İşletme BölümüB Yönetim ve Organizasyon Anabilim Dalı İşletmeye Giriş Ders Notu - 6 Öğr. Grv. Dr. M. Volkan TÜRKERT vturker@marmara.edu.tr www.volkanturker.com.tr İşletmenin Genel Fonksiyonu: YönetimY Yönetim; işletmenin i genel fonksiyonudur çünk nkü; ; hem tüm t diğer fonksiyonların n içinde i inde hem de işletmenin bütününde b nde yer alır. 1 2 YÖNETİM M DÜŞÜNCESD NCESİNİN N EVRİMİ Amaçlar ların n gerçekle ekleştirilmesi için i in bir insan grubunda işbirlii birliği i ve koordinasyonu sağlamaya yönelik y faaliyetlerden meydana gelen yönetim y uygulamaları toplumsal yaşamla amla birlikte ortaya çıkmıştır. En geleneksel ve basit anlatımla yönetim; y başkalar kaları vasıtas tasıyla işi yapma sanatıdır! Yönetim; insanlık k tarihi açısından a en eski sanat, en yeni bilim dallarından bir 3 tanesidir. SANAYİ DEVRİMİ ÖNCESİ DÖNEM Medeniyetlerin beşiği i Fırat F ve Dicle arası; Hammurabi M.Ö.. 2250. 282 maddeli kanun (İş( anlaşmalar maları,, bireysel davranış ış, kişiler iler arası ilişkiler, ücret, ceza gibi konularda). Bu yasalarda yer alan hükümlerden h birisi şu şekildedir. Bir inşaat ustasının n inşa ettiği i bir ev ustasının n yetersizliği i ve işini i ini gerektiği i gibi yapmaması nedeniyle yıkılarak ev sahibinin ölümüne yol açarsa, a arsa, o usta öldürülecektir. lecektir. 4
SANAYİ DEVRİMİ ÖNCESİ DÖNEM Mısır M.Ö.. 1450 yılında y eski Mısır daki M Muayene elemanları,, taş blokların yüzeylerinin dikliğini ini telden oluşturduklar turdukları bir araç sayesinde kontrol etmekteydiler. KALİTE KONTROL Bir üstün n denetleyebileceği i ast sayısı limiti : KONTROL ALANI SANAYİ DEVRİMİ ÖNCESİ DÖNEM Eski Çin Sun Tzu (M.Ö.. 600) Art of War/Savaş Sanatı Stratejiler Konfiçyus (M.Ö.. 552-479) ahlak, erdemli bir sistem isteği 5 6 SANAYİ DEVRİMİ ÖNCESİ DÖNEM Feodalizm ve Orta Çağ Farabi M.S. 900 Devleti yönetecekler için i in gerekli olan yetenekler. Gazali M.S. 1100 Nasihatul Muluk : iyi bir yönetici y olmak için i in gerekenler. 7 İşletme Yönetiminin Y Bilimsel Nitelik Kazanması James Watt 1765 Fransız z Devrimi 1789 1776 Ulusların Zenginliği Adam Smith SANAYİ DEVRİMİ 8
Toffler ve 3. Dalga Kuramı Toffler ve 3. Dalga Kuramı Devrim niteliği i taşı şıyan teknolojik bir ilerleme üretimde kullanıld ldığında ve büyük çapta sürds rdürülebilir başar arı sağlad ladığında toplumun; sosyal, kültk ltürel, ekonomik, siyasi, hukuki alanlarında nda kalıcı değişimler imler meydana getirir. 9 Tarım m toplumu 1. Dalga Sanayi Devrimi teknoloji Sanayi toplumu 2. Dalga Bilgi Devrimi teknoloji Bilgi toplumu 3. Dalga ALVIN TOFFLER 3. DALGA KURAMI 10 SANAYİ DEVRİMİ SONRASI DÖNEMD Geleneksel Yönetim Anlayışı 1765 1790 Sanayi Devrimi 1880 ABD 20 li 30 lu yıllary 70 lerin ortası - Yönetim Hareketi 1924 Hawthorne Modern Sonrası ASME Neo-Klasik Teori Yaklaşı şımlar 1911, 1916, 1920 Klasik Teori Taylor Fayol Weber Bilimsel Yönetim Y Anlayışı 1948, II. Dünya D S.S Modern Teori 1953 Woodward 1961 Burns & Stalker SANAYİ DEVRİMİ SONRASI DÖNEMD 1880, ABD - YÖNETİM HAREKETİ ; ; dernekler, konferanslar, seminerler, dergiler, üniversitelerde yönetim y eğitimi. e 1880, ABD ASME Amerikan Makine Mühendisleri M Topluluğu 12
