Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29 Gülpınar AKBULUT ÖZPAY 1 Nazire ÖZGEN ERDEM 2 Emrah AYAZ 3 Fatih OCAK 4 YENĠ BĠR JEOTURĠZM SAHASI: EMĠRHAN KAYALIKLARI (SĠVAS) 5 Özet Bu çalışmanın konusu İç Anadolu da Sivas İli sınırları içinde yeni bir jeoturizm sahası Emirhan kayalıklarıdır. Deniz seviyesinden 1780 m. yükseltide ve Sivas a 13 km uzaklıkta bulunan Emirhan kayalıkları, Miosen döneminde yatay konumdaki kumtaşlarının tektonizmaya bağlı olarak 90 ye varan dikey konuma gelmesiyle oluşan önemli doğal jeosittir. Saha 15.68 km 2 lik bir alan kaplar. Doğal bir manzara görünümüne sahip bu arazi de eğim kırıklığı nedeniyle oluşan şelaleler, tafoni gibi farklı oluşumlar, yaban keçisi, kınalı keklik, jips içerisinde gelişen endemik bitkiler bulunur. Aynı zamanda kültürel jeomiras açısından değer oluşturan kiliseler, koruma kuleleri de vardır. Her yıl doğal ve kültürel değerlerini görmek için yüzlerce insan bu sahayı farklı zamanlarda ziyaret etmektedir. Bu saha genel çerçevede Yukarı Kızılırmak Kültür ve Doğa Yolu içerisindeki önemi artan bir jeomirastır. Bu jeomirasın jeoturizm bağlamında önemi vurgulanmıştır. Sivas Anahtar Sözcükler: Jeopark, jeosit, jeomiras, Emirhan Kayalıkları ve 1 Doç.Dr. Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe ve Sosyal Bilimler Bölümü, Sivas, gakbulut58@gmail.com 2 Prof.Dr. Cumhuriyet Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Sivas nazire.erdem@gmail.com 3 Maden Tetkik ve Arama Genel Müdür Yardımcısı, Ankara, emrah.ayaz@mta.gov.tr. 4 Öğr. Gör. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Kavak Meslek Yüksekokulu, Mimarlık ve Şehir Planlama Bölümü, Samsun, fatihocak05@gmail.com 5 A new geotourism area of Emirhan cliffs (Turkey) başlıklı bu çalışma 23-26 Mayıs 2016 yılında 4 th International Geography Symposium da sözlü bildiri olarak sunulmuş, ancak tam metin olarak yayınlanmamıştır.
Gülpınar Akbulut Özpay _ Nazire Özgen Erdem _ Emrah Ayaz _ Fatih Ocak A NEW GEOTOURISM AREA: EMIRHAN CLIFFS (SĠVAS) Abstract The subject of this study is a new geotourism area of Emirhan cliffs, which is located in Sivas city boundaries of the Middle Anatolia Region. It is altitude 1780 metres above sea level and 13 km from Sivas. Emirhan cliffs is a natural geosites, which was overturned of sandstones in the horizontal position in Eocene - Miocene periods due to tectonic and occurred giant layer vertical structures with 90, covering an area of approximately 15.68 km 2. This geosites area has natural scenery with temporarily waterfalls, differ forms as tafone, wild goat and rock partridge and endemic species on gypsum rocks. At the same time, it has cultural values such as church, protect towers. Emirhan cliffs are new tourism areas to be visiting of hundreds of people to see natural and cultural values every year. In general framework that geoheritage is a part of Upper Kızılırmak Culture and Natural Way and an ever-increasing important. In this study is addressed on importance related to geotourism of this geoheritage. Key words: Geopark, geosite, geoheritage, Emirhan Cliffs and Sivas. GĠRĠġ Jeolojik ve jeomorfolojik sitlerin bir arada bulunduğu coğrafi alanlar olarak tanımlanan jeoparklar ve bunların içinde gelişen jeosit, jeoturizm, jeomiras ve jeokoruma gibi birçok yeni kavramın popülerliği giderek artmaktadır. UNESCO tarafından 21. yüzyılın yeni trendi olarak kabul edilen jeoparklar; jeokoruma, jeoturizm ve jeoeğitim gibi üç ana amaçla hareket eden bir sürece tabidir (Akbulut, 2014). Bununla birlikte bu sürecin önemli bir adımını jeositlerin veya jeomiras alanlarının tespiti oluşturur. Bu adımdan sonra eğitim ve jeoturizm aşamalarına geçilir (Şekil 1). 