İZMİR ATATÜRK ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ OTURMA VE DRENAJ SORUNLARI Türkay BARAN 1 Ertuğrul BENZEDEN 2 ÖZET İzmir'de bir organize sanayi bölgesi kurulması fikri ilk olarak 1968 yılında İzmir Nazım Plan çalışmaları sırasında ortaya çıkmıştır. 1/25.000 ölçekli İzmir Nazım Plan projesi 4.1.1973 tarihinde bitirilmiş olan alan İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi (AOSB) olarak belirlenmiştir. İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi, Eski Gediz deltasında yeralan alüvyon zemin üzerinde kurulmuştur. İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi (AOSB) yağmursuyu drenaj tatbikat projesi 1982 yılında Ege Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Çevre ve İnşaat Mühendisliği Bölümleri (E.Ü. 1982) tarafından (Günümüzde Dokuz Eylül Üniversitesi) yapılmıştır. Projenin gerçekleştirildiği dönemde AOSB nin yaklaşık 6.5 km 2 lik alanında doğal arazi kotlarının, kuzeyden güneye 3.00 m ila 0.70 m arasında değiştiği belirlenmiştir. Batıda Balatçık-Küçük Çiğli ve Büyük Çiğli dereleri, doğuda Menemen Sol Sahil Ana Drenaj Kanalı (Eski Gediz Yatağı) ile sınırlanan bölgede dolgu yapılarak yükselti ve eğim kazandırılması ve yağmursuyu sisteminin Menemen Sol Sahil Ana Drenaj Kanalı na tahliyesi öngörülmüştür (E.Ü.1982). Küçük değişikliklerle 1985 yılında tümüyle uygulanan projede, dolgu yükseklikleri 3.0 m yi bulmaktadır. Yağmursuyu drenaj sistemi 1998 yılına kadar önemli bir problem yaşanmaksızın çalışmakla birlikte; derin yeraltısuyu akiferinden aşırı yeraltısuyu çekimine bağlı olarak oluşan oturmalar nedeniyle bazı kanallarda eğimler tersine dönmüş ve kanallarda su birikmeleri olmaya başlamıştır. Bu nedenle, özellikle oturmaların yoğunlaştığı bölgelerde doğal drenaj olanaksız hale geldiğinden 1998 yılından başlayarak, yağmursuyu drenajını pompaj yardımıyla gerçekleştirmek için pompa istasyonları kurulmuştur. 1 Doç. Dr.,DEÜ Mühendislik Fakültesi, İnş. Müh. Böl., Tınaztepe kampusü, Buca 35160 İzmir 2 Prof.Dr., DEÜ Mühendislik Fakültesi, İnş. Müh. Böl., Tınaztepe kampusü, Buca 35160 İzmir
Kurulan pompa istasyonlarıyla AOSB nin kendi drenaj alanı üzerine düşen yağmur sularının drenajının gerçekleştirilmesine karşın, 16-17 Aralık 2001 tarihlerinde 23:30 da başlayıp 01:00 e kadar devam eden şiddetli yağış sonucunda AOSB doğu sınırını oluşturan Balatçık ve Çiğli dereleri taşmış ve AOSB nin özellikle çukur bölgelerinde büyük zarara yol açmıştır. Sunulan çalışmada, İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesinde 2001 yılında yaşanan ve büyük maddi zarara yol açan taşkın probleminin nedenleri ve problemin ortadan kaldırılması amacıyla üniversite sanayi işbirliği, İzmir Büyükşehir Belediyesi - İZSU Genel Müdürlüğü'nün ve Devlet Su İşleri koordinasyonuyla alınan önlemler ele alınmaktadır. 