İşletme Yönetiminin Y Bilimsel Nitelik Kazanması 1881 yılında Wharton School (University of Pennsylvania) ) tarihteki ilk yönetici y yetiştiren tiren okul olmuştur. Tarihte ilk yönetim y danış ışmanlık şirketi 1886 yılında y MIT profesörü Arthur D. Little tarafından kurulmuştur. 13 İşletme Yönetiminin Y Bilimsel Nitelik Kazanması (1880 sonrasından ndan - günümüze) Klasik Yönetim Y ve Organizasyon Teorisi Bilimsel Yönetim Y Yaklaşı Yönetsel Teori Bürokrasi Modeli Neo - Klasik Yönetim Y ve Organizasyon Teorisi Davranış ışsal Yaklaşı şım Modern Yönetim Y ve Organizasyon Teorisi Sistem Yaklaşı Durumsallık k (Koşul Bağı ğımlılık) Yaklaşı Modern Sonrası Yönetim ve Organizasyon Yaklaşı şımları 14 KLASİK K YÖNETY NETİM M VE ORGANİZASYON TEORİSİ F. W. TAYLOR (1856-1915); 1915); BİLİMSEL YÖNETY NETİM M YAKLAŞIMI H. FAYOL (1841-1925); 1925); YÖNETSEL TEORİ M. WEBER (1864-1920); 1920); BÜROKRASİ MODELİ 15 BİLİMSEL YÖNETY NETİM YAKLAŞIMI F. W. TAYLOR (1856-1915); 1915); Taylor bilimsel yönetimin y gelişmesinde büyük b k katkı sağlayan kişi i ve bilimsel yönetimin anlayışı ışının n yaratıcısı olarak bilinir. Taylor çalıştığıığı işletmelerde en alt kademelerden en üst basamaklara kadar yönetim y hiyerarşisinde isinde görev g yapmış ıştı. 16
Birinci dünya d savaşı şından önceki yıllarda Amerikan ekonomisindeki hızla büyümeye b karşı şılık k kullanılan lan yönetim tekniklerinin bilimsel olmayışı Taylor ı bu konuda araştırmaya rmaya sevk etmiştir. tir. İşlerin dizayn ve yapılma şeklinin mühendislik açısından a ve bilimsel olarak incelenmesinin ve yeniden düzenlenmesinin nin hem verimliliği artıra racağına hem de işletme i ve işçilerin ilerin bu yeni düzenden d daha fazla pay elde edeceklerine inanmış ıştır. 17 r. Taylor, Bethlehem Steel Company deki deneyleri ile bu inancını uygulamaya aktarmış ıştır. 1911 de yayınlanan Bilimsel Yönetimin İlkeleri kitabı ile düşündüğü yönetim ve organizasyon anlayışı ışının n esaslarını açıklamıştır. 18 Taylor un önerileri 1.Standartla Standartlaştırma, rma, 2.Hareket ve zaman etüdü, 3.Sistematik seçim ve eğitim, e 4.Par Parça a başı ücret sistemi, 5.Fonksiyonel ustabaşı şılık. 19 20
Taylor un Temel İlkeleri 1.Bir işi en verimli şekilde yapılmak isteniyorsa, eski alışı ışılmış usulleri bir kenara bırakarak b yeni yöntem y geliştirmeye çalışılmalıdır. Bunun için i in üç ila beş yıllık k bir zaman gerekebilir. 2.İş İşi i en iyi şekilde yapabilmesi için i in işi gören özendirmelidir. 3.Tecr ecrübeli ustabaşı şılar kullanmalı, bilimsel yöntemlere y aykırı hareket edenler cezalandırılmal lmalıdır. 