STANBUL TEKNK ÜNVERSTES FEN BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRKYE DE HDROELEKTRK POTANSYELN DEERLENDRLMESNDE YEN FNANS MODELLER: HEDEFLER, BEKLENTLER VE SONUÇLAR

STANBUL TEKNK ÜNVERSTES FEN BLMLER ENSTTÜSÜ TÜRKYE DE HDROELEKTRK POTANSYELN DEERLENDRLMESNDE YEN FNANS MODELLER: HEDEFLER, BEKLENTLER VE SONUÇLAR YÜKSEK LSANS TEZ naat. Müh. Can $AHBAZ (501041519) Tezin Enstitüye Verildi6i Tarih : 1 May7s 2008 Tezin Savunuldu6u Tarih : 9 Haziran 2008 Tez Dan7man7 : Di6er Jüri Üyeleri Prof.Dr. lhan AVCI Prof.Dr. Emine Beyhan YEEN Prof.Dr. Necati AIRALOLU (TÜ) Prof.Dr. Selahattin NCECK (TÜ) Prof.Dr. Hayrullah AAÇCIOLU (YTÜ) HAZRAN 2008

ÖNSÖZ Ciddi bir hidroelektrik potansiyele sahip olan ülkemiz malesef altyap yatrmlarna ödenek ayramamaktadr. Bunun neticesinde 2003 yl Haziran ayndan ba lamak üzere hidroelektrik santral in a ve i letmesinde özel sektöre olanak veren Elektrik Piyasasnda Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanm Hakk Anla mas *mzalanmasna *li kin Usul ve Esaslar Hakknda Yönetmelik ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçl Kullanmna *li kin Kanun ile hidroelektrik santrallerden enerji üretiminde yeni bir dönem açlm tr. Ancak süreç içerisinde yeni modelden beklenen sonuçlar elde edilememi, ülkemizin hirdoelektrik santrallerden enerji üretimine ciddi bir katk sa1lanamam tr. Bu tez çal masnda yeni modelden neler beklendi1i ve ne gibi sonuçlar ortaya çkt1 incelenecektir. Tez çal mas süresince her alanda bana yardmc olan de1erli hocalarm Sayn Prof. Dr. *lhan AVCI ya ve Sayn Prof. Dr. Emine Beyhan YE8EN e te ekkürlerimi sunarm. 01.05.2008 Can =AHBAZ *n aat Mühendisi ii

ÇNDEKLER KISALTMALAR TABLO LSTES EKL LSTES ÖZET SUMMARY v v v x x 1. GR 1 1.1. Giri ve Çal mann Amac 1 1.2. Çal ma Konusunun Tantlmas 2 1.3. *ncelenecek Problem ve Çal mann *çeri1i 2 2. TÜRKYE'DE ELEKTRK ENERJS VE HDROELEKTRK ENERJ ÜRETM ÜZERNE TEMEL KAVRAMLAR 4 2.1. Türkiye'de Elektrik Enerjisi Üretimi 4 2.1.1. Enerji Üretim Kaynaklar 4 2.1.2. Enerji Talep Durumu 5 2.1.3. Yllk Elektrik Enerjisi Üretimimiz 7 2.1.4. Enerji ve Arz-Talep Dengesi 10 2.2. Türkiye'de Hidroelektrik Enerji Üretimi 12 2.2.1. Hidroelektrik Enerji Üretimi ile *lgili Veriler 13 2.2.1.1. Hidroelektrik Enerji Üretiminin Tarihi 13 2.2.1.2. Hidroelektrik Enerji Üretiminin Geli imi 16 2.2.1.3. Hidroelektrik Enerji Potansiyelimiz 17 2.2.1.4. Hidroelektrik Santrallerin Enerji Üretim Pay 17 2.2.1.5. Hidroelektrik Santrallerin Mevcut Durumu 18 2.2.2. Türkiye'de Hidroelektrik Enerji Yatrmlar ile *lgili Kurumlar 20 2.2.2.1. Devlet Su * leri Genel Müdürlü1ü 21 2.2.2.2. Elektrik * leri Etüd *daresi 22 2.2.2.3. Türkiye Elektrik Üretim A.=. 22 2.2.2.4. Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu 23 3. SU YÖNETMNDE YEN MODELLERN TEMELLERN OLUTURAN YAKLAIMLAR 25 3.1. Güncel Su Politikalar 25 3.2. Suda Özelle tirme ve Su Yönetimi 28 3.3. Su Konusunda Küreselle menin Etkileri 32 3.4. AB ve Su Politikalar 36 4. TÜRKYE'DE HDROELEKTRK POTANSYELN DE&ERLENDRLMESNDE FNANS MODELLER 42 4.1. Devlet Eliyle Hidroelektrik Enerji Üretimi 42 4.2. Hidroelektrik Enerji Üretiminde Serbestle me 43 4.2.1. Enerji ve Hidroelektrik Enerji Üretiminde Serbestle menin Tarihi 44 iii

4.2.2. Uygulanm Modeller 53 4.2.2.1. Yap-* let-devret Modeli 53 4.2.2.2. Yap-* let Modeli 56 4.2.2.3. * letme Hakk Devri Modeli 57 4.2.2.4. *mtiyazl =irketler 58 4.2.2.5. Otoprodüktör Üretim 58 4.2.3. EPDK Dönemi ve Yeni Finans ve HES Yatrm Modeli 59 4.2.3.1. Modelin Tanm 59 4.2.3.2. Ba lca *lgili Kanunlar 62 5. DE&ERLENDRMELER 67 5.1. Devletin Hedefi, Beklentileri ve =imdiki Çkar Nelerdir? 67 5.2. Özel Sektörün Hedefi, Beklentileri ve =imdiki Çkar Nelerdir? 70 5.3. Özel Sektörün Yeni Finans ve HES Yatrm Modeli ile *lgili Sorunlar ve Önerileri Nelerdir? 73 5.4. Modelin Zayf ve Suistimale Açk Yönleri Nelerdir? 75 5.5. Model Öncesi ve Sonras Hidroelektrik Santral *n aat ve Enerji Üretimi ile *lgili Veriler ve Bu Verilerin De1erlendirilmesi 78 6. SONUÇLAR 93 KAYNAKLAR 96 EKLER 99 ÖZGEÇM 267 iv

KISALTMALAR ETKB EPDK EMRA DS EE EÜA DPT Y YD YPK AB TÜSAD NATO TEDA TEA HES LB ET ÇEA KPZ RES : Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl1 : Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu : Energy Market Regulatory Authority : Devlet Su * leri : Elektrik * leri Etüd *daresi : Elektrik Üretim Anonim =irketi : Devlet Planlama Te kilat : Yap * let Modeli : Yap * let Devret Modeli : Yüksek Planlama Kurulu : Avrupa Birli1i : Türk Sanayicileri ve * adamlar Derne1i : North Atlantic Treaty Organization : Türkiye Elektrik Da1tm Anonim =irketi : Türkiye Elektrik *letim Anonim =irketi : Hidroelektrik Santral : *ller Bankas Genel Müdürlü1ü : Eti Holding Anonim =irketi : Çukurova Elektrik Anonim =irketi : Kepez Elektrik Anonim =irketi : Rüzgar Enerjisi Santrali v

TABLO LSTES Sayfa No Tablo 2.1 2010 Ylna Kadar Yeni Kapasite *lavesinin (En dü ük talep senaryosuna göre) Yakt Cinslerine Göre Da1lm... 6 Tablo 2.2 Önümüzdeki 5 yl içinde Dü ük Talep Senaryosu *çin(2005-2010) Gerçekle mesi Öngörülen Kapasite *lavesinin Yakt Cinslerine 6 Göre Da1lm... Tablo 2.3 Enerji Kurulu Gücü ve Yllk Enerji Üretimimiz... 8 Tablo 2.4 Türkiye de ve Dünyada Ki i Ba na Yllk Elektrik Enerjisi Tüketimi... 10 Tablo 2.5 Türkiye de Ve Dünyada 2030 Ylna Kadarki Elektrik Enerjisi Talebindeki Art... 11 Tablo 2.6 2005-2020 Arz-Talep Dengesi... 12 Tablo 2.7 Türkiye Hidroelektrik Potansiyelinin ve Geli iminin Di1er Ülkelerle Kar la trlmas... 16 Tablo 2.8 Hidroelektrik Enerji Üretiminin Toplam Enerji *çindeki Pay... 18 Tablo 2.9 Baz Hidrolik Santrallarn De1i ik Yllarda Enerji Üretimleri... 19 Tablo 5.1 Türkiye de 1984 Ylndan 2007 Ylna Kadarki Süreçte, Y*D ve EPDK Dönemleri Modellerine *li kin Yasalar ve Yasalarda Yaplan Ba lca De1i iklikleri Gösteren Açklamalar... 79 Tablo 5.2 EPDK Dönemi ile Ba layan Süreçte Say ve Kurulu Güç Özelliklerine Göre Ba vuru, Lisans ve Yatrm A amalarndaki Hidroelektrik Santrallerin Durumu... 90 Tablo 5.3 Türkiye de 1984 ve 2007 Yllar Arasnda * letmeye Alnan Santrallerin Kurulu Güç, Say ve Yöntem Açsndan Snflandrlarak =ematik Olarak Gösterimi... 92 Tablo A.1 Elektrik Piyasasnda Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanm Hakk Anla mas *mzalanmasna *li kin Usul Ve Esaslar Hakknda Yönetmelik de Bulunan Tablolardaki Verilerin Toplu Gösterimi... 219 Tablo A.2 Elektrik Piyasas Lisans * lemleri Bünyesinde Çe itli Kapsamlarda HES lere Ait Durum Tablosu... 220 Tablo A.3: Tablo- 2. Müracaat Edilen ve Edilebilecek Hidroelektrik Santral Projeleri Listesi... 230 Tablo A.4: Tablo- 3. Tüzel Ki iler Tarafndan Geli tirilen Hidroelektrik Santral Projeleri Listesi... 245 vi

