviyatın etkilerini ve hemşirelerin manevi bakımda üstlenmeleri gereken içeriğin ele alınarak, bu konuya dikkat çekilmesini sağlamaktır. HASTALIKLARDA MANEVĐYAT VE ETKĐLERĐ Spiritualite kavramının tam bir Türkçe karşılığı yoktur. Karşılık olarak Arapça bir kelime olan maneviyat kullanılır. Türk Dil Kurumunun sözlüğünde maneviyat; maddi olmayan manevi (görülmeyen, duyularla sezilebilen, soyut, tinsel) şeyler ya da mecaz olarak yürek gücü, moral anlamına gelir (Adana 2006; Ergül ve Bayık 2004). Maneviyatın sağlık literatüründe farklı tanımları vardır. Bunlardan bazıları; manevi bir oluş, daha yüce bir güç, enerji veya kendinden daha büyük gerçekliği olan Tanrı ile ilişkide olma, inancınla ilgisi olmayan ama daha yüce hissetmeni sağlayan bağlılık veya geçiş, maddesel dünyanın varolmadığı varoluşluk, yaşamdaki anlam ve amacı araştırma, fiziksel olmayan yollarla (dua, meditasyon, dini inançlar gibi) iyileşme, iç huzur ve iyi oluş duygusudur. Maneviyat, kişisel olarak Tanrı ya da daha yüce bir güçle bağlılık duygusunu somutlaştırır ve inançtan daha büyük bir durum olarak düşünülür (Chochinov 2006; Delgado 2005; Levine ve Targh 2002; Thoresen 1999). Maneviyat, Ross tarafından (1995) başlıca 3 alanda tanımlanmıştır: anlam ve amaç, yaşama isteği, kendine/diğerlerine ve Tanrı ya güven. Maneviyat organize olan dini inancın bir kısmıdır, dini inanç daha geniş bir kavramdır (Chiu 2000; Delgado 2005; Thoresen 1999; Woods ve Ironson 1999). Yaşamı tehdit eden hastalıklar sıklıkla manevi distress oluşturur. Hastalık durumunda hastalar genellikle, Neden ben? Bunu hak etmek ve yaşamak için ben ne yaptım? Tanrı beni cezalandırıyor mu? Öldükten sonra bana ne olacak? Ben kaybolduktan sonra ailem nasıl yaşayacak? Yokluğum fark edilecek mi? Özlenecek miyim? Hatırlanacak mıyım? Yaşamdaki işlerimi bitirmek için yeterli zamanım olacak mı? gibi sorularla yüzleşir (Büssing, Ostermann ve Matthessen 2005). Aynı zamanda; manevi değerlere sahip olan hastalar, hastalıkları, ağrıları ve yaşam stresleri ile baş etmede ve iyileşme süreçlerinde inançlarından yararlanabilir. Ülkemiz insanı hasta olduğu zaman bir taraftan tıbbın olanaklarından yararlanırken maneviyatı ve inancıyla yaşamını tehdit eden bu duruma direnmeye çalışır (Adana 2006; Aştı ve ark. 2005). Hastalığı ile baş ederken olumlu ve olumsuz manevi başetme yöntemlerini kullanabilir. Yapılan çalışmalarda, manevi ve inançsal baş etme

Meme Kanseri Hastalarında Maneviyatın Etkileri..75 yöntemlerinin hastalar arasında daha çok kadınlarda, yaşlılarda ve sosyoekonomik seviyesi düşük olan bireylerde tercih edildiği gözlenmiştir (Boscaglia, Clarke, Jobling ve Quinn 2005; Romero, Kalidas, Elledge, Chang, Liscum ve Friedman 2006). Maneviyata ve inanca yönelik başetmeyi kullanan bireylerin fiziksel ve ruhsal sağlıklarında iyileşme görülmüştür (Boscaglia ve ark. 2005; Choumanova, Wanat, Barrett ve Kopman 2006; Cotton, Levine, Fitzpatrick, Dold ve Targ, 1999; Frick, Riedner, Fegg, Hauf ve Boraio 2006; Woods ve Ironson 1999). Maneviyatla ilgili yapılan çalışma sonuçları manevi başetmenin koroner kalp hastalığı, yüksek kan basıncı, serebrovasküler hastalıklar, yüksek kolestorol, inme, HIV, immünolojik bozukluklar, cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve çoğu kanser türlerinde olumlu etkileri olduğunu gösterir (Choumanova ve ark. 2006; Cotton ve ark. 1999; Culliford 2002; Koenig 2003; Meraviglia 2006; Narayanasamy 2003; Thoresen 1999). Yine yapılan çalışma sonuçları daha fazla manevi uygulamaları olan insanların tüm