1. GİRİŞ İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi (İAOSB), Eski Gediz deltasında yeralan alüvyon zemin üzerinde kurulmuş olup, özellikle tekstil ve boya fabrikalarının bölgede iskanının ardından büyük yeraltısuyu çekimleri gerçekleştiğinden, hızlı bir oturma problemi yaşanmaya başlamıştır. Oturmalar 1990 lı yılların ortalarında oluşmaya başlamış olup, 1998 yılından itibaren ölçümlenmektedir. Son ölçümün yapıldığı 09.04.2002 tarihi itibariyle bölge alanında ölçümlenen en büyük oturma değeri 256 cm, bölgesel oturma hacmi 5.2 Mm 3 olup, bu değerler halen artış göstermektedir. Oturmalar nedeniyle yağmursuyu drenaj sisteminde bazı kanallarda eğimler tersine dönmüş ve kanallarda su birikmeleri olmaya başlamıştır. Bu nedenle, özellikle oturmaların yoğunlaştığı bölgelerde doğal drenaj olanaksız hale geldiğinden 1998 yılından başlayarak, yağmursuyu drenajını pompaj yardımıyla gerçekleştirmek için pompa istasyonları kurulmuştur. Aralık 2001 yılında yaşanan yoğun yağışlar sırasında İAOSB nin doğu sınırını oluşturan Balatçık ve Çiğli dereleri taşmış ve AOSB nin özellikle çukur bölgelerinde büyük zarara yol açmıştır. 2. ÇALIŞMA YÖNTEMİ İAOSB alanında gerçekleşen taşkın felaketi sonrasında Dokuz Eylül Üniversitesi AOSB yönetimi arasında imzalanan iki protokolle oturma problemleri ve yağmursuyu drenaj sisteminin revizyonu gerçekleştirilmiştir.
Bu çalışmalardan bağımsız, ancak bölgenin taşkın probleminin çözümüne yönelik ıslah çalışmaları ise İZSU Genel Müdürlüğü ve DSİ tarafından yürütülmüş ve tamamlanmıştır. 3. BULGULAR Oturma sorunlarının incelenmesi sonucunda, İAOSB alanında yer altı su çekiminin mevcut kapasite ile devam ettirilmesi durumunda oturmaların devam etmesinin kaçınılmaz olduğu görülmektedir. Bunun doğal sonucu olarak, alanda mevcut olan yüzeysel su drenaj probleminin giderek artması ve ekonomik olarak baş edilemeyecek boyutlara ulaşması, kanalizasyon hatlarının kırılması ve infiltrasyon, derin su kuyularının göçmesi, saha kaplama imalatlarının kırılması, yapıların eğimlenip taşıyıcı sistem zorlarının giderek artması ve hasarlanması beklenebilir. İAOSB alanında yaşanmakta olan bölgesel oturmanın durdurulması için tek çare, basınçlı akifer sistemi ve yarı geçirimli örtü katmanındaki mevcut efektif gerilmelerin en azından korunması, artmasının engellenmesi için gerekli önlem veya önlemlerin alınmasıdır. Mevcut efektif gerilmelerin korunması ile mevcut boşluk suyu basınçlarının korunması aynı anlamdadır. İAOSB alanında zemin profili; en üstte, körfez ortamında çökelme ile oluşmuş gri renkli denizel sedimanlar (40 160 m kalınlığında ve silt ağırlıklı); ortada, açık kahve renkli kil ve kum-çakıl tabakaları (toplam 100 200 m kalınlığında), en altta ise yüzey derinliği 150 m 360 m olan ana kaya olarak idealize edilmiştir. Denizel sedimanlar içerisinde ilk 10 m 20 m derinlik aralığında rastlanılan ince kum tabakaları serbest akifer niteliğinde olup, tuzludur. Derindeki (taban kaya üzerindeki) kil ve kum-çakıl tabakaları basınçlı akifer sistemini oluşturmaktadır. Denizel sedimanların alt büyük katmanı ise yarı sızdırmalı örtü olarak değerlendirilmiştir. İAOSB alanındaki toplam su ihtiyacının basınçlı akiferden derin kuyular ve pompaj ile çekim yapılarak karşılanması, piezometre seviyesinin alçalmasına neden olmaktadır. Piezometre seviyesinin alçalması, bir taraftan basınçlı akiferde boşluk suyu basıncını azaltıp efektif gerilmenin artmasına neden olarak, basınçlı akifer sistemindeki kum-çakıl tabakalarında ani, kil tabakalarında (akitardlarda) zamana bağlı (konsolidasyon) sıkışmasını teşvik etmekte; diğer taraftan.yarı geçirimli örtü tabakasında düşey aşağı yönlü sızma