EKL LSTES ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 3.1 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 5.1 ekil 5.2 ekil 5.3 ekil 5.4 ekil 5.5 ekil 5.6 ekil 5.7 ekil 5.8 ekil 5.9 ekil 5.10 ekil A.1 ekil A.2 ekil A.3 Sayfa No : 2010 Ylna Kadar Gerçekle mesi Öngörülen *lave Kapasite (Dü ük Talep Senaryosu)... 7 : Enerji Üretimimizin Kaynaklara Göre Da1lm... 9 : Yllara Göre Elektrik Enerjisi Üretimimiz... 9 : Ülkemizim Enerji Arz-Talep Dengesi... 11 : Ülkemizin Hidroelektrik Potansiyeli... : Türkiye deki Su Kaynaklar Yönetiminden Sorumlu Kurumlar... : Dünya Ülkelerinin Ki i Ba na Dü en Yllk Yenilenebilir Su Kaynaklar... : Üç Büyük Hidroelektrik Santral Yatrmnn Geri Ödeme Süreleri... 26 43 : Özel Sektörün Hidroelektrik Santral Yapma Süreci... 61 : Özel Sektör Tarafndan Ba vuru Yaplan Hidroelektrik Santrallerin Saysnn Yllara Göre De1i imi (Tablo 3 Harici-DS*)... 81 : Özel Sektör Tarafndan Ba vuru Yaplan Hidroelektrik Santrallerin Toplam Kurulu Gücünün Yllara Göre De1i imi (Tablo 3 Harici-DS*). 81 : Özel Sektör Tarafndan Ba vuru Yaplan Hidroelektrik Santrallerin Toplam Ortalama Yllk Üretiminin Yllara Göre De1i imi (Tablo 3 Harici-DS*)... 82 : Özel Sektör Tarafndan Ba vuru Yaplan Hidroelektrik Santrallerin Saysnn Yllara Göre De1i imi (Sadece Tablo 3 Verileri-DS*)... 83 : Lisans Bekleme Durumundaki Özel Sektör Otoprodüktör Hidroelektrik Santralleri Saysnn Yllara Göre De1i imi... 84 : Lisans Bekleme Durumundaki Özel Sektör Otoprodüktör Hidroelektrik Santralleri Toplam Kurulu Gücünün Yllara Göre De1i imi... 84 : Lisans Bekleme Durumundaki Özel Sektör Üretim Hidroelektrik Santralleri Saysnn Yllara Göre De1i imi... 85 : Lisans Bekleme Durumundaki Özel Sektör Üretim Hidroelektrik Santralleri Toplam Kurulu Gücünün Yllara Göre De1i imi... 85 : Özel Sektör Tarafndan Lisans Alp Yatrm Bekleyen ve *n a Sürecindeki Hidroelektrik Santral Saysnn Yllara Göre De1i imi... 86 : Özel Sektör Tarafndan Lisans Alp Yatrm Bekleyen ve *n a Sürecindeki Hidroelektrik Santralleri Toplam Kurulu Gücünün Yllara Göre De1i imi... 86 : Otoprodüktör Yatrmlar Kapsamnda Yatrma Dönü türülen Hidroelektrik Santral Saysnn Yllara Göre De1i imi... 221 : Otoprodüktör Yatrmlar Kapsamnda Yatrma Dönü türülen Hidroelektrik Santral Toplam Kurulu Gücünün Yllara Göre De1i imi. 222 : Otoprodüktör Yatrmlar Kapsamnda Yatrma Dönü türülen Hidroelektrik Santral Toplam Ortalama Yllk Üretiminin Yllara Göre De1i imi... 223 17 21 vii

ekil A.4 ekil A.5 ekil A.6 ekil A.7 ekil A.8 ekil A.9 : Özel Sektör Tarafndan Yatrma Dönü türülen Hidroelektrik Santral Saysnn Yllara Göre De1i imi... 224 : Özel Sektör Tarafndan Yatrma Dönü türülen Hidroelektrik Santral Toplam Kurulu Gücünün Yllara Göre De1i imi... 225 : Özel Sektör Tarafndan Yatrma Dönü türülen Hidroelektrik Santral Toplam Ortalama Yllk Üretiminin Yllara Göre De1i imi... 226 : Yap-* let-devret Kapsamnda Yatrma Dönü en Hidroelektrik Santral Saysnn Yllara Göre De1i imi... 227 : Yap-* let-devret Kapsamnda Yatrma Dönü en Hidroelektrik Santral Toplam Kurulu Gücünün Yllara Göre De1i imi... 228 : Yap-* let-devret Kapsamnda Yatrma Dönü en Hidroelektrik Santral Toplam Ortalama Yllk Üretiminin Yllara Göre De1i imi... 229 viii

TÜRKYE DE HDROELEKTRK POTANSYELN DE&ERLENDRLMESNDE YEN FNANS MODELLER: HEDEFLER, BEKLENTLER VE SONUÇLAR ÖZET Enerji üretim yöntemlerinden biri olan hidroelektrik enerji santrallerinden enerji üretimi, Türkiye nin hidroelektrik potansiyeli göz önünde bulunduruldu1unda, ülkemiz için oldukça ekonomik ve di1er birçok açdan çkarlar gere1i takip edilmesi gereken bir yöntemdir. Ancak Cumhuriyet in ilk dönemlerinden beri, birkaç istisna hariç, büyük oranda devlet tarafndan yürütülen hidroelektrik enerji santral yatrmlar, Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu (EPDK) tarafndan yürürlü1e konulan yeni bir model ile özel sektöre devredilmeye çal lmaktadr. 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu çerçevesinde ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl1 tarafndan hazrlanp 26 Haziran 2003 tarihinde Resmi Gazete de yaymlanarak yürürlü1e giren Elektrik Piyasasnda Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanm Hakk Anla mas *mzalanmasna *li kin Usul ve Esaslar Hakkndaki Yönetmelik hükümlerine göre özel sektör ba vurular ba latlm tr. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçl Kullanmna *li kin Kanun ile kreditörlerin bilmek istedikleri kritik soru olan bu santrallarda üretilen enerjiyi kimin satn alaca1 netlik kazanm tr. Bu süreçler sonucunda özel sektör tarafndan hidroelektrik enerji santrali in as amacyla birçok fizibilite raporu hazrlanm ve ba vuru yaplm tr, ancak büyük saydaki ba vurunun yansra, ba vuru saysyla orantl düzeyde in aat ba latlamam, ba lam in aatlarda ilerleme oranlar çok dü ük düzeylerde kalm, lisans haklarnn devri, dü ük kurulu güç de1erli santral in a ve ba vurular vb. nedenlerle yasa sonrasnda kayda de1er bir sonuç alnamam tr. Devletin ve özel sektörün sistemin geli tirilmesi yönünde birçok ele tirisi olmu tur. Her iki taraf da netice itibariyle tam olarak beklentilerine ula amam tr. Ancak halen ba vurularn de1erlendirmesi devam etmektedir. Önümüzdeki yllarda sistemin çktlarnn ne olaca1 gerçek anlamda anla lacaktr. Bu çal mada sistemin üzerine ele tiriler yaplm, beklentiler ve elde edilen sonuçlar irdelenmi, devlet eliyle hidroelektrik enerji üretiminin ülke çkarlar açsndan daha faydal olaca1 anlatlmaya çal lm tr. ix