alanlarındaki iyi oluşlarının ve yaşam doyumlarının daha yüksek olduğunu, depresyon ve anksiyete semptomlarının ve suisid oranlarının daha düşük olduğunu, sigara, alkol ve diğer madde kullanımlarını içeren madde kullanımlarının daha az olduğunu göstermektedir (Boscaglia ve ark. 2005; Culliford 2002; Levine ve Targh 2002; Thoresen 1999). Manevi bağlılık, bireyin başetme mekanizmalarını güçlendirerek, sosyal desteğini arttırarak ve kişisel değerleri ve dünyaya bakışını geliştirerek stresini kontrol altına almaya yardımcı olabilir (Baldacchino 2006; Boscaglia ve ark. 2005; Cotton ve ark. 1999; Narayanasamy 2003; Puchalski 2001). MEME KANSERĐ HASTALARINDA MANEVĐYAT VE ETKĐLERĐ Meme kanseri tüm toplumlarda görülme sıklığı giderek artan, özellikle kadın sağlığını tehdit eden, ağrılı vücut değişkenliği yaratan önemli bir sağlık sorunudur (Okanlı 2004). Meme kanseri görülme sıklığı, ülkeden ülkeye değişmekle birlikte dünyada kadınlarda ortaya çıkan kanserlerin % 32 sini ve kansere bağlı ölümlerin % 18 ini meme kanseri oluşturmaktadır (Darendeliler ve Ağaoğlu 2003). Erken tanı ve gelişen tedavi olanakları sayesinde meme kanserli hastaların hayatta kalma oranları uzamaktadır. Ancak tüm bu olumlu gelişmelere rağmen kanser, yoğun tedavi süreciyle hasta ve yakınları tarafından kabul edilmesi zor, önemli bir stres kaynağı olarak çeşitli psikososyal ve manevi sorunları gündeme getirmektedir (Babacan 2006). Çeşitli toplumlarda olduğu gibi ülkemizde de kadının memesi; kadınlığı, cinselliği, estetik görünümü, bebeğin beslenmesini, sevgiyi ve annelik duygularını ifade etmektedir. Bu nedenle kadınlar meme kanseri sonucunda; beden imajında bozulma duyguları, özsaygıda azalma, kadınlığı kaybetme düşüncesi, cinsel fonksiyonlarda azalma düşüncesi, anksiyete, depresyon, umutsuzluk, suçluluk ve utanç, tekrarlama korkusu, izolasyon ve ölüm korkuları gibi psikolojik ve manevi yönden şiddetli sorunlar yaşamaktadır (Babacan 2006; Bottomley 1997; Galjchen 1999; Holland 1997; Kunkel, Chen ve Okunla 2002). Meme kanseri olan kadınlarda kendilerini suçlama oldukça yaygın bir davranıştır. Kadınlar beslenme tercihlerine, sigara içmeye, tedaviye başvurma süreçlerine, tedavi dışı alternatiflere yönelme/tedaviyi ertelemelerine ve tedavi sırasındaki davranışlarına bağlı olarak kendilerini suçlayabilir ve başetmede manevi yöntemleri tercih edebilir (Romero, Kalidas, Elledge, Chang, Liscum ve Friedman, 2006). Son zamanlarda yapılan araştırmalar maneviyatın kanser sırasında ruh sağlığına pozitif etkisi olan bir faktör olduğunu belirtir (Boscaglia ve ark. 2005; Choumanova ve ark. 2006; Cotton ve ark. 1999; Narayanasamy 2003; Puchalski 2001). Yapılan bir çalışmada kanser hastalarının % 93 ünün manevi başetme sonucunda umutlarını sürdürdükleri belirtilmiştir (Culliford 2002). Yapılan çalışmalar manevi iyi oluşu daha fazla olan kanser hastalarının anksiyete ve depresyon düzeylerinin daha düşük, sağlık alışkanlıklarının daha iyi ve umut ve yaşam kalitelerinin daha yüksek düzeyde olduğunu göstermiştir (Cotton ve ark. 1999). Meme kanseri hastalarında manevi başetmenin rolünü değerlendiren çalışma sonucunda; hastaların, % 91 i inancın duygusal desteği, % 70 i sosyal desteği ve % 64 ü kanser yaşantısından anlam yaratma yeteneğini arttırarak inançlarının hastalıklarıyla başetmede olumlu etkileri olduğunu belirtilmiştir (Feher ve Maly, 1999). Cotton ve arkadaşlarının (1999) meme kanseri hastalarıyla yaptıkları çalışma sonucunda; hastaların manevi iyi oluşları, yaşam kaliteleri ve özellikle kanser uyum düzeyleri