21 YÖNETSEL TEORİ H. FAYOL (1841-1925); 1925); Bilimsel yönetim y yaklaşı teknik açıdan a konuya bakmış ve yönetim y organizasyona fazla önem vermemişlerdir. Yönetim teorisine en büyük b katkıyı sağlayan Henry Fayol dur. 22 Fayol örgütün n birimlerinin birinin başı şında bulunan bir yöneticinin y yapması gereken faaliyetleri, bunlara ilişkin işlev, i ilke ve kuralları açıklamaktadır. Fayol e e göre g bir organizasyondaki faaliyetler başlıca altı grupta toplanabilir. Bunlar: 1.Teknik faaliyetler,a 2.Ticari faaliyetler, 3.Finansal faaliyetler, 4.Emniyet faaliyetleri, 5.Muhasebe faaliyetleri, 6.Yönetim faaliyetleri. 23 Fayol yönetimi kendi içinde i inde beş fonksiyona ayırm rmıştır 1.Öng ngörme ve planlama, 2.Örg rgütleme, 3.Emir Emir-komuta, haberleşme ve yürütme, 4.Koordinasyon, 5.Faaliyet sonuçlar larını denetleme ve değerlendirme. erlendirme. 24
Fayol un 14 İlkesi 1. İşbölümü 2. Otorite (emir verebilme) 3. Disiplin (uyarı,, ceza, ihraç) 4. Kumanda birliği i (tek yöneticiden y emir alma) 5. Yön n birliği i (ortak amaçlar) 6. Genel çıkarların n kişisel isel çıkarlara üstünlüğü 7. Eşit işe i e eşit e ücret 25 Fayol un 14 İlkesi 8. Kontrol ve otoritenin merkezileşmesi mesi 9. Hiyerarşi i (en üstten en alta doğru sürekli) s 10.Düzenlilik zenlilik (herşeyin eyin bir yeri, herşey ey kendi yerinde) 11.Adil Adil olma (eşitlik ile disiplin arasında denge kurma) 12.İş İşlerin ve pozisyonların n devamlılığı ığı 13.Bireysel Bireysel inisiyatifin geliştirilmesi 14.Ba Bağlılık k duygusu 26 BÜROKRASİ MODELİ MAX WEBER (1864-1920); 1920); Klasik teorinin üçünc ncü yaklaşı olan bürokrasi, 1900 lerin başlar larında Alman sosyolog Max Weber tarafından geliştirilmi tirilmiştir. tir. Max Weber e e göre g bürokratik b bir yapı, günlük k dilde kullandığı ığımız, işlerin i geciktirilmesi, yokuşa a sürülmesi, s bugün git yarın n gel anlamının n tersine etkenlik açısında ideal bir organizasyon yapısıdır. 27 Weber büyük b k işletmelerin i yönetimi y için i in rasyonel bir esas olarak bürokrasiyi b görmüştür. r. İdeal bir organizasyon biçimi imi olarak bürokrasi üzerinde durmuştur tur. Weber bürokratik yapının n herhangi diğer bir yapıya nazaran çok üstün olduğunu unu düşünmüştür. d Bürokrasiden en çok yarar sağlayabilmek için i in organizasyonların bazı özelliklere sahip olması gerektiğini ini düşünmektedir. 28
Amaçlar ların n gerçekle ekleştirilmesi için i in gerekli işler i ileri derecede uzmanlaşmaya maya dayanır, İşle ilgili kararlar ilke ve yöntemlerle y sürdürülecektir, Yönetimle Y ilgili kararlar yazılı hale getirilmelidir, Personelin görevini, g biçimsel imsel olarak ve gayri şahsi bir şekilde yapması gerekir, Çalışanlar teknik yeteneklerine göre g çalıştırılmalıdır, Yükselmeleri performanslarına na göre g olacaktır, Personel işin i in gerektirdiği i teknik bilgi ve yeteneği ölçen sınav s sonuçlar larına göre g seçilecek ve terfi ettirilecektir. 29 Weber e e Göre G Yönetsel Y Yetki (1) GELENEKSEL: Babadan oğula o geçen, en, doğuştan kazanılan ve kişisel isel bir hak gibi görülen yetki. (devamlılık k arz eden kurumların temelini oluşturur, Papalık, Krallıklar, vs.) (2) KARİZMAT ZMATİK: Kahramanlık, kutsallık k ve benzer üstün n kişisel isel beceri ve niteliklere dayanır, sonradan kazanılır. (Kriz ve istikrarsızl zlık dönemlerinde ortaya çıkar) (3) YASAL-USSAL: Diğerleri gibi kişisel isel değildir. Demokratik, akılc lcı ve yasal düzenlemelerin d olduğu u toplumlarda görülen g meşru yetkidir. 