NEW FINANCIAL MODELS for REALIZATION of HYDROELECTRICAL POTENTIAL IN TURKEY: TARGETS, EXPECTATIONS and RESULTS SUMMARY Considering the hydroelectrical potential of Turkey, energy production by using the hydroelectrical plants is a useful method for economical and political benefit of Turkish Republic. Although, most of the hydroelectrical plant construction works were being managed by the government excluding a few exceptions- since the first days of the republic, Energy Market Regulatory Authority (EMRA-EPDK) is trying to handover these works to the private / commercial sector by conducting a new model. The private / commercial sector applications started in terms of regulations for the method and basis of water utilization rights agreement to produce electrical energy in the electrial market which is prepared by the ministry of energy and natural resources within the Electrical Market Law 4628 and published in the official journal on 26 June 2003. Upon the Law of utilization of Renewable/Recycled energy resources for electrical energy production, the creditors wondered who would purchase the produced energy in these plants. At the end of these processes there have been made very many applications and feasibility reports have been prepared to realize hydroelectrical energy plant by the private/commercial sector. On the other hand in addition to the large number of applications, there is no correlation between the applications and realizations, construction progresses are at very low percentages, the number of handover of licences is very high and electrical production capacity of the completed and continuing hydroelectrical constructions is at very low quantities. Due to these reasons, it can be said that, the results of the model is not sufficiently remarkable. Both the government and private/commercial sector critisized to improve the system. Both sides could not achieve their expectations, however, the applications are still being evaluated. In the further years, the output of the system will be understood. In this study, the system is critisized; expectations, results of applied system and the benefits of management of hydroelectrical energy production by the government are tried to be explained. x

1. GR VE KONUNUN TANITILMASI 1.1 Giri Enerji, teknolojinin gelimesiyle beraber insan hayatnn en önemli kavramlarndan biri olmutur. Bu kavram öyle önemli olmutur ki, yakn tarihte ve günümüzde enerji kaynaklarnn elde edilmesi amacyla savalar balatlm, enerji kaynaklarnn bulundu u bölgelere milyonlarca insann ölümüyle sonuçlanan ac olaylar yaatlmtr. Ülkemiz enerji kaynaklar arasnda özellikle yenilenebilir enerji kaynaklar açsndan kendi kendine yetebilecek bir potansiyele sahiptir. Bunlarn arasnda en önemlilerinden biri olan hidroelektrik enerji, ülkemizde büyük ölçüde elektrik enerjisi ihtiyacn karlayabilecek enerji kaynaklarndan birisidir. Bugün dünyada gelimi ülkeler hidroelektrik enerji gelitirme potansiyellerini büyük oranda üretime geçirmitir. Ancak, ülkemiz bu konuda, gelimi ülkelerden geri bir durumdadr. Bilindi i üzere hidroelektrik enerji üretimi amaçl santral inaat çok masrafl, tamamlanmas uzun yllar isteyen ve çok emek harcanan bir itir. Bu masrafn karlanmas için ciddi finansman kaynaklarna ihtiyaç vardr ve belirli bir ekonomik gelimilik düzeyine ulaamam ülkelerin bu finansman kendi kendilerine karlamas pek mümkün de ildir. Ülkemizde geçmi yllarda büyük su kaynaklar gelitirme ve hidroelektrik santral inaat projeleri yabanc krediler alnarak gerçekletirilmeye çallmtr. Bu süreç içerisinde devlet do rudan yatrm yapma görevini üstlenmitir. Daha sonraki yllarda ekonomide serbestleme akmlarnn ve dünyadaki yeni yaklamlarn etkisiyle Yap-)let-Devret gibi özel sektörün katlmn sa lamaya yönelik sistemler yürürlü e geçirilmeye çallmtr. Günümüzde devletin üzerinde bulunan ciddi iç ve d borç yükü, kamu finansman açklar ve bunlarn da ötesinde ekonomik gidiin yönlendirildi i IMF politikalar 1

neticesinde devletin do rudan finansman sa layarak veya kredi almak yoluyla finansman temini ile yatrm yapmasnn önü kapanmtr. Gelinen bu durum neticesinde yeni kanunlarla serbestlemenin önü daha da açlm ve hidroelektrik santral ina ve yönetimi tam olarak özel sektöre devredilmitir. Özet bölümünde anlan kanun ve yönetmeliklerin yürürlü e girmesiyle özel sektör sürece dahil olmu ve bu güne kadar özel sektör tarafndan santral inas amacyla devlete birçok bavuruda bulunulmutur. 1.2 Çalma Konusunun Tantlmas Tez konusu olan Türkiye de Hidroelektrik Potansiyelin De erlendirilmesinde Yeni Finans Modelleri: Hedefler, Beklentiler ve Sonuçlar balkl tez çalmasnda, ülkemizin kendi enerji ihtiyacn karlamada yeterli olacak enerji üretim kaynaklarndan biri olan hidroelektrik enerjinin üretiminde, santral inas ve santralin yönetimi, üretilen enerjinin satlmas konularnda özel sektöre yetki veren EPDK sürecinde getirilmi olan yeni modelin hedeflerinin, ulamak istenilen noktann, devlet ve özel sektörün bu modelden beklentilerinin, kamunun imdiki çkarnn ne oldu u ve saysal olarak ne gibi sonuçlar elde edildi i incelenecektir. 1.3 ncelenecek Problem ve Çalmann çeri*i Bu tez çalmasn oluturan ksmlardan Bölüm 2 de Türkiye de elektrik enerjisi ve hidroelektrik enerji üretimi hakkndaki temel kavramlar açklanmaya çallmtr. Bu bölüm içerisinde çeitli alt balklar altnda Türkiye de elektrik enerjisi üretimi ve özelde hidroelektrik enerji üretimi ile ilgili bilgiler verilmitir. Bölüm 3 de söz konusu yeni modelin oluturulmasna neden olan dünyada ve Türkiye de etkili su yönetiminde yeni modellerin temellerini oluturan yaklamlar ortaya konulmutur. Bölüm 4 de yürürlükteki sistemi de kapsamak üzere günümüze kadar ülkemiz hidroelektrik potansiyelinin de erlendirilmesinde kullanlm olan finans modelleri açklanm, yine çeitli alt balklarla devlet eliyle hidroelektrik enerji üretimi uygulamalar ve üretimde serbestleme sonras uygulamalara de inilmitir. Bölüm 5 de ise daha önce uygulanm modellerle ina edilmi santraller ve mevcut model sonrasnda bavuru, onay ve ina sürecine geçmi santrallerin tablolar halinde dökümü verilerek, saysal bir de erlendirme yaplm ve baz sorulara yant aranmas 2

suretiyle modelin hedefleri ve modelden beklentiler aktarlmtr. Bunlar neticesinde ulalan sonuçlar ise Bölüm 6 da verilmitir. 3

2. TÜRKYE DE ELEKTRK ENERJS VE HDROELEKTRK ENERJ ÜRETM ÜZERNE TEMEL KAVRAMLAR 2.1 Türkiye de Elektrik Enerjisi Üretimi 2.1.1 Enerji Üretim Kaynaklar Türkiye deki enerji kaynaklarn sralayacak olursak; takömürü, linyit, asfaltit, bitümlü istler, ham petrol, do al gaz, uranyum ve toryum gibi fosil kaynak rezervleri ile hidrolik enerji, jeotermal enerji, güne enerjisi, rüzgar enerjisi, deniz dalga enerjisi, biomas enerji gibi tükenmez kaynak potansiyelleri bulunmaktadr. Türkiye'de jeolojik ve do al yapya ba l biçimde hemen her çeit enerji kayna bulunmakla birlikte, bugün kullanmda ön sralarda yer alan önemli fosil kaynaklarn, linyit dnda yeterli rezervleri yoktur ve üretimleri düüktür. Türkiye, özellikle akkan (sv ve gaz) fosil yaktlarn görünür rezervleri açsndan fakir bir ülkedir. Bu enerji kaynaklar içerisinde jeolojik kökenli enerji kaynaklarndan, takömürü üretimi; sanayi tüketimini bile karlamaya yeterli de ildir. Oysa, takömürü sanayideki direkt kullanmnn dnda ikincil kömür üreten kok fabrikalarnn hammaddesi oldu u gibi, elektrik üretiminde, konut ve hizmet sektöründe, sembolik olarak ulatrma sektöründe kullanlmaktadr. Yerli kaynaklarmz içinde önemli bir yere sahip olan linyit rezervlerimiz irdelendi inde ise, % 68'inin düük alt sl de ere sahip oldu u görülmektedir. Ayrca, yüksek kükürt içeri i de çevre kirlili i açsndan linyit kalitesini düürmektedir. Linyit üretimi toplam fosil yakt üretiminin % 69.3'ünü karlamaktadr. Toplam linyit üretiminin % 13'ü Afin-Elbistan Santrali'ne, % 56'si di er santrallere, kalan da stmaya gitmektedir. Ülkemizde çok snrl biçimde bulunan asfaltit son yllarda enerji bütçesinden hemen hemen çkm durumdadr. Henüz kullanlmayan bitümlu istler, sl de eri düük yakt olarak de erlendirilebilece i gibi, sentetik petrol üretiminde de kullanlabilir. Kullanlmayan kaynaklar arasnda snrl uranyum rezervi ve zengin toryum rezervi bulunmaktadr. 4