76 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:3,Sayı:1.2010 arasında anlamlı ilişkiler belirlenmiştir. Manevi iyi oluş ve kanser uyum düzeylerinden savaşma ruhu ve kadercilik alt boyutları arasında pozitif bir ilişki görülürken; çaresizlik/umutsuzluk, anksiyeteli bekleyiş ve inkâr alt boyutları arasında negatif bir ilişki saptanmıştır. Yapılan bir çalışma sonucunda meme kanseri olan kadınların % 88 i inancın önemli olduğunu ve % 85 i başetmelerinde yardımcı olduğunu belirtmiştir. Yine benzer olarak meme kanseri olan kadınların tanı sırasında başetmek için % 76 sının dua etmeyi tercih ettikleri görülmüştür (http://www.healthsystem.virginia.edu/internet/ chaplaincy/ whitepapersection4.pdf, 2008). Levine ve Targ (2002) meme kanseri olan kadınlarda fonksiyonel iyi oluş ve maneviyat arasındaki ilişkiyi belirleme amaçlı yaptıkları çalışma sonucunda; maneviyat ve psikolojik distres ölçeğinden anksiyete, depresyon, yorgunluk ve konfüzyon alt boyutları arasında negatif bir ilişki belirlemiştir. Yine aynı çalışmada maneviyat ve kanser uyum ölçeğinden savaşma ruhu ve kadercilik alt boyutları arasında pozitif bir ilişki bulunurken, çaresizlik / umutsuzluk, anksiyeteli bekleyiş ve kaçınma alt boyutları arasında negatif bir ilişki görülmüştür. Romero ve arkadaşlarının (2006) meme kanserli hastalarda kendilerini affetme, maneviyat ve psikolojik uyumu değerlendirme amaçlı yaptıkları çalışma sonucunda; maneviyat ile duygu durum bozuklukları arasında negatif bir ilişki belirlenirken, maneviyat ile yaşam kalitesi ile arasında pozitif bir ilişki belirlenmiştir. Yapılan çalışmalara bakıldığında maneviyatın meme kanseri hastalarında oldukça önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Bu nedenle, bu hastaların bakımını üstlenen hemşirelerin ve ilgili diğer sağlık ekibi üyelerinin hastaların bakımında manevi boyutu göz önünde bulundurmaları gerekmektedir. MANEVĐ BAKIM Gündüz ve gece hastalara hizmet sunan hemşireler hastaların bütünlüğünü koruma pozisyonundadır. Ancak yapılan çalışmalar maneviyatın gözardı edildiğini ve manevi bakımın yetersiz olduğunu göstermektedir (Baldacchino 2006; Meraviglia 2006; Narayanasamy 2003). Bir bireyin varoluşunun tüm boyutlarını korumasında, sürdürmesinde ve elde etmesinde ona yardımcı olmak iyi hemşirelik bakımının temelidir (Ergül ve Bayık 2004). Manevi bakım, bütüncül bakımın bir parçasıdır ve bakımın ayrı bir yönü olarak düşünülmemelidir. Hemşire kuramcıların 1960 lı yılların sonlarından beri; bireyin fiziksel, emosyonel ve psikososyal boyutu kadar manevi boyutuna da giderek büyüyen bir ilgi gösterdikleri görülmektedir. Travelbee (1971), bir hemşire yalnızca fiziksel ağrıyı azaltmak için veya fiziksel açıdan değil, bireye bütün bir bakım verir şeklinde bakımın tüm boyutlarının önemini ifade etmiştir. Neuman (1995), Roper ve arkadaşları da (2000) hemşirelik kuramlarına maneviyatı ve bütüncül bakımı dahil ederek kuramlarını yeniden gözden geçirmiştir. Uluslararası Hemşirelik Konseyi Etik Kuralı da (International Council of Nurses Code of Ethics) hemşireler bireyin, ailenin ve toplumun insan hakları, değerleri, gelenekleri ve manevi inançlarına saygı göstermelidir rolünü açıkça belirtir. Hemşireler bireylerin / hastaların biyolojik, psikolojik, sosyal ve manevi durumlarına ve gereksinimlerine göre bakım vermeli ve onların manevi gereksinimlerini karşılamada aktif rol almalıdır (Aştı ve ark. 2005; Baldacchino 2006; Ergül ve Bayık 2004). Hemşirelerin manevi bakım vermesinde etkili olan pek çok faktör vardır. Bu