16 ġekil 1. Jeopark Alanlarında gelişen süreçler (Akbulut, 2014). Jeosit, jeoparklar içinde doğal miras niteliği taşıyan bir jeolojik miras unsurudur (Çiftçi ve Güngör 2016: 228). Dünya nın 4.6 milyar yıllık jeolojik geçmişine ilişkin verileri yansıtan, olağandışı görsel özelliği nedeniyle benzerlerinden ayrılan, asla yeniden oluşturulamayacak, yerine konulamayacak, değişik nedenlerle yok olma tehdidi altındaki doğal oluşumlar olarak tanımlanan jeolojik miras ise önemli görsel ve bilimsel değer taşıyan jeositlerdir (İnan 2008: Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29
Yeni Bir Jeoturizm Sahası: Emirhan Kayalıkları (Sivas) 80). Örneğin, özgün morfolojik yapılı kayalar, kanyonlar, mağaralar, travertenler, obruklar ve tektonik yapılar başlıca jeositlerdir. Bununla birlikte jeosit ve jeomirasların kırsal kalkınmada değer bulması jeoturizm sayesinde olmaktadır. Jeoturizm, kırsal alanda yoğunluk gösteren jeolojik ve jeomorfolojik sitlerin ziyaretine dayalı doğa turizmi şeklinde tanımlanabilir (Akbulut 2016: 87). İç Anadolu da Yukarı Kızılırmak Havzası içerisinde yer alan Sivas, karmaşık jeolojik yapısına bağlı olarak, çeşitlilik ve miktar bakımından oldukça önemli jeolojik miras varlıklarına ve jeoturizm potansiyeline sahiptir. Yörede, Yukarı Kızılırmak Kültür ve Doğa Yolu, Yukarı Kızılırmak Jeoparkı, Sivas İli jeoturizm Potansiyeli ve Sivas İli jeomiras Envanter Atlası gibi konu ile ilgili halen devam eden çeşitli projeler ve çalışmalar mevcuttur. Projeler tamamlandığında jeositler, jeomiras ve jeoturizm alanlarının tespitine yönelik Türkiye nin en kapsamlı envanterlerinden birine Sivas ili sahip olacak, jeokoruma, jeoeğitim, jeoparklar ve jeoturizme yönelik adım ve yatırımlar daha sağlıklı ve verimli şekilde yapılabilecektir. Bu çalışmanın konusunu oluşturan Emirhan Kayalıkları, bilimsel ve görsellik açısından ilde tespit edilen en önemli jeomiras alanlarından biridir. Sivas şehir merkezinin 13 kilometre doğusunda yer alan Emirhan Köyü nden adını alan bu kayalıklar, yaklaşık 25-30 milyon yıl önce yatay konumda çökelmiş ancak sonraki dönemlerde tektonik faaliyetlerin etkisiyle dikleşmiş, 1779 m. zirveye sahip yüksek ve sarp kumtaşı tabakalarından oluşur (Harita 1, Foto 1). Yüzölçümü 15, 68 km 2 olan saha, doğal oluşumların yanında kültürel jeolojik miras veya jeokültür açısından da değerlidir. Bu eşsiz görüntüyü tafoniler, şelaleler, farklı aşınım yüzeyleri ve şekilleri tamamlamakta, yaban keçisi, kızıl şahin, ayı ve kınalı keklik gibi yaban hayatı ise bu alanda çeşitlilik sunmaktadır. Bu çerçeveden hareketle çalışmada Emirhan Kayalıkları ve yakın çevresinin jeolojik miras özellikleri ve jeoturizm potansiyelinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. 17 Harita 1: Araştırma Sahasının Lokasyon Haritası Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s. 15-29
