Anne Baba Rehberi Anne Baba Rehberi FMV Özel Erenköy Işık Anaokulu Rehberlik ve Psikolojik Danışma Servisi Bülten No: 6 Şubat 2013 Hazırlayanlar Diğdem KAPLAN Gaye ELMAS BAŞAR Editör Emir BORU Çocukların oyunu oyun değil, onların en ciddi uğraşıdır. Montaigne OKUL ÖNCESİ DÖNEMDE OYUN VE OYUNCAK SEÇİMİ Oyunun ne olduğu konusunda eski zamanlardan beri değişik görüşler ileri sürülmüştür. Bu görüşlerin ortak noktası ise oyunun çocuk için çok önemli bir uğraş olduğudur. Oyun için yapılan birçok tanım vardır. Bunlardan bazıları şunlardır: Piaget e göre oyun, bir uyumdur. Gross a göre (1896), oyun bir pratiktir. İleride karşılaşılabilecek davranış biçimleri oyunla elde edilir. Cailloi e göre (1958) oyun, serbestçe kabul edilmiş, fakat bağlayıcı olan kurallara göre belli bir alan ve zaman süreci içinde sürdürülen gerilim ve eğlence duygularını içeren, gerçek hayattan farklı olduğu bilinci ile yapılan gönüllü bir hareket ya da faaliyettir. Montaigne (1533 1592) oyunu çocukların en gerçek uğraşıları olarak tanımlamıştır. Montessori (1870 1952) de oyunu çocuğun işi olarak nitelendirmiştir. Prof. Dr. Belma Tuğrul (2010, Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi) oyunu çocukların sağlık gelişmesini sağlayan, değişerek yaşam boyu devam eden öğrenme süreci olarak tanımlamış ve oyun hayat demektir diyerek önemini vurgulamıştır. Çocukların oyunu oyun değil, onların en ciddi uğraşıdır. Montaigne Sayfa 1
Genel tanımıyla oyun, belli bir amaca yönelik olan ya da olmayan, kurallı ya da kuralsız gerçekleştirilebilen; fakat her durumda çocuğun isteyerek ve hoşlanarak yer aldığı fiziksel, bilişsel, dil, duygusal ve sosyal gelişiminin temeli olan gerçek hayatın bir parçası ve çocuk için en etkin öğrenme sürecidir. Oyunun Çocuğun Gelişimine Olan Etkileri Oyun, çocuğun eğlenmesinde ve eğitiminde olduğu kadar onun gelişmesinde de önemli rol oynar. Çocuğun tüm gelişim alanlarına etkisi olan oyun, çocuğun bedenini tanımasını da sağlar. Oyun oynayan çocuklar, oynamayan çocuklardan daha sağlıklıdır ve daha çabuk gelişir. Oyunun Çocuğun Fiziksel ve Psikomotor Gelişimine Olan Etkileri Oyun sırasında çocuğun bütün bedeni hareket eder. Oyun sırasında çocuğun büyük ve küçük kasları sürekli çalışma halindedir. Oyun yoluyla enerjisi boşalan çocuğun uykusu düzene girer ve iştahı açılır. Ayrıca açık havada oynan oyunlar, güneşten ve temiz havadan yararlanmasını sağlayarak bedensel gelişimini hızlandırır. Oyun yoluyla çocuğun hareketlerini kontrol altına alma becerisi geliştirir. Oyunda hareketlerin ardı ardına sıralanması ve tekrarı, vücut performansını artırır. Oyunlarında farklı birçok araç, gereç ve eşyayı kullanarak becerilerini geliştirir ve gücü artar. Yoğurma maddeleri ile oynayarak el göz koordinasyonunu geliştirir. Atlama, koşma, yürüme hareketlerini yaparak denge ve hız kazanır. Dikkat süresi uzar. Sürekli yaptığı hareketler de vücuduna esneklik kazandırır. Oyunun Çocuğun Duygusal ve Sosyal Gelişimine Olan Etkileri Çocuk, oyunla duygusal açıdan güvenli bir çevrede hayal etmenin zevkini yaşar ve duygularını bu ortamda özgürce ifade eder. Mutluluk, sevinç, acı, üzüntü, güven duyma gibi birçok duygusal tepkiyi oyun yoluyla öğrenebilir. Duygusal tepkilerin dramatize edilmesi, oyunlaştırılması çocuğun kendini tanımasına yardımcı olur. Çocuk, oynadığı oyun yoluyla benmerkezcilikten ayrılır. Kendine olan güveni