faktörlerden özellikle hemşirenin bireysel düşünce sistemi, manevi gereksinimler ve bakımı algılaması, kendi yaşam umudu, gönüllülüğü ve konuya duyarlılığı hemşirelik bakımında etkili olmaktadır. Bunun yanısıra; hemşirenin çalıştığı ortam, çalışma koşulları, hastaya bakım veren diğer çalışanlarla iletişimi, hastanın iletişime açık olması gibi bir çok etmen de manevi bakımı etkilemektedir (Ergül ve Bayık 2004). Hemşirelerin manevi bakıma yönelik olarak uygulamaları şu şekilde tanımlanabilir: Yaşama umudunu aşılayan empati ve şefkati gösterme, Hastaların fiziksel, duygusal ve manevi tüm yönleri ile dikkatli bir biçimde ilgilenme ve destekleyici olma, Hastaların korkuları, umutları, acıları ve hayallerini dinleme, ifadeleri önyargısız olarak kabul etme, Manevi öyküyü öğrenme,

Meme Kanseri Hastalarında Maneviyatın Etkileri..77 Đnançlar ve hastalığın anlamını etkileyen değerler hakkında mümkün olduğu kadar çok bilgi sahibi olma, Hasta ve ailelerinin tüm boyutlarına (beden akıl ve ruh) dikkat etme, Đnançları gerçekleştirmek için yeterince zaman ve yer sağlamaya yardımcı olma, Hastalara manevi desteklere yönelik kaynak sağlama, Hastaların ait olduğu dine yönelik uygulamalarını yerine getirmesine yardımcı olma, Uygun olan manevi uygulamalara katılma, Hastaların manevi bakımdan önem taşıyan eşyalarına saygı gösterme, Hoca, imam veya papaz gibi diğer profesyonellere gönderme (Aştı ve ark. 2005; Baldacchino 2006; Puchalski 2001). SONUÇ Meme kanseri sadece fiziksel bir olay olmayıp manevi boyutu da içeren çok boyutlu bir olgudur. Bu nedenle, meme kanseri hastalarına yaklaşımda manevi boyutun etkilerinin ihmal edilmemesi gerekir. Ayrıca, hastalarla yakın ilişki içerisinde olan hemşireler de manevi bakımı içine alan bütüncül bakımla hastalara gelişme imkânı sağlamalıdır. KAYNAKLAR Adana F (2006). Cerrahi hemşirelik bakımının manevi boyutu. Hemşirelik Forumu, Eylül-Aralık: 1-4. Aştı N, Pektekin Ç, Adana F (2005). Cerrahi hemşirelik bakımının manevi boyutu. Hemşirelik Dergisi, 54: 27-34. Babacan GA (2006). Meme kanserinde psikososyal sorunlar ve destekleyici girişimler. Meme Sağlığı Dergisi, 2 (3): 129-135. Baldacchino D (2006). Nursing competencies for spiritual care. J Clin Nurs. 15 (7): 885-896. Boscaglia N, Clarke DM, Jobling TW, Quinn MA (2005). The contribution of spirituality and spiritual coping to anxiety and depression in women with a recent diagnosis of gynecological cancer. Int J Gynecol Cancer, 15 (5): 755-761. Bottomley A (1997). Psychosocial problems in cancer care: A brief review of commons problems. J Psychiatr Ment Health Nurs, 4 (5): 323-331. Büssing A, Ostermann T, Matthiessen P (2005). Role of religion and spirituality in medical patients: Confirmatory results with the SpREUK questionnaire. Health Qual Life Outcomes, Feb (10): 1-10. Chiu L (2000). Lived experience of spirituality in Taiwanese women with breast cancer. West J Nurs Res, 22 (1): 29-53. Chochinov HM (2006). Dying, dignity, and new horizons in palliative end-of-life care. CA Cancer J Clin, 56: 84-103. Choumanova I, Wanat S, Barrett R, Kopman C (2006). Religion and spirituality in coping with breast cancer: Perspective of Chilean women. The Breast Journal, 12 (4): 349-352. Cotton SP, Levine EG, Fitzpatrick CM, Dold KH, Targ E (1999). Exploring the relationships among spiritual well-being, quality of life, and psychological adjustment in women with breast cancer. Psycho-oncology, Sep-Oct 8 (5): 429-438. Culliford L (2002). Spirituality and clinical care. BMJ, 325: 1434-1435.