Gülpınar Akbulut Özpay _ Nazire Özgen Erdem _ Emrah Ayaz _ Fatih Ocak Fotoğraf 1: Emirhan Kayalıklarının genel görünümü ( Fotoğraf Ozan Özpay arşivinden alınmıştır). 1. DOĞAL ÇEVRE ÖZELLĠKLERĠ 1.1. Jeolojik Özellikleri Emirhan kayalıkları yada Ballıkayalar adlandırılan saha, Neotetis in kuzey kolunun kapanmasıyla şekillenmeye başlayan Sivas Tersiyer Havzası içerisinde yer alır (Şengör ve Yılmaz, 1981). Kuzeyinde Pontid Tektonik Kuşağı, Kuzey Anadolu Ofiyolitik Kuşağı ve güney sınırında Toros Tektonik Kuşağının arasında bulunan Sivas Tersiyer Havzası kuzeydoğugüneybatı yönlü olarak uzanan yaklaşık 250 km uzunluğunda, 50 km genişliğinde büyük bir jeolojik havzadır (Ayaz, 2013: 66). Sivas havzasında gözlenen en yaşlı birim Üst Kretase - Paleosen yaşlı Tecer kireçtaşlarıdır. Birim, bol fosili sığ denizel kireçtaşlarından oluşur (İnan ve İnan 1990). Çalışma alanı ve çevresinde Eosen yaşlı birimler havza ortasında fliş (Bozbel Formasyonu, Kurtman, 1973), kenarlarında ise nummulitli kireçtaşları (Tokuş formasyonu) olmak üzere iki farklı litoloji ile temsil olur. Bölgede Eosen sonunda bir regresyon gelişmiştir. Oligosen, havzanın bazı kesimlerinde sığ denizel-karasal kırıntılılarla başlar ve üstte doğru tümüyle akarsu rejiminde depolanan kırıntılı fasiyeslere geçer (Selimiye formasyonu, Kurtman 1973). Havzanın bazı kesimlerinde ise bu regresyona bağlı olarak kırmızı çamurtaşları ve evaporitler (Karayün ve Hafik formasyonları) çökelmiştir. Erken-Orta Oligosen boyunca etkili olan karasal rejimden sonra, geç Oligosen-erken Miyosen de havzanın doğu kenarında bir transgresyonla birlikte denizel kırıntılı ve karbonatlardan oluşan birim (Karacaören formasyonu) çökelmiştir. Orta Miyosen de karasal çökellerden oluşan Benlikaya Formasyonu, geç Miyosen-Pliyosen de ise benzer şekilde akarsu ve göl çökelleri ile temsil olan İncesu Formasyonu gözlenmektedir (Pisoni, 1965; Yılmaz, 1980). Emirhan yöresinde, Ballıkayalar olarak adlandırılan birim Karayün formasyonu (Cater ve diğ., 1991) olarak tanımlanır. Formasyon yer yer deltayik nitelikler gösteren flüviyal çökeller 18 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29
Yeni Bir Jeoturizm Sahası: Emirhan Kayalıkları (Sivas) için kullanılmıştır. Birim özellikle Tecer ırmağı boyunca ve Karayün-Celalli dolaylarında geniş yüzlekler verir. Taban kesimlerinde yer yer ince evaporit-karbonat içeren kırmızı renkli, kumtaşı, çamurtaşı (başlıca silttaşı) ve çakıltaşı litolojileriyle temsil edilen formasyonun kalınlığı 2000 m. ye ulaşır. Oldukça iyi tabakalar sunan birimde 10 cm- 5m arasında değişen tabaka kalınlıkları gözlenir. Kötü boylanmanın gözlendiği kumtaşlarında; derecelenme, çapraz tabakalanma, ağırlık ve akıntı yapıları, biyotürbasyon, kanal tortulları, kil topçukları gibi önemli sedimanter yapılar yoğun olarak izlenir (Kangal, 1994: 20). Kumtaşları litarenit olarak tanımlanmıştır. Birimin çakıltaşları farklı kökenleri temsil eden çakıllardan oluşur. Bu çakıllar, kuvars, kireçtaşı, ofiyolitik kayaç, jips ve kiltaşlarından oluşur. Kahverengi ve kırmızı renkli silttaşları ise, ince-orta tabakalıdır ve bileşim olarak kumtaşlarına benzerlik sunarlar (Kangal, 1994, Harita 2). Birimin kırmızı rengi, bitki kırıntıları, çapraz tabakalanmalar, ripilmarklar ve kanal tortulları karasal bir ortamı temsil eder. Tüm bu yapılarıyla bölge sedimantolojik açıdan açık hava müzesi niteliğindedir. 19 Harita 2: Araştırma Sahasının Jeoloji Haritası Emirhan yöresinde birim içerisinde belirgin anlamda yaş verebilecek fosillere rastlanmamıştır. Ancak bu formasyonun, Taşlıdere yöresindeki yüzleklerinden derlenen Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s. 15-29