30 Weber göre yasal-ussal yetki Yönetimde devamlılığı ığı sağlar, Yöneticiler yeteneklerine göre g ve ussal bir biçimde imde seçilirler, Üstlere yetkilerini kullanmaları için in yasal olanaklar sunulmuştur, Yetkinin sınırlars rları açık k ve nettir. KLASİK K YÖNETY NETİM M VE ORGANİZASYON TEORİSİNİN GENEL DEĞERLEND ERLENDİRMESİ En iyi tek bir yönetim y biçimi imi ve en iyi tek bir organizasyon yapısı vardır r (o da kendi teorileridir) anlayışı esastır. 31 32
KLASİK K YÖNETY NETİM M VE ORGANİZASYON TEORİSİNDE İNSAN Klasik teori, örgütlerde insan unsuru dışındaki faktörlere ağıa ğırlık k vermiş, insan unsuru geri planda ele alınm nmıştır (İnsan makinenin bir uzantısıdır!). Maddi motivasyon unsurları düzenlendikten sonra işgören i insanın her zaman rasyonel davranacağı varsayılm lmıştır. 33 KLASİK K YÖNETY NETİM M VE ORGANİZASYON TEORİSİNDE ÇEVRE Klasik teori, esas itibariyle kapalı sistem anlayışı ile örgütleri ele almış ıştır. Bunun sonucu olarak da, bütün b yaklaşı şımlar örgüt t içi verimliliğin in ve etkenliğin in nasıl l arttırılabilece labileceği üzerinde durmuş,, fakat dışd çevre faktörleri ve örgütün n değişen en şartlara nasıl l uyum sağlayabilece layabileceği üzerinde durmamış ışlardır. r. 34 Neo-Klasik Teori İnsan davranışı ışının n yeniden keşfi! SANAYİ DEVRİMİ SONRASI DÖNEMD Geleneksel Yönetim Anlayışı Bilimsel Yönetim Y Anlayışı 1880 ABD 20 li 30 lu yıllary 70 lerin ortası - Yönetim Hareketi 1924 Hawthorne Modern Sonrası ASME Neo-Klasik Teori Yaklaşı şımlar 1765 1790 Sanayi Devrimi 1911, 1916, 1920 Klasik Teori Taylor Fayol Weber 1948, II. Dünya D S.S Modern Teori 1953 Woodward 1961 Burns & Stalker 35
Yeni bir teoriye ihtiyaç zeminini yaratan gelişmeler Klasik teorinin ortaya atıld ldığı ilk yıllarda y işletmelerin verimliliği i ve üretkenliği i büyük b ölçüde artış göstermiştir. tir. Bu gelişmenin sonucunda örgüt t yapılar ları giderek büyümüş, b, karmaşı şık k hale gelmiştir. Örgütlerin bu durumu klasik teorinin esası olan aşıa şırı hiyerarşik ik yapı ve otokratik yönetim anlayışı ışını yetersiz kılmaya k başlam lamıştır. 37 NEO-KLAS KLASİK K TEORİ Neo-klasik teorinin gelişmesine katkıda bulunan bilim insanları; ; psikoloji, sosyoloji, sosyal-psikoloji ve antropoloji gibi davranış bilimlerinden gelmişlerdir. lerdir. Bu nedenle neo-klasik teorinin yönetim y düşüncesine en önemli katkısı, örgüt t yapısı içinde inde insanın n nasıl l davrandığı ığı,, neden o şekilde davrandığı ve yapı ile davranış arasındaki ilişkileri açıklamak a olmuştur. 38 NEO-KLAS KLASİK K TEORİ Elton Mayo (1880 1949) Hawthorne Araştırmalar rmaları (1924-1932) 1932) üretim ve verimlilik artışı ışının sadece ekonomik faktörlere ve fiziki şartlara bağlı olmadığı anlaşı şılmıştır. 39 40