gelişir. Başkalarının duygularını anlar. Çocuğun duygularındaki olumlu ya da olumsuz tüm gelişmeleri oyun esnasında öğrenip onu doğru yönlendirebilmemiz oyunla mümkün olur. Çocuk; doğru yanlış, haklı haksız, uyulması gerekli kurallar gibi birçok toplumsal ve ahlaki kavramları oyun sırasında öğrenir ve benimser. Oyun; bebeklerde ve küçük çocuklarda hayal gücü, akıl, dil, sosyal yetenekler ve motor yeteneklerin gelişmesinde ana etmendir. Fromberg Bir gruba ait olma ihtiyacını karşıladığı oyun sayesinde dürtülerini kontrol etme, başkalarının hakkına saygı gösterme, paylaşma, kendi hak ve özgürlüklerini koruma, iletişim kurma becerileri geliştirir. Ayrıca oyun yolu ile kendi cinsel kimliğini kazanır ve benimser. Çevresindeki nesne ve canlıları korumayı ve onlara zarar vermemeyi, iş birliği yaparak çalışmayı öğrenir. Arkadaşlık kurarak toplumsallaşır. Sayfa 2
Oyunun Çocuğun Zihinsel Gelişimine Olan Etkileri Çocuk, kendisini ve çevresini oyun yoluyla tanır. Sürekli sorular sorarak bilgiler elde eder ve bilgilerini de çevresindekilere aktarır. Oyun, keşfederek öğrenmeyi içerir. Oyun; Nesneleri tanıyıp, isimlendirmeyi, onların işlevlerini, Mantık yürütmeyi, sebep sonuç ilişkisi kurmayı, seçim yapmayı, dikkatini toplamayı, kendini bir amaca yöneltmeyi, Düşünme, algılama, sıralama, sınıflama, analiz yapma, sentez yapma, değerlendirme, problem çözme gibi zihinsel süreçlerin işleyişinin hızlanmasını, Ağırlık, renk, şekil, boyut, hacim, zaman, mekân, soğuk, sıcak gibi birçok kavramların kazanılmasını sağlar. Ayrıca oyun yoluyla kazandığı bu deneyim ve bilgiler arasında ilişkiler kurarak, bu bilgileri daha sonra karşılaştığı problemleri çözmede kullanabilme becerisi kazanır. Oyunun Çocuğun Dil Gelişimine Olan Etkileri İletişimin en önemli sembollerinden biri olan dil; çocukta önce alıcı, sonra da ifade edici şekilde gelişir. Oyun çocuğun hayatının büyük bir bölümünü kaplar ve gerçek yaşamda olduğu gibi oyun içinde de diğer insanlarla iletişim kurabilmek için dili kullanmak zorundadır. Çocuk oyunlarının büyük kısmı dil gelişimini destekler. Özelikle sembolik oyunlar, evcilik oyunları ve diğer dramatik oyunlar düzgün cümleler kurma, sesleri ve tonlamaları doğru kullanma becerisi kazanmalarına yardım eder. Oyun yoluyla kelime hazinesi genişler, anlatılanı daha iyi ve çabuk anlar, kendini daha iyi ifade eder. Oyun Evreleri Tek Başına Oyun (0 2 Yaş) İlk aylarda kendi organlarıyla ilgilenen çocuk, tek başına oynamaktan hoşlanır. Nesneleri yakalamak, ağzına götürmek, çıngırağın sesini dinlemek onun için bir oyundur. Bu dönemde canlı renkli, ses çıkaran, yumuşak ve dikkat çekici oyuncaklar onun ilgisini çeker. Genellikle çevresindeki oyuncaklarla tek başına oynayan bu dönem çocuğu için, sosyal iletişim ve oyuncak paylaşımı söz konusu değildir. Sayfa 3
Paralel Oyun (2 4 Yaş) Artık tek başına oynamaktan vazgeçmiştir. Aralarında çok iyi bir iletişim olmasa da aynı ortamda birkaç çocuk birlikte oynarlar ancak bu oyunda çoğunlukla birbirlerinden bağımsızdırlar. Aynı oyun malzemelerini kullanan çocuklar, yan yana oynamalarına rağmen aktivitelerini birbirlerinden bağımsız sürdürürler. Hareket ve konuşma düzeyi ilerlemiştir. Paralel oyunda, sosyal iletişim çok azdır. Bu dönemde çocuğun oyuncağının gerçeğine tam benzemesi şart değildir. Elindeki nesneleri oyuncak olarak kullanabilir (bardaklar, sehpa vb.) ya da kendisini oyuncak olarak kullanabilir (uçak rolüne girebilir). Hayal gücü çok geniştir ve oyunlarında bunu özgürce sergiler. Birlikte Oyun (4 12 Yaş) Çevreye olan ilgisi artmıştır. Diğer çocuklarla birlikte oynar, gruba katılır, aynı oyunda yer alır. Ancak yine kendi oyununu oynar. 