Gülpınar Akbulut Özpay _ Nazire Özgen Erdem _ Emrah Ayaz _ Fatih Ocak charophyta (Nitelopsis meriani, Chara notata, Stephanochara berdatensis, Spherochara sp.) ve polen örnekleri (Caryapollenites simplex ve Intratriporopollenites instructus) Geç Oligosen- Erken Miyosen yaş konağını vermektedir (Özgen Erdem ve diğ., 2013). Bu formasyon yörede masif jipslerden oluşan Hafik formasyonu üzerine gelir ve sığ denizel karbonat ve kırıntılılardan oluşan Oligosen-Alt Miyosen yaşlı Karacaören formasyonu ile üzerlenir. Araştırma sahasınında içinde yer aldığı Sivas Tersiyer Havzası, Geç Kretase den orta-geç Miyosen deki Neotektonik dönemin başlangıcına kadar kuzey-güney yönlü bir sıkışma rejiminin etkisinde kalmıştır. Bu sıkışma rejimine bağlı olarak bindirme fayları ve doğrultu atımlı faylar gelişmiştir (Foto 2). Havzada Eosen-Miyosen aralığında oldukça yoğun evaporasyon dönemleri yaşanmıştır. Sıkışma ve jips tektoniğine bağlı olarak jipsler normal konumlarını yitirmişlerdir (Koşun, 1999). Bölgede Oligosen evaporitlerinde önemli tuz tektoniği yapıları izlenmektedir. Bu yapılara ait geometriler, kuvvetli tuz tektoniği geçiren petrol havzalarından (Meksika körfezi, Precaspian havzası, Angolan margin) elde edilen sismik verilerle çarpıcı benzerlikler göstermektedir (Callot ve diğ., 2014). Hem bu benzerlik ve hem de Emirhan yöresinde tuz tektoniğine ait tüm yapıların ve istifin oldukça iyi yüzeylenmiş olması nedeniyle bölge, son yıllarda petrol jeolojisine yönelik şirketlerin ve araştırmacıların yoğun ilgisini çekmektedir. 20 Fotoğraf 2: Şıhçoban Tepe bindirme fayı. Sivas-Kızılcakışla yolboyunda Şıhçoban Tepenin kuzeydoğusundaki bu ters fay gözlemlenir. 1.2. Jeomorfolojik Özellikleri Emirhan kayalıkları ve yakın çevresinde reliefin oluşum ve gelişiminde hem iç hem de dış etken ve süreçlerin rolü vardır. Tektonik hareketlerle yereyin yapısal özelliklerinde önemli farklılıklar belirmiştir. Nitekim sıkışmayla koşut eğim yükselti farkları oluşmuş ve dış etkenlerin birlikteliğinde yerey şiddetli erozyonun etkisiyle aşınarak tepeler, sırtlar, vadiler, aşınım yüzeyleri, hogbek tipi sırtlar gibi münferit yerşekilleri ortaya çıkmıştır. (Harita 3; Foto 3-4). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29
Yeni Bir Jeoturizm Sahası: Emirhan Kayalıkları (Sivas) Harita 3: Araştırma sahası ve yakın çevresinin jeomorfoloji haritası Mesozoyik sonu ve Tersiyer de (üçüncü zaman) sahada çökelen kırmızı çamurtaşı ve evoporit tabakaları kuzey güney yönlü bir sıkışma tektoniğinin etkisiyle eğim kazanarak veya çarpılarak kıvrımlı yapıya veya tabaka eğimlerinin 30 o den fazla olduğu kanatlarda asimetrik dik kenarlı sırtlara yani hogbeklere dönüşmüştür. Emirhan kayalıkları olarak adlandırılan sahadaki sırtların tamamı dirençli kayalar üzerinde gelişmiştir. Bu dirençli tabakaları oluşturan kumtaşlarının 90 o yakın tabaka eğimi kazandığı da görülmüştür (Foto 5). Dirençli tabakaların her iki tarafında kolayca aşınabilen tabakalar yer almıştır. Bu tabakalar üzerinde yer yer fiziksel parçalanma ve kimyasal ayrışmanın izleri vardır (Foto 6). Emirhan kayalıkları ve yakın çevresinde jeomorfolojik birimler itibariyle hogbekler hâkim yerşeklidir. Bunların kuzeyinde Torusu Tepe, batısında Çavuşbaba Tepe, güneyinde Kılıçdere ve doğusunda Arpayazı vadileri yer almaktadır. Önemli bir önemli jeositveya daha dar bir tanımlama ile jeomiras adayı olan hogbekler, monoklinal tabakalarda aşınmayla ortaya çıkan tipik şekillerdir. Sahada Emirhan Köyü, Arpayazı ve Kızılcakışla köyleri arasında tipik örnekler göstermektedir. Kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan hogbeklerin en yüksek noktasını Emirhanbaba Tepe (1799 m) oluşturmaktadır. Emirhan kayalıkları olarak adlandırılan dikliklerin güneyinde yüzeylenen kumtaşları içinde yer alan jipslerin şişerek basınç yapmaları neticesinde kıvrılarak yükselmiştir (Kangal, 1994: 17). Kızılcakışla köyünün hemen 1 km. kuzeyinde kolay aşındırılan kayaçların akarsular tarafından ortamdan uzaklaştırılması neticesinde geride kalan aşınmaya dayanıklı kumtaşı blokları ilginç mostralar oluşturmuştur (Foto 7). 21 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s. 15-29