Hawthorne Araştırmalar rmaları 1924 ile 1932 yıllary lları arasında Harvard Üniversitesi'nden bir grup psikolog tarafından Chicago yakınlar nlarında nda Hawthorne'da Western Electric işletmesinde yapılm lmıştır. 41 Hawthorne Araştırmalar rmaları Mayo ve arkadaşlar larının, n, fiziksel koşullar ulların işçilerin ilerin performansı üzerindeki etkisini ölçmek amacıyla başlatt lattıkları ancak elde ettikleri bulgularla, yönetimde y yeni bir yaklaşı n n ortaya çıkmasına yol açan a an ve toplam sekiz yıl y l süren s Hawthorne araştırmalar rmaları,, işçilere i ilere gösterilen g tutum ve davranış ışların, verim ve üretim bakımından dinlenme, ışıkland klandırma ve hatta ücretten daha önemli olduğunu unu ortaya koymuştur. 42 Hawthorne Araştırmalar rmaları Hawthorne Araştırmalar rmaları Hawthorne araştırmalar rmaları,, işletmelerde i çalışan insan davranış ışlarının n klasik yönetim y ve organizasyon teorisi ile oluşan yargılar ların n aksine, beklenmedik biçimlerde imlerde oluştu tuğunu unu gösterdi. g 43 44
Hawthorne Araştırmalar rmaları Örneğin bitkinliğin in arttığı ve çalışma koşullar ullarının n daha kötük hale getirildiği durumlarda beklenenin aksine üretimde artış görülmüştür. Çalışanlar gözlemlendiklerinin g farkında olduklarında, olumsuz koşullara rağmen daha çok çaba gösterdikleri g tespit edilmiştir. 45 46 Hawthorne Araştırmalar rmaları Ayrıca çalışanların n yüksek y bir performans gösterdiklerinde işi arkadaşlar larının n işten i çıkarılacağını düşünerek çok fazla üretim yapmadıklar kları da saptanmış ıştır. Hawthorne araştırmalar rmalarıyla elde edilen sonuçlar üretim sürecinde s biçimsel imsel olmayan grupların, biçimsel imsel olmayan liderlerin ve toplumsal normların önemli olduğunu unu ortaya koymuştur. 47 NEO-KLAS KLASİK K YÖNETY NETİM M VE ORGANİZASYON TEORİSİNİN GENEL DEĞERLEND ERLENDİRMESİ En iyi tek bir yönetim y biçimi imi ve en iyi tek bir organizasyon yapısı vardır r (o da kendi teorileridir) anlayışı esastır. 48
NEO-KLAS KLASİK K TEORİ Klasik teoriye göre g insan makinenin bir parças asıdır, verimini arttırmak rmak için i in daha çok para vermek gerekir ve çalışanlar hemen hemen sadece ekonomik faktörler yoluyla motive edilirler. Neo-Klasik teoriye göre; g İnsan makine parçalar aları gibi düşünülemez, d her insan birbirinden farklıdır. r. İçinde bulunduğu u duruma göre g hareket eder ve beklentileri, arzuları verimini etkiler. 49 NEO-KLAS KLASİK K TEORİ Neo-Klasik teorinin ikinci unsuru; Sosyal Grup kavramı olmuştur. Örgüt t içinde i inde çalışan birey, bireysel değildir! Bir çalışanın n değer er yargılar ları, düşünceleri, ihtiyaç ve beklentileri çoğunlukla ait olduğu u sosyal grup tarafından oluşturulur. 50 NEO-KLAS KLASİK K TEORİ Neo-Klasik teori, Klasik teori ye benzer şekilde, örgütleri kapalı sistem anlayışı ile ele almış ıştır. MODERN YÖNETY NETİM M TEORİSİ SİSTEM STEM YAKLAŞIMI DURUMSALLIK (KOŞUL BAĞIMLILIK) YAKLAŞIMI 51 52