78 Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi, Cilt:3,Sayı:1.2010 Darendeliler E, Ağaoğlu FY (2003). Meme Kanserinin Epidemiyolojisi ve Etyolojisi. Topuz E, Aydıner A, Dinçer M. Eds. Meme Kanseri. Đstanbul:Nobel Tıp Kitapevleri,13-33. Delgado C (2005). A discussion of the concept of spirituality. Nurs Sci, 18 (2):157-162. Ergül Ş, Bayık A (2004). Hemşirelik ve manevi bakım. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 8 (1): 37-45. Feher S, Maly RC (1999). Coping with breast cancer in later life: The role of religious faith. Psychooncology, 8 (5): 408-416. Frick E, Riedner C, Fegg M, Hauf S, Boraio GD (2006). A clinical interview assessing cancer patients spiritual needs and preferences. Eur J Cancer Care, 15 (3): 238-243. Galjchen M (1999). Psychosocial Issues in Cancer Care. Miaskowski C, Buchsel P. Eds. Oncology Nursing Assessment and Clinical Care. Missouri: Mosby Year Book, 305-317. Holland J (1997). Principles of Psycho-Oncology. Holland J, Bast R, Morton D, Frei E, Kufe D, Weichselbaum D. Eds. Cancer Medicine. 4 th ed. USA, 1327-1343. Kaçmaz N (1999). Konsultasyon-Liyezon psikiyatrisi hemşireliği ve biyopsikososoyal bakım. Konsultasyon-Liyezon Psikiyatrisi 1998-1999 Kitabı. Đstanbul: 198-208. Koenig HG (2003). Religion, spirituality and health: an American physician s response. Med J Aust, 178 (2): 51-52. Kunkel EJ, Chen EI, Okunla TB. (2002). Psychosocial concerns of women with breast cancer. Primer Care Update Obs / Gyns, 9 (4): 129-134. Levine EG, Targh E (2002). Spiritual corralates of functional well-being in women with breast cancer. Integr Cancer Ther, 1(2): 166-174. Meraviglia M (2006). Effects of spirituality in breast cancer survivors. Oncol Nurs Forum, 33 (1): 1-7. Narayanasamy A (2003). Spiritual coping mechanisms in choronic illness: A qualitative study. Br J Nurs, 11: 1461-1470. Okanlı A (2004). Kadınlarda mastektominin psikososyal etkileri. (online) Đnsan Bilimleri Dergisi.http://www.insanbilimleri.com/makaleler/saglik_bilimleri/Kadinlarda_ Mastektominin_ Psikososyal_Etkileri.pdf Erişim: 12.06.2008. Puchalski CM (2001). The role of spirituality in health care. BUMC (Baylor University Medical Center) Proceedings, 14 (4): 352-357. Romero C, Kalidas M, Elledge R, Chang J, Liscum KR, Friedman LC (2006). Self- forgiveness, spirituality, and psychological adjustment in women with breast cancer. J Behav Med, 29 (1): 29-36. Thoresen C (1999). Spirituality and health: Is there a relationship? J Health Psychol, 4 (3): 291-300. Woods TE, Ironson GH (1999). Religion spirituality in the face of illness: How cancer, cardiac, and HIV patients describe their spirituality /religiosity. J Health Psychol, 4 (3): 393-412.. http://www.healthsystem.virginia.edu/internet/chaplaincy/whitepapersection4.pdf, The benefits of spiritual care provided by professional chaplains. Erişim: 23.11.2008. Đletişim Adresi: Yard. Doç. Dr. Nihal BOSTANCI DAŞTAN (0505) 222 96 48 n_ bostanci76@yahoo.com