Türkiye, tükenebilir konvansiyonel fosil yakt rezervlerinin aksine, tükenmez do al kaynaklarn potansiyeli bakmndan ansl bir ülkedir. Türkiye'nin jeotermal kaynaklar bakmndan zengin oldu u bilinmekle beraber, gerek stma uygulamalar ve gerekse elektrik üretimi amacyla ortaya konulmu rezerv snrldr. Ancak, bu snrl rezerv bile büyük ölçüde kullanlr duruma sokulamamtr. Benzer biçimde güne ve rüzgar enerjileri açsndan önemli potansiyelleri bulunmakla birlikte, de erlendirme açsndan balangç aamas alamamtr [1]. 2.1.2 Enerji Talep Durumu Türkiye nin elektrik enerjisi üretimiyle ilgili plan ve projelere girimeden önce mevcut ve gelecekte meydana gelecek talebin nasl ekillenece inin belirlenmesi kukusuz çok önemlidir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) tarafndan 2004 ylnda detayl çalmalarla düük ve yüksek talep senaryolar kullanlarak talep projeksiyonlar yaplm ve daha önce yaplan projeksiyonlardan daha düük de erler elde edilmitir. Yaplan en düük talep projeksiyonuna göre 2010 ylndaki talep 216,7 milyar kwh olarak belirlenmitir.bu talebin karlanabilmesi için 2010 ylna kadar öngörülen toplam ilave kapasite ise 7885 MW dr [2]. Bu ihtiyaç do rultusunda 2010 ylna kadar yeni kapasite ilavesinin (en düük talep senaryosuna göre) yakt cinslerine göre yllk da lm Tablo.2.1 de gösterilmitir. Anlalaca üzere, en yüksek ilave hidrolik ve jeotermal enerji üretimindedir. Halen d alma fazlasyla ba ml olan do algazdan enerji üretimi, çok daha gerilerde braklmtr. 5

Tablo 2.1: 2010 Ylna Kadar Yeni Kapasite )lavesinin (En düük talep senaryosuna göre) Yakt Cinslerine Göre Yllk Da lm (MW) [2] (*) 2007 Yl itibariyle inas devam eden projeler (**) Temmuz 2004 tarihi itibariyle lisans alm projeler Tablo 2.2 de ise, önümüzdeki 5 yl içinde düük talep senaryosu için (2005-2010) gerçeklemesi öngörülen kapasite ilavesinin daha detayl ve yüzdesel olarak yakt cinslerine göre da lm görülmektedir. Bu tablodan hidroelektrik enerji üretimine yaplmas öngörülen yatrmn di erlerinden fazla oldu u görülmektedir. Tablo 2.2: Önümüzdeki 5 Yl )çinde Düük Talep Senaryosu )çin (2005-2010) Gerçeklemesi Öngörülen Kapasite )lavesinin Yakt Cinslerine Göre Da lm [2] (*) Plandan gelen ek kapasite ilavesi 6

Bu veriler yüzdelik gösterim ile de de erlendirilirse; Mekil 2.1 de de görülece i üzere 2010 ylna kadar gerçeklemesi öngörülen ilave kapasite içerisinde hidrolik enerji % 31 lik oranla öne çkmaktadr. Bunu % 23 ile rüzgar, %19 ile do al gaz izlemektedir. [2]. ekil 2.1: 2010 Ylna Kadar Gerçeklemesi Öngörülen )lave Kapasite (Düük Talep Senaryosu) [2] 2.1.3 Yllk Elektrik Enerjisi Üretimimiz Türkiye nin yllk elektrik enerjisi üretimi farkl parametrelere göre aa daki tablolarla açklanmaya çallmtr. Tablo 2.3 de 2006 ylna ait enerji kurulu güç ve yllk enerji üretimimiz, üretim kaynaklarna göre ayrlarak gösterilmitir. Burada görüldü ü üzere, do algaz kapasite kullanm dnda bütün de erlendirme parametrelerinde önde yeralmaktadr. Bu çalmann konusu olan hidroelektrik enerji üretimi kurulu güç açsndan ikinci srada olmasna karn, üretim kapasitesi ve fiili üretim kapasitesi de erlendirmelerinde kömür kaynakl enerji üretiminin gerisinde kalmaktadr. 2005 ylnda toplam enerji üretimimiz ylda 161 milyar Kwh düzeyinde gerçeklemi, bu de er 2006 da 174 milyar Kwh düzeyine yükselmitir [3]. 7

Tablo 2.3: Enerji Kurulu Gücü ve Yllk Enerji Üretimimiz [3] Kurulu Güç (MW) Üretim Kapasitesi (Milyar kwh/yl) Fiili Üretim Kapasitesi (Milyar kwh/yl) Kapasite Kullanm(%) Kömür 10520 69,1 47,9 69 Akaryakt 3170 20,8 6,8 33 Do algaz 13608 102,2 74,4 73 Hidroelektrik 13384 48,1 43,5 90 Toplam 40804 241,8 174 72 Not: Toplamda jeotermal ve rüzgar enerjisi de dahil olup, tabloda verilmemitir. Mekil 2.2 de yine 2006 ylna ait enerji üretimimizin kaynaklara göre da lm verilmitir. Burada termik santral üretimi ile hidroelektrik enerji üretimi yüzdesel olarak karlatrlabilmektedir. Mekil 2.3 de ise termik ve hidroelektrik santrallerden enerji üretiminin 1975 ylndan 2005 ylna kadar seyri gözükmektedir. Toplam enerji üretimi genel itibariyle artm, ancak tablodan da görülece i üzere, hidroelektrik santrallerden enerji üretimi termik santrallerden yaplan üretim kadar artmamtr. 8

ekil 2.2: Enerji Üretimimizin Kaynaklara Göre Da lm [3] ekil 2.3: Yllara Göre Elektrik Enerjisi Üretimimiz [4] 9

2.1.4 Enerji ve Arz-Talep Dengesi Türkiye deki enerji üretimi ile talebi arasndaki denge sözkonusu oldu unda ilk olarak aa da gösterilen Tablo 2.4 e bakabiliriz. Burada Türkiye nin kii bana yllk elektrik enerjisi tüketiminin 2150 kwh oldu u gözükmektedir. Anlalaca üzere bu de er dünya ortalamasnn altnda, gelimi ülkeler ortalamasnn ise çok çok altndadr. DPT nin 2020 yl için hedefi 5200 kwh olarak belirtilmitir. Tablo 2.4: Türkiye de ve Dünyada Kii Bana Yllk Elektrik Enerjisi Tüketimi [4] Yine Türkiye de ve dünyada 2030 ylna kadarki elektrik enerjisi talebindeki art Tablo 2.5 de görülmektedir. Türkiye bu öngörüye göre gelimekte olan dünya ülkelerinden daha fazla enerji talebinde bulunacaktr ki, bu da kalknma hznn daha fazla olmasnn planland eklinde yorumlanabilir. Bu hz karlayacak enerji üretiminin önemi tekrar açkça ortaya çkmaktadr. Bu art karlayabilmek için maksadmz; hidroelektrik enerji gibi temiz ve yenilenebilir potansiyelinin, teknik, ekonomik ve çevreci bir yaklamla yaplabilir olanlarnn gelitirilmesi olmaldr [4]. 10