2 6 yaşlar arasındaki çocuklar kuralları bilirler. Fakat kuralların neden konduğunu ve neden uyulması gerektiğini anlayamazlar. 6 12 yaşlar arasındaki çocuklar kuralları bilirler. 10 12 yaşlarından itibaren artık kurallı oyuna tam olarak yönelirler. Çocuğun İlk 6 Yılında Önemli Oyuncaklar Eğitimsel değeri büyük olan oyun malzemelerinden ilki su dur. Dokunma duyusunun gelişimini sağlayan bir oyun aracı olan su, ayrıca çocuğa haz verir. Sakinleştirici ve uyarıcı bir etkisi vardır. Dikkatini toplamasına yardımcı olur. Kum ve Su: 2 yaşından itibaren tüm yaşlar için temel oyun malzemeleridir. Çıngıraklar: ilk ses çıkaran oyuncaklarıdır. Bebeğin dikkatini çeker, fiziksel tepki vermesine (uzanma-yakalama) neden olur, el göz koordinasyonunu geliştirir. Çıngıraklar çocukluk döneminde müzikli oyunlarda ritm enstrümanı olarak kullanılabilirler. Yumuşak Oyuncaklar: yattıkları yerde kendilerini güvende hissetmelerine neden olur. Konuşup anlatabileceği ilk oyun arkadaşlarından olarak, dil gelişimine katkıda bulunurlar. İç İçe Geçebilen Kaplar: birbirine vurabilirler, iç içe koyabilir, kuleler yapabilir, altına bir şeyler koyup saklayabilir, renklerine göre ayırabilir, sembolik oyunlarda, kum ve su oyunlarında kullanabilirler. Şekilli Kutular: basit olanları küçük bebekler için uygundur, karmaşık olanları 2 yaş ve üstündeki çocuklar için bir tür test aracı olmalıdır. El becerisini geliştirmede, ayırt edebilme yeteneklerini desteklemede yarar sağlar. Toplar: tüm yaş grupları için uygundur. Bebek ve çocuğun fiziksel gelişimini desteklemenin yanında, karşılıklı iletişim, sıra bekleme gibi sosyal becerilerin gelişimine de katkıda bulunurlar. Müzikli Oyuncaklar: enstrümanlar dinleme ve taklit etme becerilerini geliştirir, çocuğu hafızasını kullanmaya zorlar. Kuklalar: çocuğun iletişim ve sosyal becerilerini destekler. Sayfa 4
Kitaplar: her tür kitap çocuğun ilgisini çeker. Sözcük haznesinin gelişmesi ve iletişimi açısından yararlıdır. Belleğin ve hayal gücünün gelişimine neden olur. Tahta Bloklar: ince motor ve el becerisinin gelişimine katkı sağlar. Yaratıcılığın gelişimini ve dikkat süresinin uzamasını destekler. Oturup Sürebileceği Araba/Bisiklet: hareket özgürlüğünü yaşarlar. Denge, kol-bacak-beden koordinasyonu geliştirmesine, planlamaya (Nereye gidip ne yapmak istiyor?) teşvik etmesi açısından önemlidir. Mutfak Gereçleri: sembolik oyunlar için ideal materyallerdir. Hayal gücü, anlama, kavrama gücünü, dil kullanımını arttırmasından dolayı da yararlıdır. Oyuncak Bebek: bir oyuncak bebek kendisiyle konuşulan, dil gelişimini destekleyen, sevgi, ilgi gösterilen, çocuğa duygularını dile getirme fırsatı veren, sembolik oyunların merkezi olan, çok yönlü bir oyuncaktır. Yap Boz lar: görsel koordinasyon sağlamasına, şekillerle desenleri tanımasına yardımcı olur. Problem çözme faaliyeti yaptırır, beyinde planlama ve konsantrasyonu geliştirir. Şekillendirme Malzemeleri: oyun hamuru, kil ve çamur çocuğun yaratıcılığını destekler. Küçük kas gelişiminde önemli destek sağlar. Boya, Kalem, Tebeşir: çizim yapma göz el koordinasyonunu ve el becerisini