Sistem = BütünB Sistem yaklaşı, örgütü; ; bir bütünüb oluşturan parçalar, alar, süres reçler ve amaçlar olarak ele alır. Bütünü esas alan bu bakış açısında, sistemin amaçlar ları,, sistemin içerdii erdiği alt sistemler, alt sistemler arasındaki ilişkiler ve alt sistemlerin ana sisteme yaptığı katkı üzerinde yoğunla unlaşılır. 53 Sistem Yaklaşı nın n Temel Kavramları Girdi Süreç Çıktı Sistem ve Alt Sistemler Açık k Sistem ve Kapalı Sistem Çevre Sistemin SınırlarS rları Geri Besleme Entropi (Düzensizlik, Karmaşa) a) 54 Durumsallık k (Koşul Bağı ğımlılık) Yaklaşı Klasik ve Neo-Klasik Teoriler kendi bakış açılarından; Evrensel olarak en iyi tek bir yönetim y düşüncesid ncesi ve en iyi tek bir örgüt t yapısı olduğu (ve bunun da kendi teorileri olduğu) u) görüşünü ortaya koymuşlard lardır. r. Evrensel = Zaman ve mekandan bağı ğımsız z olarak var olan demektir. Durumsallık k (Koşul Bağı ğımlılık) Yaklaşı Durumsallık k Yaklaşı nın n ortaya koyduğu u düşünce; d Evrensel olarak en iyi tek bir yönetim y düşüncesid ncesi ve en iyi tek bir örgüt t yapısı bulunmadığı ığıdır. Uygun olan yönetim y düşüncesi d ve örgüt t yapısı; ; bir takım koşullara bağlı olarak değişir. ir. 55 56
Durumsallık k (Koşul Bağı ğımlılık) Yaklaşı Ele alınan bu koşullar; Teknoloji ve çevre dir. Yapı ve Teknoloji İlişkisi (Woodward Araştırmas rması) Teknoloji Türü Örgüt Yapısı Muhtemel Sonuç Birim Mekanik Başarısızlık Organik Başarı Kitle Mekanik Başarı Organik Başarısızlık Süreç Mekanik Başarısızlık Organik Başarı 57 58 Mekanik Organik Örgüt Yapılar ları Mekanik; Katı hiyerarşi, i, inisiyatif kullanımı yok, dikey haberleşme esas. İleri derecede işi bölümü ve uzmanlaşma. ma. Merkezileşme ön planda. Organik; İnisiyatif kullanımı ön planda. Yatay haberleşme. İş bölümü katı değil. Merkezkaçla laşma ön planda. 59 Yapı ve Çevre İlişkisi (Burns ve Stalker Çalışması) Çevre koşullar ullarının n durgun ve dengeli, değişim im hızının h çok az olduğu durumlarda en uygun yapı; Mekanik örgüt t yapısı. Çevre koşullar ullarının n sürekli s ve hızlh zlı olarak değişti tiği i durumlarda en uygun yapı; Organik örgüt t yapısı. 60
Modern Sonrası Yönetim ve Organizasyon Yaklaşı şımları Kaynak Bağı ğımlılığıığı Stratejik Yönetim Y Yaklaşı Bilgi İşleme Yaklaşı Vekalet Yaklaşı İşlem Maliyeti Yaklaşı Kurumsallaşma ma Yaklaşı Popülasyon Ekolojisi 61 Önemli Bilgiler! Hiçbir yönetim y ve örgüt t teorisi; bugünün paradigmaları (bakış açıları) ) ile değerlendirilmemelidir. erlendirilmemelidir. Her bir teori, ortaya çıktığı zamanın n ve mekanın n koşullar ulları incelenerek, bu koşullarda değerlendirilmelidir. erlendirilmelidir. Klasik, Neo-Klasik Yön. Y ve Ör. Teorileri bugün geçerlili erliliğini ini yitirmiştir demek anlamsızd zdır. Tüm T teoriler (bazı varsayımlar mları günümüz z için i in uygun olmamakla beraber), bilimsel yönetim y anlayışı ışının temelini oluştururlar ve bugün n de, yarın n da geçerli erli olacak bir takım m unsurlar barınd ndırırlar. rlar. Bir sonraki derste görüşmek g dileğiyle iyle Öğr. Grv. Dr. M. Volkan TÜRKERT T.C. Marmara Üniversitesi İİBF İşletme BölümüB Yönetim ve Organizasyon Anabilim Dalı 63 63 63