Gülpınar Akbulut Özpay _ Nazire Özgen Erdem _ Emrah Ayaz _ Fatih Ocak Fotoğraf 3-4: Kumtaşları tabakaları sıkışma tektoniğine bağlı olarak 90 o yakın eğimler kazanmıştır (Fotoğraf 4 Cevdet Koru arşivinden alınmıştır). 22 Fotoğraf 5: Emirhanbaba Tepe sinde yamaç eğim değerleri birbirine hemen hemen yakın olan hogbek (hogback) tipi sırt bakiyeleri (Fotoğraf Cevdet Koru arşivinden alınmıştır). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29
Yeni Bir Jeoturizm Sahası: Emirhan Kayalıkları (Sivas) Fotoğraf 6: Emirhanbaba Tepesi nin batısındaki dirençli tabakalar tektonizmanın etkisiyle eğim kazanmış ve fiziksel parçalanmaya uğramıştır (Fotoğraf Vedat Esen arşivinden alınmıştır). 23 Fotoğraf 7: Kızılcakışla Köyünün 1 km. kuzeyindeki hogbek yapısının yakın plan görünümü. Arka planda kütlevi kumtaşı yer almaktadır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s. 15-29
Gülpınar Akbulut Özpay _ Nazire Özgen Erdem _ Emrah Ayaz _ Fatih Ocak Emirhan kayalıkları üzerinde farklı aşınmanın neden olduğu eğim kırıklıkları üzerinde yol alan akarsular küçük çaplı ancak yüksek görselliğe sahip çağlayan ve şelaleler oluşturmaktadır. (Foto 8). Sahada dikkat çeken önemli yerşekillerinden birisini de tafoniler oluşturmaktadır. Özellikle kütlevi kumtaşları üzerinde gelişen ve kazan şeklindeki çukurluklar olarak tanımlanan tafoniler dikkat çeken diğer şekillerdir. Tafoni oluşumunu kontrol eden pek çok faktör bulunmaktadır. Bununla birlikte tafoni oluşumun etki eden en önemli faktörün çeşitli tuzlar olduğu rapor edilmektedir (Kopar ve Şaroğlu, 2016: 4). Tuzun çatlak ve diğer boşluklarda çevresindeki kayaçlara basınç yaparak taneler arasındaki bağı çözdüğü ve iri kumtaşı çakıllarını yerinden oynatarak sökmesi sonrasında devam eden ayrışma sürecinde çukurlar belirmeye başlamaktadır (Kopar ve Şaroğlu, 2016: 5). Genelde tafoni alanlarında kumtaşı tabakalarının yapısına uygun olarak topoğrafik eğim yönünde hafif eğimlidir ve ayrışma enkazı ile kaplıdır. Yamaç eğimi yönünde ağzı tamamen açık veya yarı açık tafoniler yaygındır. Ayrışma hücrelerinin iç kısımlarında ayrışmanın daha ileri safhalarını karakterize eden ve derinlere doğru gelişme gösteren dar oluklar da gözlenmektedir (Kopar ve Şaroğlu, 2016: 7). Özellikle yarıkurak bölgelerde çözünme sonrası ortaya çıkan enkazda gevşek kısımlar rüzgâr ve sular tarafından taşındıkça çukur daha belirgin bir hal almaktadır (Erinç, 1971: 29). Emirhan kayalıklarındaki tafoniler tıpkı bir bal peteğini anımsattığı için yöre insanı tafonilerle öne çıkan bu kayalık kesime Ballıkayalar adını vermiştir (Foto 9). 24 Fotoğraf 8-9: Kumtaşı formasyonunda oluşmuş çeşitli büyüklüklerdeki tafoniler (a) ve aynı formasyon üzerindeki bir eğim kırıklığı üzerinde yer alan geçici şelaleye ait diklik (b). Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29