Tablo 2.5: Türkiye de Ve Dünyada 2030 Ylna Kadarki Elektrik Enerjisi Talebindeki Art [4] 2005-2013 yllar arasndaki dönem için,ülkemizin arz-talep dengesi grafi i aa daki gibidir. Bu grafikten görülece i üzere, yeterli yatrm yaplmaz ise üretim, talebi karlayamayacaktr. ekil 2.4: Ülkemizim Enerji Arz-Talep Dengesi [4] Enerji üretim kaynak çeitleri ve yllara göre, kurulu güç ve gerçek üretim miktarlar da belirtilerek hazrlanan tabloya göre; 2020 ylna kadar olan elektrik enerjisi talep geliimi ve arz-talep dengesinin Tablo 2.6 deki gibi olaca tahmin edilmektedir. Arz-talep projeksiyonuna göre 2005 ylnda hidroelektrik ve di er yenilenebilir enerjilerin toplam kurulu gücü 14560 MW tr. 2010 ylnda 18234 MW, 2015 ylnda 25670 MW ve 2020 ylnda ise 34076 MW olaca tahmin edilmektedir. 2004 te 11

jeotermal ve rüzgar enerjisinin pay sadece %0.09 olarak gerçeklemi, önümüzdeki 15 ylda da paylarnn ne olaca bilinmemektedir. Hidroelektrik ve di er yenilenebilir enerji kaynaklarndan 15 ylda 19516 MW lk bir kurulu güç ilavesi öngörülmektedir. Bu miktarn en az 15000 MW nn hidroelektrik santrallerden karlanaca tahmin edilmektedir. Bunun anlam da her yl 1000 MW kurulu güç ve yaklak 1,5 milyar $ lk bir yatrm demektir [5]. Tablo 2.6: 2005-2020 Arz-Talep Dengesi [5] 2.2 Türkiye de Hidroelektrik Enerji Üretimi Hidroelektrik santrallerden enerji üretiminin Türkiye de geldi i nokta tanmlanrken belirtilmelidir ki; endüstriyel kullanmda suyun en önemli kullanm alanlarndan birisi enerji sektörüdür. Elektrik ihtiyacnn karlanmasnda linyitle birlikte en önemli öz kayna mzdr. Elektrik üretiminde linyit kullanm çevresel kayglar da beraberinde getirdi inden hidroelektrik potansiyelimiz ön plana çkmaktadr. Ayrca 26 A ustos 2 Eylül 2002 tarihler arasnda Johannesburg da yaplan BM Sürdürülebilir Kalknma Dünya Zirvesinde (WSSD) küçük büyük ayrm yaplmakszn, hidroelektri in yenilenebilir enerji(yeil enerji) içerisinde yer ald teyid edilmitir [7]. 12

2.2.1 Hidroelektrik Enerji Üretimi le lgili Veriler 2.2.1.1 Hidroelektrik Enerji Üretiminin Tarihi Ülkemiz için en önemli enerji üretim kaynaklarndan biri olan hidroelektrik enerji ile ilgili de erlendirmeleri yaparken, bu enerji kayna nn üretiminde ülkemizin geçirdi i evrelerin incelenmesi ve ö renilmesi kukusuz çok önemlidir. Türkiye ilk defa 1902 ylnda Mersin in Tarsus ilçesinde bir su de irmeninden yararlanlarak üretilmi olan hidroelektrik enerji sayesinde elektrik enerjisiyle tanmtr. 2 kw kurulu güç ile günümüzde mikro santral boyutunda olan bu proje o günün Türkiye sinde hidroelektri in geliimi için oldukça önemli bir balangç saylabilir. Bu dönemden balamak üzere Türkiye deki elektrik enerjisinin geliimi 6 aamada de erlendirilebilmektedir: 1. )mtiyazlar ve da nk uygulamalar dönemi (1970 e kadar) 2. Bütünleme (yar tekel) dönemi (1970-1982) 3. Kamu tekeli dönemi (1982-1983) 4. Özel sektöre açlm dönemi (Y)D,Y), )HD, Otoprodüktör) (1984-2001) 5. Piyasa dönemi(2001) 6. Serbest (rekabetçi) piyasa dönemi )lk olarak, 1902-1970 yllar arasndaki imtiyazlar ve da nk uygulamalar dönemi incelenirse, 2 kw gücündeki santralla balayan bu dönemde 1910 lu yllardan itibaren, yabanc irketlerle yaplan imtiyaz anlamalaryla santrallar kurdurulmutur. Bu dönemde, sektörde birden fazla elektrikle itigal eden kuruluun faaliyet göstermesi nedeniyle bir da nklk dönemi yaanmtr. Türkiye Cumhuriyeti nin kuruldu u 1923 ylnda kurulu güç 33 MW tr. 1930 ylndan itibaren endüstrinin gelimesiyle birlikte elektrik enerjisi aydnlatma dnda da kullanlmaya balamtr. 1932 ylnda Atatürk ün önderli inde Bayndrlk Bakanl na ba l olarak su ile ilgili iler balatlm Türkiyenin enerji ihtiyacn belirlemek, su ve di er enerji kaynaklar ile ilgili inceleme ve aratrmalar yapmak amacyla 1935 ylnda Elektrik )leri Etüt )daresi kurulmutur. Dönemin en önemli projeleri Seyhan Saryar, Hirfanl, Kesikköprü, Demirköprü ve Kemer Barajlar ve HES leridir. 1940 ylna kadar 28 13

adet hidroelektrik santral kurulmutur. Ayn dönemde kurulmu olan Etibank ve )ller Bankas ise küçük ölçekli hidroelektrik santrallarn inas, köy ve kasabalarn elektrifikasyonu ile ilgili ileri yürütmütür. 1950 ylnda toplam kapasite içerisinde hidroelektri in pay 18 MW kurulu güç ile %4,4 e ulamtr. 1954 ylnda su ve toprak kaynaklarnn gelitirilmesi amacyla Devlet Su )leri Genel Müdürlü ü nün (DS)) kuruluuyla birlikte hidroelektrik projelere a rlk verilmi ve bu dönemin sonunda toplam enerji üretimi içinde hidroelektrik enerjinin pay %35 e ulamtr. 1970-1982 aras olan ikinci dönemde, ülkede artan üretim, da tm ve iletim ihtiyaçlar kurumsal bir yapy gerekli klm bu ihtiyaçtan dolay 1970 ylnda yürürlü e giren TEK kanunu ile Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmu ve sektördeki da nklk ksmen giderilmitir. TEK in kurulmasyla birlikte genellikle üretim alanlarnn tüketim alanlarndan çok uzakta oldu u hidroelektrik projeler için çok önemli olan enterkonnekte sistem gelitirilmitir. Türkiye nin Keban (1330 MW), Karakaya (1800 MW), Atatürk (2400 MW), Altnkaya (700 MW), Oymapnar (540 MW) gibi birçok büyük projesi bu dönemde projelendirilmi veya gerçekletirilmitir. Bu dönemde hidroelektrik projeler altn ça n yaam ve dönem sonunda hidroelektri in 3082 MW kurulu güç ile toplam üretim içindeki pay %53 e ulamtr. Üçüncü döneme denk gelen 1982-1983 yllar aras, askeri yönetim döneminde, belediyeler elindeki elektrik da tm ebekeleri de bir kanun ile TEK bünyesine katlm böylece elektrik sektöründe çok ksa süreli bir kamu tekeli dönemi yaanmtr. Bu dönemde sadece 157 MW kurulu güç sisteme ilave edilebilmitir. Bu dönemden sonra dördüncü dönem olarak 1984-2001 yllar arasndan bahsetmeden önce 2. ve 3. dönem olan 1970 ve 1983 yllar arasnda elektrik enerjisi yatrmlarnda özellikle de hidroelektrik santral yatrmlarnda genellikle kamu hakimiyetinin söz konusu oldu u belirtilmelidir. Dönemin sonlarnda ortaya çkan elektrik arz eksikli i ve kamu kaynaklarnn yeni yatrmlar için yetersiz kalmas sonucunda TEK tekeli kaldrlm, sektörün özel giriimcilere açlmasna karar verilmi ve 3096 sayl Kanun ile Yap-)let (Y)), Yap-)let-Devret (Y)D), )letme Hakk Devri ()HD) ve Otoprodüktör modelleri ile özel teebbüsün yatrm yapmas tevik edilmitir. Ancak son yllarda aç n giderilebilmesi için bavurulan bu modeller ciddi bir planlama sürecinden geçirilmeden uygulamaya konulmu ve 17 yl boyunca sadece kurulu güçleri toplam 980 MW ve ortalama üretimleri toplam 3908 14