geliştirir. Çocuğun yaratıcılığını sergilemesine ve özellikle duygusal dünyasını ifade etmesine olanak sağlar. Resim çizme, çocuğun yazı yazmasına temel oluşturacak, onu şekilleri taklit ederek çizmeye teşvik edecektir. İnşa Oyuncakları: iki elini kullanma becerisini, yaratıcılık ve problem çözme yeteneklerini geliştirir. Uygulamalı Oyuncaklar: alet takımı, dikiş seti gibi oyuncaklar parmak ve el kullanımını, iki elin birlikte çalışabilmesini, el göz koordinasyonunu güçlendirir. Konsantrasyonu destekleyerek, problem çözme ve çaba harcama için destekleyici olur. Minyatür Oyuncaklar: gerçek yaşamı taklit ettikleri oyunlarında, minyatür insan, hayvan, vb. figürleri kullanmaktan hoşlanırlar. Yaratıcılık ve hayal güçlerini kullanmalarına yardımcı oldukları gibi, iletişim ve duygusal gelişimi de destekler. Kağıt-Makas-Boş Kutular-Artık Materyaller-Boncuk-İp: küçük kasların gelişimini desteklediği gibi çocuğun yaratıcılığını destekler. Oyun ve Oyuncak Seçerken Dikkat Edilmesi Gerekenler Oyuncak çocuğun yaşına, ilgisine, becerisine, yeteneklerine uygun olmalıdır. Oyuncak çocukta merak uyandırmalı, çevresini tanımasına yardımcı olmalıdır. Oyuncaklar çok karışık olmayıp, çocuğun tek başına kullanabileceği özellikte olmalıdır. Oyuncaklar beceriyi arttıracak özellikte olmalı, basitten karmaşığa doğru tercih edilmelidir. Değişik amaçlar için kullanılabilmeli, çok fonksiyonlu olmalıdır. Çocuğun ilgisini çekecek renk, boyut ve yapıda olmalıdır. Dayanıklı, sağlam olmalıdır. Çekici olmalıdır; dikkati yoğunlaştırma ve hayal gücünü kullanmada motive edici olmalıdır. Sayfa 5
Birden fazla gelişim alanını destekleyecek zengin uyarıcılar içermelidir. Sivri uçları, kesici kenarları, parmaklarının sıkışabileceği ek yerleri, zarar verebilecek çıkıntıları olmamalıdır. Kolay taşınabilmesi için, uygun büyüklük ve ağırlıkta olmalıdır. Zehirsiz boyalarla boyanmış olmalıdır. Düzenli olarak gözden geçirilmeli, hasarlı ve kırık olanlar atılmalıdır. Oyun değeri olmalı ve sadece yıkıcı deneyler yapmak için kullanılmamalıdır. Kolayca kopup, çocuğun ağzına atacağı küçük parçalar olmamalıdır. Çocukta öfke, şiddet davranışları geliştirebilecek ya da çocuğun hazır olmadığı bilgiler içeren (cinsel içerik, dinsel temalar, soyut bilgiler) oyuncaklar tercih edilmemelidir. Birkaç çocuğun ve/veya aile üyelerinin birlikte oynayabileceği oyuncaklar tercih edilmelidir. Çocuğun dış alanlarda da (bahçe, oyun parkları) kullanabileceği, kolay temizlenen materyaller tercih edilmelidir. Materyalde yenilik özelliği de önemlidir. Sürekli aynı materyalde oynayan çocuk için materyal çok fonksiyonel olsa bile çekiciliğini kaybeder. Bu nedenle materyalin belli zamanlarda değiştirilmesi faydalıdır. Oyunun zeka, beceri geliştirme, sosyalleşme, öğrenme ve duygusal rahatlama gibi çeşitli alanlarda etkisi olduğu göz önünde bulundurulduğunda, anne babalara şunlar önerilir: Oyun oynamak çocuk için ciddi bir iştir. Çocuklar çoğu zaman oyuna kendini kaptırır ve zamanın geçtiğinin farkına varmazlar. Oyun oynamaları süresince (fonksiyonel-gelişim dönemlerine uygun) onları bölmemek, oyunu gereksiz yere engellememek gerekir. Oyun, çocuğun kuralları kendisinin belirlediği, özgürlüğünü hissettiği bir faaliyettir. Yetişkinin çocuğun isteği dışında bu ortama, kurallara, çocuğun faaliyetine müdahale etmesi onu rahatsız edecektir. Çocuk, gelişimi boyunca bazen tek, bazen