Yeni Bir Jeoturizm Sahası: Emirhan Kayalıkları (Sivas) 1.3. Diğer Tamamlayıcı Özellikler ve Jeoturizm Araştırma sahasının jeolojik ve jeomorfolojik özellikleri jeoturizm için önemli bir kaynak değerdir (Foto 10). Sivas şehir merkezine yakınlığı ziyaretçi sayısı açısından avantaj sağlar. Ziyaretçi sayısını arttırmak amacıyla sahanın ziyaretine uygun farklı yaş gruplarına ve zorluk derecesine göre rotalar belirlenmiştir. Bu alan içerisinde en popüler olanı Emirhan Köyü nün 1 km. doğusunda bulunan bir vadiden başlayan, eğim kırıklığı üzerinde yer alan ve tafonilerin basamak oluşturduğu şelalelerin ve dik kenarlı sırtların geçildiği, Emirhanbaba Tepesi civarında eski yerleşim yerlerinin görüldüğü ve bir hogbekin dibinden yine vadi ve şelalelerden geçilip tamamlanan güzergâhtır. Bu güzergâh yaklaşık 12 km. uzunluğundadır. Yürüyüş ziyaretçilerin profiline göre 5 veya 6 saat sürmektedir. Emirhan kayalıkları yürüyerek geçilmek istenmiyorsa eski yol üzerinden arazi araçlarıyla da bu saha gezilebilir. Bu kayalıklar yer bilimleri çalışanlar veya ilgi duyanlar için sunduğu morfoloji nedeniyle ülkemizin en ilginç ve manzara sunan yerlerinden biridir. Saha içerisindeki dik sırtlar aynı zamanda kaya tırmanışına doğal duvar oluşturduğundan, bu sporla ilgilenen çok sayıda kişi için burası bir eğitim sahasıdır. 25 Fotoğraf 10: Emirhan kayalıklarının hemen önündeki aşınım yüzeyleri ve piedmontlar (Fotoğraf Vedat Esen arşivinden alınmıştır). Bu kaynak değerle birlikte sahanın yaban hayatı ve tarihte Hristiyan topluluklar için bir yerleşim yeri oluşturması da önemlidir. Emirhan kayalıkları etrafında ulaşımın gelişmemesi, dik ve engebeli topografyasından dolayı yerleşimin olmaması gibi nedenlerle yaban keçisi başta olmak üzere, ayı ve kınalı keklik gibi birçok hayvanın yaşam alanıdır (Foto 11). Av alanına kapalı olan sahada kaçak avcılar yaban hayatı açısından en önemli tehdittir. Sivas Doğa Koruma ve Milli Parklar şube müdürlüğü tarafından buradaki yaban hayatını korumak ve güçlendirmek ve kaçak avcılığı engellemek adına çalışmalar yapılmaktadır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s. 15-29
Gülpınar Akbulut Özpay _ Nazire Özgen Erdem _ Emrah Ayaz _ Fatih Ocak Araştırma sahası jeokültür açısından önem arz eder. Emirhan kayalıklarındaki kumtaşları ilk Hristiyanlar için bir sığınma ve yerleşke olanağı sunmuştur. Hogbekler içleri oyularak gözetleme kulesi olarak kullanılmıştır. Foto 5 te görülen kumtaşı tabakasının 25 metre kuzeyindeki düzlükte yerleşim alanının kalıntılarını görmek mümkündür (Foto 12). Fotoğraf 11: Emirhan Kayalıkları nda yaşayan yaban keçileri (Fotoğraf Vedat Esen arşivinden alınmıştır). 26 Fotoğraf 12: Emirhan Kayalıklarında kumtaşları içine açılan gözetleme kulesinin girişi Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29
Yeni Bir Jeoturizm Sahası: Emirhan Kayalıkları (Sivas) Netice itibariyle, doğal ve kültürel zenginlikleri ile Emirhan kayalıklarını sivil toplum kuruluşlarının desteği ile her yıl yüzlerce kişi ziyaret etmektedir. Bu kuruluşlarının desteği ile yapılan organizasyonlardaki kişi sayıları bir istatistik oluştursa da, sağlıklı verilere ulaşmak henüz mümkün değildir. Yine yaban keçilerini gözlemlemek isteyen doğaseverler ve doğa fotoğrafçıları burada çadırla konaklamaktadır. SONUÇ İç Anadolu da Yukarı Kızılırmak Havzası içerisinde Sivas ili sınırları içerisinde yer alan Emirhan Kayalıkları, ilin en önemli jeositlerinden biridir. Yüzölçümü 15, 68 km 2 olan saha da doğal ve kültürel jeomiras unsurları vardır. Yaklaşık 25-30 milyon yıl önce yatay konumda çökelmiş ancak sonraki dönemlerde tektonik faaliyetlerin etkisiyle dikleşmiş hogbekler en dikkat çeken doğal yer şeklidir. Bu çalışmada Emirhan kayalıkları ve yakın çevresindeki jeosit, jeomorfosit ve jeokültür özelliği taşıyan doğal ve kültürel unsurlar tespit edilmeye