GWh/yl olan 17 adet hidroelektrik santral projesi Y)D modelinde, 29.80MW kurulu gücünde ortalama üretimi 50 GWh/yl olan 1 adet proje )letme Hakk Devri modelinde iletmeye alnmtr. 499.45 MW kurulu gücünde ve 1921 GWh/yl ortalama üretime sahip 23 adet projenin ise otoprodüktör statüsünde sözleme imzalanm ve çeitli kademelerde çalmalar yürütülmektedir. 1990 l yllarda elektrik sektöründe yeterli yatrmn yaplamamas nedeniyle ülkemiz elektrik enerjisi arz-talep dengesinde kritik bir dönemden geçmi. 1997 ylnda 105,5 Milyar kwh olan talebin 2,2 milyar kwh, 1998 ylnda 114 milyar kwh olan talebin 3 milyar kwh, 1999 ylnda ise 118,5 milyar kwh olan talebin 2,3 milyar kwh ithalatla karlanmtr. Ayrca bu dönemin sonlarnda, yanltc verilerle yaplan planlama çalmalaryla hidroelektrik projelerin enerji üretimindeki pay geriletilirken do al gaz ile çalan santralarn pay artrlarak ülke iyiden iyiye da ba ml hale getirilmitir. 2000 yl k döneminde do algaz teminindeki aksamalar, ar so uklar nedeniyle do algaz çekiindeki ani art ve termik santrallardaki baz münferit problemler nedeniyle ksa süreli de olsa elektrik ksntlar yaanmtr. Bu srada pik karakterde çaltrlmas gereken depolamal hidroelektrik santrallerin baz karakterli çaltrlarak su seviyelerinin minimum düzeye indirilmi olmas nedeniyle, düünün azalmasyla santrallerde daha az enerji üretilmi ve bu durum da hidroelektrik santrallerin güvenilir olmad iddias kamuoyuna yanstlmtr. 2001 ylnda balayan beinci dönemle Türkiye hidroelektrik enerjisi üretim tarihinde piyasa dönemi balamtr. 3096 sayl Kanun kapsamnda uygulanan modellerin baarya ulamamas sonucunda Dünya Bankasnn giriimiyle ve AB mevzuatna parelel olarak balatlan yeniden yaplanma çalmalar sonucunda 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu 3 Mart 2001 tarihinde yürürlü e girmi ve yeni piyasa modeli 3 Eylül 2002 tarihinden itibaren uygulamaya konmutur. Sözkonusu Kanunun temel amac, elektri in yeterli, kaliteli, sürekli, düük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir ekilde tüketicilerin kullanmna sunulmas için, rekabet ortamnda özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açdan güçlü, istikrarl ve effaf bir elektrik enerjisi piyasasnn oluturulmas ve bu piyasada ba msz bir düzenleme ve denetlemenin sa lanmasdr [5]. Bu dönemi takiben 6. dönem olarak adlandrlabilecek, serbest piyasa dönemi balamtr. Bu dönemle beraber piyasa daha da serbestletirilmi, su kullanm hakk 15

antlamasyla beraber, santral ina ve elektrik üretip satabilme serbestli i getirilmitir. 2.2.1.2 Hidroelektrik Enerji Üretiminin Geliimi Türkiye deki hidroelektrik enerji üretiminin geliimini irdelerken Mekil 2.3 e tekrar bakld nda son yllarda, hidroelektrik santrallerden enerji üretiminin ciddi bir art göstermedi i görülecektir. Halbuki son 30 yllk dönemde ülkemizde elektrik talebi art hz ortalama % 8.6 dr. Bu yüksek art hzna ra men kii bana düen yllk 2000 kwh'lk elektrik tüketimiyle Türkiye deki durum gelimi ülkeler ortalamasnn üçte biri oranndadr. Tüketim doyuma ulancaya kadar da talep art uzun yllar devam edecektir. Bu talebin karlanabilmesi için de 2008-2020 yllar arasnda her yl artan de erde 2500-3500 MW aras güçlerde yeni santral projelerinin iletmeye alnmas gerekmektedir. Bu güç ihtiyac en az yllk 2.5-3.5 milyar $ yatrm gerektirmektedir [7]. Türkiye deki hidroelektrik potansiyelin gelitirilmesi incelenirken ülkemizin durumunu di er ülkelerle karlatran aa daki tabloya bakld nda (Tablo 2.7), teknik potansiyelde belirtilen ülkeler arasnda 3. srada olan ülkemiz, gelitirilen potansiyelde son srada ve di er ülkelerden oldukça geri bir noktadadr. Buradan da anlalaca üzere hidroelektrik potansiyelin gelitirilmesi konusunda çok çallmas gerekmektedir. Tablo 2.7: Hidroelektrik Potansiyelin ve Geliiminin Di er Ülkelerle Karlatrlmas [2] 16

2.2.1.3 Hidroelektrik Enerji Potansiyelimiz Türkiye hidroelektrik potansiyeli açsndan dünya sralamasnda pek de gerilerde denemeyecek bir yerdedir. )çme-kullanma suyunun aksine yaplabilir ekonomik hidroelektrik potansiyel açsndan Avrupa da, ülkemiz Rusya ve Norveç in ardndan 3. srada gelmektedir. Mekil 2.5 de yüzdesel ve rakamsal olarak ülkemizin hidroelektrik potansiyeli görülmektedir. 237 ekil 2.5: Ülkemizin Hidroelektrik Potansiyeli [7] 2.2.1.4 Hidroelektrik Santrallerin Enerji Üretim Pay Türkiye deki toplam enerji üretimi 2003-2005 yllar arasnda devaml artt halde, hidroelektrik enerjinin pay aa daki tabloda (Tablo 2.8) gösterildi i üzere devaml art göstermemi, 2005 ylnda düü göstermitir. Burada hidroelektrik enerji santral projelerine gerekli yatrm aktarmlarnn yaplmad anlalmaktadr. 17

Tablo 2.8: Hidroelektrik Enerji Üretiminin Toplam Enerji )çindeki Pay [2] 2.2.1.5 Hidroelektrik Santrallerin Mevcut Durumu Türkiye de mevcut hidroelektrik santrallerin durumu incelenirken baz santrallerin mevcut ve gelecekteki üretimlerinin ne yönde ekillendi i Tablo 2.9 de verilmektedir. Buna göre 2025 ylna kadar üretim de erleri kaybnn çok fazla olmayaca, hatta baz santrallerde üretim de erlerinin artaca, 2050 ylna do ru ise enerji üretim de erlerinin düece i görülmektedir. Bu durumda, önümüzdeki 40 yl içerisinde hidroelektrik santrallerden üretilen enerji, yeni santraller yaplmamas durumunda ihtiyac karlamayacaktr. 18

Tablo 2.9: Baz Hidrolik Santrallarn De iik Yllardaki Enerji Üretimleri [6] 19

2.2.2 Türkiye de Hidroelektrik Enerji Yatrmlar ile lgili Kurumlar DS), EPDK, E)E), EÜAM gibi kurumlara alt balklarda de inilecek, burada bu belirtilen kurumlarn dndakilerin görevleri özetlenecektir. Türkiye nin bütün su kaynaklar projelerinin yürütülmesi için kurulmu olan kurumlar iki gruba ayrlmaktadr: 1. )zleyici-denetleyici kurulumlar: Çevre ve Orman Bakanl, Sa lk Bakanl, Tarm ve Köyileri Bakanl, Devlet Planlama Tekilat, 2. Uygulamac-yatrmc kurumlar: Bayndrlk ve )skan Bakanl, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl. Çevre ve Orman Bakanl, çevre yönetimiyle ilgili balca koordinatördür. Su kaynaklarnn korunmas, kirlili in önlenmesi, gerekli tedbirlerin alnmas, su kaynaklarnn verimli ekilde kullanlmas, gelitirilmesi ve su ekosistemlerinin korunmasn sa lamakla görevlidir. Tarm ve Köyileri Bakanl, tarmsal faaliyetlerin su kaynaklarna etkisinin önlenmesi, su ürünlerinin korunmas, tarmsal havzalardaki ekolojik dengenin sürdürülmesi, köy ve ba l yerleimlerdeki içme ve sulama suyunun sa lanmas faaliyetlerini yürütmektedir. Sa lk Bakanl, ülke insannn sa l n korumak amacyla, içme suyunun hijyenik kontrolü, su kalitesinin kontrolü, suyun fiziksel, kimyasal ve mikrobiyolojik analizlerinin yaplmas ve kontrolü, klor ölçümlerinin yaplmas gibi, su kaynaklar yönetimindeki önemli ileri yürütmektedir. Devlet Planlama Tekilat, su kaynaklar ve atk su artma tesislerinin gelitirilmesi ile ilgili olarak, hükümete yllk ve be yllk programlar sunan, rasyonel ve tutarl yatrm programlarnn hazrlanmasn amaçlayan bir kurulutur. Ayrca Devlet Su )leri Genel Müdürlü ü ve )ller Bankas Genel Müdürlü ü nün yatrmlarn yönlendirici, ülke genelinde dengeli da lmn sa layc bir role de sahiptir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, önemli bir enerji kayna olan suyun, aklc kullanm ile ilgili çalmalar yürütmektedir. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlü ü (MTA), jeotermal su kaynaklarnn belirlenmesi ve de erlendirilmesi iini üstlenmektedir. Bayndrlk ve )skan Bakanl nn su kaynaklar konusundaki çalmalarn, )ller Bankas Genel Müdürlü ü yürütmektedir. )ller Bankas Genel 20