yetişkinlerle, bazen de arkadaşları ile oynama ihtiyacı duyar. Bu ihtiyacına saygı gösterilmeli, yetişkinler o anda hangi ihtiyacın çocuk için gerekli olduğunu anlama konusunda hassas olmalıdır. Okula başlamak, oyun ihtiyacının sonu demek değildir. Bu yüzden okula başlayan çocuğun oyuncaklarının kaldırılması, oyun oynamak yerine derslerine çalış vb. cümlelerin kullanılması doğru değildir. Oyun oynamak isteyen bir çocuk engellenmemeli yalnızca yetişkinin desteği ile oyun-ders zamanlarının düzenlenmesi sağlanmalıdır. Çocuğun oyun oynayabileceği alanının olması önemlidir. Çocukların odası oyuncak deposuna dönmemelidir, çok fazla oyuncak çocuğun dikkatini dağıtabilir. Zaman zaman oyuncakların bir kısmı çocuğun da onayı alınarak kaldırılabilir ve daha sonra oynamak üzere tekrar ortaya çıkarılabilir. Anne babalar çocuklarına çok fazla oyuncak almayı tercih edebilirler ancak çocuğa çok fazla oyuncak alınması sevgi göstergesi değildir. Aksine çocuğun doyumsuz olmasına sebep olabilir. Anne babalara düşen görev, çocuk için uygun ortam yaratıp, onların ihtiyaçlarına saygı gösterip, ihtiyaçları olduğunda onların yanında olacağınızı hissetmelerini sağlamaktır. Çocuk oyununu bitirdikten sonra oyuncaklarını toplama sorumluluğu geliştirmelidir ancak çocuğun yaşı, toplanacak alanın boyutları göz önünde bulundurulmalı; anne babalar bu konuda yardımcı olmalı ya da çocuğu motive etmelidir. Sayfa 6
KAYNAKCA Sevgili Velilerimiz, Bu bültende önemli olduğunu düşündüğümüz bir konuyu da eklemek istiyoruz. Havaların ısınması ile birlikte çocuklarımız ile açık havada daha fazla zaman geçirmenin, onların gelişimleri açısından önemli olduğu görüşündeyiz. Açık hava bahçe, kır, orman, sokak- oynanan oyunlarda daha geniş bir alan kullanılır ve doğa ile daha yakın olunur. Çocuklar, kapalı alanlarda oynamaktan zaman zaman sıkılabilirler. Ayrıca iç mekanlarda oynanamayan birçok oyun, açık havada rahatlıkla oynanabilmektedir. Örneğin top oyunları, saklambaç, kovalamaca gibi birçok oyun açık havada daha rahat oynanır. Bu nedenle de çocuklar açık havada oyun oynamaktan daha çok zevk alırlar. Açık hava oyunlarının çocuğun sosyal, duygusal, bilişsel ve fiziksel gelişimlerine olumlu etkileri çok fazladır. Çocuk; açık havada atlar, zıplar, koşar. Çim, toprak ve kumla oynayarak doğayı tanır. Açık havada oynanan oyunlar; koşmaca oyunları, taklit oyunları ve halka oyunlarıdır. Bu oyunların bir kısmı kapalı alanlarda oynanabilir. Ancak bu tür oyunların daha geniş alanlar gerektirdiği düşünülürse, açık havada oynanması çocuklara daha büyük haz verecektir. Özellikle kendi yaş grubu ile bir araya gelebileceği dış alan oyunları, onların sosyal gelişimine önemli ölçüde katkıda bulunacaktır. http://www.psikoloji.gen.tr NİCOLOPOULOU Ageliki, Melike Türkan BAĞLI, Oyun, Bilişsel Gelişim ve Toplumsal Dünya: Piaget, Vygotsky ve Sonrası, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Dergisi, Cilt 37, Sayı 2, Ankara, 2004 http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul, (Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi), Çocuk Gelişimi ve Eğitimi, OYUN ETKİNLİĞİ-I, Ankara 2009 YAVUZER Haluk, Bedensel, Zihinsel ve Sosyal Gelişimiyle Çocuğunuzun İlk 6 Yılı, Remzi Kitapevi, 2010 Sayfa 7
VELİ KATILIM ETKİNLİĞİ Konu : Çocukta Cinsel Gelişim ve Eğitim Tarih : 18 Mart 2013 Yer : Lise Çok Amaçlı Salon Saat : 15.00 16.00 ÇEMBERİN SESİ Sayfa 8