çalışılmış, sahanın jeomirası alanı olmasındaki jeolojik ve jeomorfolojik süreçler ve etkenler açıklanmıştır. Bu bağlamda tektonik hareketlerle yereyin yapısal özelliklerinde önemli farklılıklar belirdiği, sıkışmayla koşut eğim yükselti farkları oluştuğu, dış etkenlerin birlikteliğinde yerey şiddetli erozyonun etkisiyle aşınarak tepeler, sırtlar, vadiler, aşınım yüzeyleri ve hogbek tipi sırtlar gibi münferit yerşekilleri ortaya çıktığı üzerine çalışmada durulmuştur. Bu doğal miras unsurları yanında eski yerleşim alanları, manastır ve kilise gibi kültürel jeolojik mirasın bulunduğu ve bunların değerli olduğuna değinilmiştir. Bunlarla birlikte sahanın biyoçeşitlilik açısından da zenginlik sunduğu, yaban keçisi, kızıl şahin, ayı ve kınalı keklik gibi hayvanları gözlemlemenin de mümkün olduğu belirtilmiştir. Saha içerisindeki yürüyüş rotası ve diğer alternatif faaliyetlere çalışmada yer verilmiştir. Bütün bu değerler dikkate alındığında saha turizm faaliyetleri için önemli bir potansiyel sunmakta ancak bu potansiyelden alt yapı, konaklama ihtiyacı ve sermaye eksikliği gibi nedenlerle henüz istenilen düzeyde yararlanılamamaktadır. Saha da jeoturizmi geliştirmek amacıyla öneriler geliştirilmiştir. Bunlar: 27 Öncelikle Yukarı Kızılırmak Kültür ve Doğa Yolu, Yukarı Kızılırmak Jeoparkı, Sivas İli jeoturizm Potansiyeli ve Sivas İli jeomiras Envanter Atlası gibi projeler tamamlandığında saha daha tanınır hale gelecektir. Turizmi geliştirecek projelerin sayısının artması bu bağlamda önemlidir. Sahada gönüllü rehberlik görevini üstlenen sivil toplum kuruluşlarına jeoturizm ve jeositlere yönelik eğitim verilmelidir. Bu sahanın yakın çevresinde yer alan köylerde yaşayan insanlara yönelik bilgilendirme toplantıları yapılsa da bunlar yeterli değildir. Eğitim projeleri ve doğa rehberlerin yörede yetişmesi için adımlar atılmalıdır. Kırsal kalkınmaya destek olacak ürünlerin üretilmesine yönelik projeler hazırlanmalıdır. Emirhan köyü içerisinde bir konaklama alanı oluşturulmalıdır. Köy içerisinde atıl durumda bulunan birkaç köy evinde iyileştirme yapılması ve devamında pansiyon olarak bu evlerin kullanımı köy ekonomisine de katkı sağlayacaktır. Turizm bağlamında tanıtım önemli bir adım olduğundan ana akım ve yerel medyada sahanın tanıtımının yapılması gerekmektedir. Yerel televizyonlarda daha önce sahanın tanıtımı yapılsa da buranın ulusal ve uluslararası medyaya servis edilmesi yörede turizmin gelişmesine ve ziyaretçi sayısının artışına daha fazla katkı sunacaktır. Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s. 15-29
Gülpınar Akbulut Özpay _ Nazire Özgen Erdem _ Emrah Ayaz _ Fatih Ocak Yürüyüş rotalarına yönelik ayrıntılı bir çalışmada devam etmektedir. Ancak yürüyüş rotaları boyunca tespit edilen risk alanlarına yönelik planlama yapılmalıdır. Yürüyüş rotalarında risk oluşturan şelalelere ve dikliklere tırmanma ipleri veya çelik merdiven konulmalıdır. Saha da yabani hayvanları gözetlemek amacıyla gözetleme kuleleri yerleri tespit edilmeli ve inşa edilmelidir. Kaçak avcılığın yapıldığı saha da, turizmin gelişmesiyle birlikte avcılar çekilecektir ancak buradaki denetimlerde yöre halkının bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Saha gerek kum ocakları gerekse petrol kaynağı için gelecekte önemli bir potansiyele sahiptir. Bu sahanın maden olarak işletmeye açılmasını engellemek amacıyla koruma altına alınması için gereken adımlar atılmalıdır. Sonuç itibariyle ülkemizin önemli jeositlerinden biri olan Emirhan kayalıklarının