oluşturarak, bu tabaka içerisinde de efektif gerilme artışı ve konsolidasyon sıkışması oluşumuna neden olmaktadır. Yeraltısularının çekimine bağlı olarak oturmalar devam ettiğinden, kollektörlerin doğal drenaj kaabiliyeti giderek bozulmakta, mevcut sisteme sürekli yeni pompa istasyonu ekleme gereksinimi duyulmaktadır. Revizyon projesinde, mevcut durum da dikkate alınarak, sistemin bir bütün olarak revizyonu düşünülmüş; oturmalar nedeniyle doğal drenaj olanağı kalmadığından pompa istasyonu sayıları, yerleri ve kapasiteleri güvenli bölgede kalınacak biçimde belirlenmiştir. Revize sistemin sağlıklı biçimde çalışabilmesi için, en azından mevcut durumun korunması, bir başka deyişle yeraltısuyu çekimine bağlı oturmaların durdurulması gerekmektedir. KAYNAKLAR 1. Benzeden, E.; Bükey, B. (2001): Ege Bölgesi Örneğinde En Uygun Yağış Şiddeti-Süre- Tekerrür Modelleri, III. Ulusal Hidroloji Kongresi, İzmir, DEU-SUMER, s.255-260. 2. Bezirgan, A. (2002) : Balatçık, Küçük Çiğli, Büyük Çiğli Derelerinin Islahı ve Taşkın Hidrolojisi. İzmir, DEÜ, Mühendislik Fakültesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü, Hidroloji ve Su Yapıları Diploma Projesi No: 224 (Yön.T.Baran, Y.Özdemir),39 s. 3. Bixio, V. (1985): New Concepts in the Design of Propeller Pumping Stations, Pedova, Cleup, 95 s. 4. Chow, V.T.; Maidment, R.D.; Mays, L.W. (1988): Handbook of Applied Hydrology, Mc-Graw-Hill, Newyork. 5. DSİ (1977): Sulama ve Drenaj Şebekeleri ve İlgili Sanat Yapıları, DSİ Matbaası, Ankara. 6. E.Ü. (1982): İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi İçme Suyu, Kullanılmış Su ve Yağmur Suyu Uygulama Projeleri, İzmir, E.Ü İnşaat Fakültesi, 174 s+paftalar. 7. EBSO (1981): İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi Talimatnamesi, İzmir, Ege Bölgesi Sanayi Odası. 8. Öziş, Ü. (1982): Su Yapıları, İzmir, DEÜ Mühendislik Mimarlık Fakültesi Yayınları No:54, 608 s. 9. SUMER (Kayalar, A.Ş; Özden, G.) (2002) : İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi Bölgesel Oturma Sorunu İçin Teknik Rapor. İzmir, DEÜ Su Kaynakları Yönetimi Ve Su Kaynaklı Doğal Afetlerin Kontrolü Araştırma Ve Uygulama Merkezi Mühendislik Fakültesi, Tınaztepe.
10. SUMER (Harmancıoğlu, N.; Benzeden, E.; Özkul, S.; Baran, T.; Fıstıkoğlu, O.; Özdemir, Y.; Onuşluel, G.; Gül, A.; Çentinkaya, C.P.)(2002): Atatürk Organize Sanayi Bölgesi Revize Yağmursuyu Drenaj Sistemi Projesi. İzmir, DEÜ Su Kaynakları Yönetimi Ve Su Kaynaklı Doğal Afetlerin Kontrolü Araştırma Ve Uygulama Merkezi Mühendislik Fakültesi, Tınaztepe. 11. Şentürk, F. (1959): Seddelerin Projelendirilmesi ve İnşası, Ankara, DSİ Matbaası, sayı:61, 88s. 12. TEKNO (2001): İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi Yeni Sanayi Alanı Teknik Altyapı Projeleri-Yağmursuyu Projesi, İzmir, 30 s + 2 Pafta