Müdürlü ü, içilebilir su kaynaklarnn belirlenmesi, kullanma sunulmas, su kaynaklarnn korunmas için kanalizasyon ve artma tesislerinin projelendirilmesi, yaplmas ya da yaptrlmas gibi alt yap hizmetlerinin sürdürülmesinde yerel yönetimlere destek olmaktadr. )ç )leri Bakanl nn su kaynaklar konusundaki çalmalar, yerel yönetimlere ilikin çalmalarn idari kontrolünü sa lamas noktasndadr. Bakanl n ana hizmet birimlerinden biri olan )ller )daresi Genel Müdürlü üne ba l )l Özel )daresi, bu görevi yürütmektedir. Yerel yönetimler, su yönetiminde, kanunlarn uygulanmas, yönetimsel baar ve süreklilik için çok önemlidir. Belediyeler, çevre politikasn gelitirme ve uygulamada en önemli yönetim birimidir [9]. Aa da su kaynaklar ile ilgili kurumlar gösteren ema görülebilir. ekil 2.6: Türkiye deki Su Kaynaklar Yönetiminden Sorumlu Kurumlar [26] 2.2.2.1 Devlet Su leri Genel Müdürlü*ü Türkiye nin su kaynaklar gelitirme projelerinin ana sorumlusu Devlet Su )leri Genel Müdürlü ü dür. Ksa ad DS) olan bu kurumun balca görevlerinden biri olan hidroelektrik santral projeleri gelitirilmesi yine DS) tarafndan yönetilmekte ancak bugün geçmite izlenilen yöntemlerin aksine özel sektör tarafndan ön çalmas hazrlanm projeler seçilmekte ve uygun bulunan projeler yine özel sektöre ina ettirilip, onlar tarafndan iletilmesi sa lanmaktadr. Bu kurumun geçmiine bakt mzda, ülkemiz su kaynaklaryla ilgili bu kuruluun oluturulmas 1953 ylnda gerçeklemitir. O tarihte 6200 sayl Kanunla Devlet Su )leri (DS)) kurulmutur. DS), "yerüstü ve yeralt sularnn tek ve çok amaçl 21

kullanm, toprak erozyonunun ve takn zararlarnn önlenmesi" ile yükümlü klnmtr. Bu nedenle DS), barajlarn, hidroelektrik santrallarn, içme-kullanma suyu temini ve sulama ebekelerinin planlanmas, projelendirilmesi, ina edilmesi ve iletilmesinden sorumludur [7]. 2.2.2.2 Elektrik leri Etüt daresi Ülkemizin su kaynaklarnn gelitirilmesi ile ilgili olarak kurulan devlet kurumlarndan ilki Elektrik )leri Etüd )daresi dir. Bu kurum, ülkemizde mevcut su kaynaklarnn kullanm ile ilgili olarak 1935 ylnda 2819 sayl Kanun ile kurulmutur. Elektrik )leri Etüd )daresi ne kurulu kanunuyla; Ülkemizde mevcut su kuvvetleri ve di er enerji kaynaklarn aratrarak elektrik üretimine en uygun olanlar saptama (2819 sayl Kanun, madde:1/a) görevi verilmitir [7]. 2.2.2.3 Türkiye Elektrik Üretim A.. Türkiye Elektrik Üretim A.M. nin balca görevi, ülkemizde elektrik üretiminin genel idaresinin yaplmasdr ancak daha önceden TEK in (Türkiye Elektrik Kurumu) alt kurumlarndan birisi olan Türkiye Elektrik Üretim Anonim Mirketi bugün ayr bir kurum olarak görevini sürdürmektedir. )lk olarak TEK in ayrma süreci ile ilgili bilgi vermekte fayda vardr. Türkiye'deki elektrik üretim, iletim, da tm ve ticaretine ilikin faaliyetlerin entegre bir sistem içerisinde ve bir kamu kurumu çats altnda birletirilmesi öncelikli hedef olarak öngörülmütür. Bu hedef ve strateji do rultusunda, 15.07.1970 tarih ve 1312 sayl Kanun ile devletin genel enerji ve ekonomi politikasna uygun olarak, yurdun ihtiyac bulunan elektri in üretim, iletim, da tm ve ticaretini yapmak amacyla, kamu iktisadi kuruluu statüsünde, Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmutur. 10 Eylül 1982 tarihinde yürürlü e giren 2705 sayl Kanun uyarnca Belediye ve Birlik Elektrik Tesislerinin TEK'e devri ile enerjide bütünleme sa lanmtr. 2705 sayl Kanunun kapsam dnda kalan, )ller Bankas nn elektrik enerjisi dalnda çalan personeli ve ileri, kurulular arasnda yaplan bir anlama ile Temmuz 1986 ylnda tüm fonksiyonlar ile TEK'e devredilerek kamu kesiminde istenilen bütünlük sa lanmtr. Daha sonra da de ien ve gelien ülke koullar ile birlikte, 233 sayl Kanun Hükmünde Kararname'ye dayanlarak çkarlan 12.08.1993 tarih ve 93/4789 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile, bir kamu iktisadi kuruluu olan TEK, Türkiye Elektrik 22

Üretim )letim AM (TEAM) ve Türkiye Elektrik Da tm AM (TEDAM) ünvanl iki ayr kamu iktisadi teekkülü olarak tekilatlandrlmtr. 15.05.1998 tarihinde Dünya Bankas ile akdedilen proje ikraz ve garanti anlamasnda, elektrik enerjisi sektöründe "Ulusal Bir )letim Mirketinin" kurulmas için yasal düzenlemeler yaplmas öngörülmütür. 21.01.2000 tarih ve 4501 sayl Kanun ile sektörde uluslararas tahkim müessesesi düzenlenmi, mevcut elektrik mevzuatnn Avrupa Birli i (AB) muktesebatna uyumlu hale getirilmesi ve buna göre sektörde yeniden yaplandrma calmalar balatlmtr. 2001 ylnda Hükümet tarafndan uygulamaya konulan "Ekonomik )stikrar ve Enflasyonla Mücadele Program "çerçevesinde de, TEAM'n özelletirilmek üzere yeniden yaplandrlmas öngörülmütür. Bu programn balca amac, elektrik enerjisi sektörünün yeniden yaplandrlmas, elektrikte serbest piyasa sistemine geçilmesi, serbest rekabet ortamnn sa lanmas, elektrikle ilgili, üretim, iletim, toptan sat ve da tm için ayr ayr kamu irketi kurulmas ve son aamada iletim dndaki kamu elektrik irketlerinin özelletirilmesidir. Buna göre, 233 sayl Kanun Hükmünde Kararname'nin (KHK) 3. maddesine ve 20.02.2001 tarih ve 4628 sayl Elektrik Piyasas Kanunu na dayanlarak çkarlan ve 02.03.2001 tarihinde yürürlü e giren 05.02.2001 tarih ve 2001/2026 sayl Bakanlar Kurulu Karar uyarnca TEAM, Türkiye Elektrik )letim AM (TE)AM), Elektrik Üretim AM (EÜAM) ve Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt AM (TETAM) ünvanlarnda, anonim irket statüsünde, üç ayr iktisadi devlet teekkülü eklinde tekilatlandrlmtr [8]. 2.2.2.4 Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu Elektrik piyasasndaki serbestleme beraberinde, serbest piyasay kontrol edecek kurumlarn oluturulmas gereklili ini getirmitir. 4628 sayl Kanun ile Elektrik Piyasas Düzenleme Kurumu kurulmu, daha sonra 4646 sayl Do al Gaz Piyasas Kanunu ile de Enerji Piyasas Düzenleme Kurumu (EPDK) adn almtr. Kuruma, 5015 sayl Petrol Piyasas Kanunu ile petrol piyasasn, 5307 sayl Svlatrlm Petrol Gazlar (LPG) Piyasas Kanunu ile de svlatrlm petrol gazlar piyasasn düzenleme ve denetleme görevleri verilmitir. Enerji Piyasasi Düzenleme Kurulu 19.11.2001 tarihinde görevine balamtr. Bu kurumun amac, elektri in, do al 23

gazn, petrolün ve LPG' nin yeterli, kaliteli, sürekli, düük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir ekilde tüketicilerin kullanmna sunulmas için, rekabet ortamnda özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açdan güçlü, istikrarl ve effaf bir enerji piyasasnn oluturulmas ve bu piyasada ba msz bir düzenleme ve denetimin sa lanmasdr. EPDK nn kurulu amac ve asl görevi piyasann özellemesi ve serbestlemesidir. Kurum, bundan dolay piyasann serbestlemesi ve özelletirilmesine müdahale anlamna gelecek ilem yapmaktan kaçnmaktadr. EPDK, arz güvenli inin sa lanmasndan do rudan sorumlu de ildir, sorumlu olmad gibi yaptrm/yatrm imkan da yoktur. Kurum, ihale açarak, pazarlk veya baka bir yöntemle, u yere, u tipte, su kapasitede bir santral ina et diyemez, yasal yetkisi ve yatrm bütçesi yoktur. Ancak EPDK, özel sektör yatrmclarna, bavurular olmas halinde lisans yönetmeli i do rultusunda santral tesis izni verir. EPDK' nin; Piyasann özelletirilmesi için gerekli hazrlklar yapmak, 21 Elektrik Da tm Bölgesi'nin özelletirilmesini gerçekletirmek, Üretim varlklarnn özelletirilmesini gerçekletirmek, Yeniden yaplanma, dengeleme-uzlatrma mekanizmas olmak, eklinde sralabilecek görevleri vardr [8]. 24