korunması, turizme kazandırılması il ve ülke turizmine ekonomik katkı sağlayacak, kırsal alanda yaşayanlara yeni iş olanakları sunacak ve bunların ötesinde jeositin tanıtımının yapılmasıyla gelecekte maden olarak tahrip edilmesinin önüne geçilecektir. KAYNAKLAR Akbulut, G. (2014), Önerilen Levent Vadisi Jeoparkı nda Jeositler, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Vol: 38, s. 1, s.29-45. Akbulut, G. (2016), Alternative Tourism in Turkey Role, Potential Development and Sustainability: Geotourism in Turkey, (Ed.: Istvan Egresi), Springer, 87-107, Germany. Ayaz, E. (2013) Sivas Yöresinin Karmaşık Jeolojik Yapısına Bağlı Olarak Gelişen Önemli Maden Yatakları ve MTA nın Sivas Yöresindeki Yeni Bulguları, MTA Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, 16, s.65-87. Callot, J.P., Rıbes, C., Kergaravat, C., Bonnel, C., Temız, H., Poısson, A., Vrıelynck, B., Salel, J.F., And Rıngenbach, J.C. (2014), Salt tectonics in the Sivas basin (Turkey): crossing salt walls and minibasins Bull. Soc. géol. France, t. 185, no 1, pp. 33-42. Cater J.M.L., Hanna S.S., Ries A.C., and Tuner P., (1991), Tertiary evolution of the Sivas Basin, Central Turkey, Tectonophysics, 195, 29-46. Çiftçi, Y. ve Güngör, Y. (2016), Jeopark Projeleri Kapsamındaki Doğal ve Kültürel Miras Unsurları için Standart Gösterim Önerileri, Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 153, s. 223-238. Erinç, S., (1971), Jeomorfoloji II, İstanbul Üniversitesi Yayınları No: 1628, İstanbul. İnan N. ve İnan, S., (1990), Gürlevik Kireçtaşlarının (Sivas) özellikleri ve önerilen yeni isim: Tecer Formasyonu, T.J.K. Bülteni., 33/1, 51-56. İnan, N. (2008), Jeolojik Miras ve Doğa Tarihi Müzeleri, Bilim ve Teknik, s. 80-83. Kangal, Ö., (1994), Sivas Doğusunda (Emirhan Köyü Yakın Yöresinde) Yüzeylenen Miyosen Yaşlı Birimlerin Tektonostratigrafik Özellikleri. C. Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas. 28 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı: 14, Eylül 2017, s. 15-29
Yeni Bir Jeoturizm Sahası: Emirhan Kayalıkları (Sivas) Kopar, İ ve Şaroğlu, F., (2016), Olur Çayı Havzası'nda (Erzurum-KD Türkiye) tafoni oluşumunu kontrol eden faktörler ve tafoni hücrelerinin morfolojik özellikleri, Türk Coğrafya Dergisi, 67: 1-9, İstanbul. Koşun, E., 1999, Sivas (Hafik-Zara Güneyi) Miyosen Havzası nın Sedimanter Evrimi, Cumhuriyet Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Sivas. Kurtman F., (1973), Sivas-Hafik-Zara Ve İmranlı Bölgesinin Jeolojik Ve Tektonik Yapısı M.T.A. Dergisi, 80, 1-32. Özgen Erdem, N., Kangal, Ö., Varol, B.E., Sirel, E., Akkiraz, M.S., Mayda, S., Karadenizli, L., Özden, S., Tunoğlu, C. Ve Şen, Ş., (2013), Sivas Havzası'nın Oligosen-Miyosen Dönemi Stratigrafisi, Sedimantolojisi Ve Havza Gelişimi. Tübitak-Çaydag Projesi, 109041. Pisonı, C., (1965), Sivas İ38c1, C4 Paftalarının Jeolojisi: M.T.A. Arşiv No. 21922, Ankara. Şengör, A.M.C. And Yılmaz Y. (1981), Tethyan Evolution Of Turkey: A Plate Tectonic Approach, Tectonophysics, 75, pp. 181-241. Yılmaz, A., (1980), Tokat ile Sivas arasındaki bölgede ofiyolitlerin kökeni, iç yapısı ve diğer birimlerle ilişkisi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Fotoğraf ArĢivi Cevdet Koru fotoğraf arşivi Ozan Özpay fotoğraf arşivi Vedat Esen fotoğraf arşivi Katkı Belirtme: Makale üzerindeki kritik değerlendirme ve önerileri için Prof. Dr. İbrahim KOPAR a teşekkür ederim. 29 Sosyal Bilimler Dergisi / The Journal of Social Science / Yıl: 4, Sayı:14, Eylül 2017, s. 15-29