3. SU YÖNETMNDE YEN MODELLERN TEMELLERN OLUTURAN YAKLAIMLAR 3.1 Güncel Su Politikalar Günümüzde dünyada uygulanan su politikalar, proje oluturulmas, ina ve iletme yönünden genel olarak daha çok serbestleme yönündedir ancak ülkelerin kalknmlk ve mevcut ekonomik ve fiziki potansiyelleri açsndan her ülke için ayr ayr de erlendirme yaplmaldr. Dünyada uygulanan küresel yaklamlar do rultusunda su, insanlarn kullanmna sunulmas gereken bir hak olarak de il, ticari bir meta olarak görülmeye balanmtr. Öte yandan, her geçen gün, hem dünya üzerindeki kullanlabilir su miktar ve kalitesi, hem de kii bana düen su miktar azaldkça su kaynaklarnn korunmas, gelitirilmesi ve kullanlmas konusunda sorunlar çkmakta, baz durumlarda ise ülkeler arasnda çeitli boyutlarda su kaynakl anlamazlklar do maktadr. Bu durumlarda Birlemi Milletler, Dünya Su Konseyi, Avrupa Birli i gibi uluslararas kurulularn, toplumlarn ve ülkelerin su haklar konusunda devreye girmesi zorunlulu u duyulmaktadr. Ancak söz konusu bu kurulularn getirmek istedikleri standart ve uygulamalar genelde su kaynaklar potansiyelinin tamamn gelitirmi gelimi ülkelerin artlarna uygun, onlarn önceliklerine yönelik olmaktadr. Bu öncelikler de gelitirilecek ve gelitirilmi mevcut kaynaklarn daha etkin ve çevreye daha duyarl kullanlmas yönünde olmaktadr. Su kaynaklar konusunda politikalar üreten baz uluslararas toplantlar, 1972 )nsan Çevresi Konferans, 1977 Mar del Plata Konferans, 1983 Brundtland Raporu, 1992 Dublin Konferans, 1992 Rio Çevre ve Kalknma Konferans, 2000 Haag Forumu, 2001 )stanbul Forumu, 2001 Uluslararas )çme Suyu Konferans ve 2002 Sürdürülebilir Kalknma Dünya Zirvesi dir. Bu toplantlarda su kaynaklarn gelitirmi ülkelerin daha önce uymadklar ilkeler benimsenmektedir. Benzer durum snraan sular ile ilgili mevzuatta da yaanmaktadr. Nitekim BM Uluslararas Su Yollarnn Ulam D Amaçlarla Kullanm Sözlemesi nin önsözüne, tanma ve proje bildirimlerini 25

öngören maddeler ile anlamazlklarn halline ilikin maddelere Türkiye nin itirazlar olmutur. Aralk 2000 de yürürlü e giren AB Su Çerçeve Direktifinde de snraan su kaynaklarnn sahip olduklar su toplama havzalar ile birlikte ilgili ülkelerin ortakl ile yönetilmesi ve yalnzca ulusal veya bölgesel yönetim yaklamndan vazgeçilmesi hükmedilmektedir [11]. Birlemi Milletler Kalknma Programlar su kaynaklar ve ilikili politikalar üzerinde çeitli çalmalar yapmaktadrlar. )lk olarak Birlemi Milletler in dünyadaki su potansiyeli de erlendirmesine bir göz atlrsa, Birlemi Milletler Dünya Su Gelitirme Raporu na göre tüm dünya ülkelerindeki kii bana düen yllk yenilenebilir su kaynaklarn gösteren harita aa da sunulmaktadr. ekil 3.1: Dünya Ülkelerinin Kii Bana Düen Yllk Yenilenebilir Su Kaynaklar, 2002, m3/nüfus/yl Ülkelerin su ktl üzerine yaplan hesaplamalarda büyük problemlerle karlalmaktadr. Bu bilimsel problemlerin çözülmesi için Uluslararas Su Yönetimi Enstitüsü (International Water Management Institute IWMI) uzun vadeli aratrma programlar oluturmutur. Bu aratrma program içerisinde yaplan ilk çalma 1998 ylnda Dünya Su Talep ve Arz, 1990 dan 2005 e: Senaryolar ve Konular isimli makalede yaynlanmtr. Bu çalmada su ktl nn belirlenmesi için kullanlan iki yöntemden bahsedilmitir. Yöntemin birinde yllk su kayna nn ülke nüfusuna oran, bir di erinde ise yllk toplam çekilen suyun yllk su kayna na 26

oran dikkate alnmtr. Birinci çalmaya göre 1,700 m3/nüfus/yl orannn üzerinde bir orana sahip olan ülke, su ktl ile kar karya de ildir. 1,000 m3/nüfus/yl orannn aa snda bulunan bir ülkenin su kaynaklar, sa lk, ekonomik geliim ve refah seviyesini desteklememektedir. 500 m3/nüfus/yl orannn altndaki ülkelerde ise su hayati derecede önemli olmaktadr. )kinci çalma ise Birlemi Milletler Sürdürülebilir Kalknma Komisyonu tarafndan yaptrlan bir çalmadr. Bu çalmaya göre, bir ülkenin toplam su çekiminin toplam yllk su kayna na oran %40 n üzerinde ise bu ülke su fakiri olarak de erlendirilmektedir. Her iki çalmann ana yaklam talep-yönlü olmasdr. Talep yönlü yaklamlarla ilgili sorunlardan birisi, bir ülkenin su ktl ölçütünün o ülkenin yllk su kayna na ba l olmasdr. Belirlenen bu ölçütte imdiki ve gelecekteki talep veya ihtiyaçlar göz önüne alnmamaktadr. Örnek olarak verilen Zaire Cumhuriyeti nde, çok yüksek miktarda yllk su kayna ve çok düük miktarda su çekimi yüzdesi ile nüfus oran olmasndan dolay her iki yöntemde de su ktl Zaire de görülmemektedir. Buna ra men, Zaire deki insanlarn yeterli su ihtiyaçlar karlanamamaktadr. Türkiye de ise 2001 ylnda toplam su çekiminin yenilenebilir su kaynaklarna oran %43 tür. Ayrca 2025 ylnda beklenen su talebi 2001 ylndaki tüketimin %183 ünü oluturacaktr. Bu nedenlerle Türkiye de çok küçük veya hiç su ktl yoktur denilmektedir. Bununla birlikte ülkemizde bölgesel su ktl bulundu u da belirtilmektedir. Tüm bu bilgiler nda ülkemizde su ktl nn tanm, bölgesel olarak durumu ve karsnda yaplmas gerekenler konusunda daha detayl bir çalma ile ülke politikas oluturulmas gere i görülmektedir. Bununla birlikte suyun yönetiminin çok disiplinli ve çok tarafl bir sorun alan olmas sebebiyle, ulusal su politikasnn oluturulmas bilim adamlarnn ve sivil toplum kurulularnn etkin katlm ve sa lkl bir kamuoyu izlemesiyle mümkündür. Öte yandan, dünya kaynaklarnn hzla tükendi i günümüzde hükümetlerin politikas, ne olursa olsun taleplerin karlanmas yönlü de il, daha çok taleplerin azaltlmas, verimlili in arttrlmas ve kayplarn minimize edilmesi yönünde olmaldr. Ancak bu ekilde hem do al kaynaklar korunacak, hem de enerji talebini karlama yönündeki maliyetler azaltlacaktr [10]. 27