Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Türkiye de Önemli Tarım Ürünlerinde Başabaş Analizi Kübra POLAT tasdemir5885@gmail.com Tarım Ekonomisi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Özet Kâr amacıyla ticari olarak faaliyet yapan işletmeler, bu amaç doğrultusunda, yapılacak çalışmalarla ilgili kararların alınmasında çeşitli ekonomik analizlerden yararlanırlar. Bu analizler içerisinde başabaş analizi, işletmelerin kâra geçmeleri için gerçekleştirmeleri gereken minimum üretim miktarının tespiti, en kârlı ürün türlerinin seçilmesi, en düşük satış fiyatının belirlenmesi ve işletmelerin izleyeceği politikalara karar desteği sağlaması açısından oldukça önemli ve yol gösterici bir analiz olarak öne çıkmaktadır. Bu çalışmada, Türkiye için stratejik öneme sahip olan 16 tarımsal ürününün (arpa, buğday, dane mısır, çeltik, pamuk, kırmızı mercimek, ay çiçeği, soya, kanola, şeker pancarı, fındık, kivi, mandarin, domates, yonca, fiğ) her biri için kâra geçiş noktasındaki üretim miktarı ve satış fiyatı hesaplanarak, bu ürünlerde satış geliri, maliyet ve kâr arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Ortaya çıkan sonuçlar doğrultusunda, yetiştirilen ürünlerden alınan verimlerin ve ürün satış fiyatlarının, işletmelerin kâr edebilmeleri için yeterli olduğu, ancak arpa veriminin başabaş noktasından %48, fındık veriminin ise %3 daha düşük olduğu tespit edilmiştir. Ancak ürünlere ait brüt kârlar, destekleme fiyatları dahil edilerek hesaplandığında, arpa ve fındık yetiştiren işletmelerin de toplam masraflarını karşılayabildikleri gözlenmiştir. Çalışmada, işletmelerdeki katkı payı oranı ve satış hacimleri de hesaplanmış olup, bütün bu hesaplamalar ile Türkiye deki temel tarım ürünlerini yetiştiren işletmelerin finansal pozisyonlarının tespitine farklı bir bakış açısı getirmek amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Başabaş, Tarımsal ürün, Türkiye, Satış hacmi, Katkı payı oranı Breakeven Analysis in Important Products in Turkey Abstract In the purpose of making decisions about work to be carried by profit making enterprises engaged in commercial activity they benefit from the various economic analyzes. Within these analysis, determining the minimum production quantity in order to make a profit, choosing the most profitable product types, determination of the lowest selling price and policies followed by enterprise in terms of providing support to decision making, due to its importance and guidance breakeven analysis is becoming prominence. The objective of this study; is to calculate the selling price and volume of product required in the point of break-even for 16 agricultural product (barley, wheat, grain, corn, rice, cotton, red lentils, sunflower, soybean, canola, sugar beets, hazelnuts, kiwi fruit, tangerines, tomatoes, alfalfa, vetch) which has strategic importance for Turkey in addition to this examination of the relationship between cost and profit and sales revenue in these products nevertheless reveal the results. In the light of results revealed; the yield gained from the products grown and selling price, is found sufficient enough to make profit on the other hand yield collected from barley determined 48% and set 3% lower than breakeven for hazelnut. When gross profit of the products calculated incorporated into subsidized prices, it is observed that enterprises growing barley and hazelnut were able to afford all expenditures. In the study, contribution rate and sales volumes were also calculated nevertheless with all these calculations it was aimed to bring different point of look to financial dimensions of enterprises growing basic agricultural products in Turkey. Key Words: Breakeven, Agrcicultural products, Republic of Turkey, Sales volume, Contribution rate. 1. Giriş Türkiye de tarımsal işletmeler genellikle küçük ölçekli aile işletmelerinden oluşmaktadır. TÜİ K in 2006 yılı tarımsal yapı araştırması sonuçlarına göre, toplam tarımsal işletmelerin % 78,9 u 100 dekarın altında arazi büyüklüğüne sahip olup, bu işletmelerin de % 32,7 si 20-49 dekar arasında tarım arazisine sahip olan işletmelerdir. Ayrıca tarımsal işletmelerin % 62,3 ü hayvansal ve bitkisel üretimi birlikte gerçekleştirmekte, % 37,2 si yalnız bitkisel üretim, % 0,5 i ise yalnız hayvan yetiştiriciliği yapmaktadır. Bu veriler doğrultusunda da tespit edildiği gibi Türkiye de tarımsal işletmelerin çoğunun yeterli donanım ve büyüklüğe sahip olmaması, işletme analizlerinin yapılmasını güçleştirse de, özellikle AB ye uyum sürecinde, tarımsal işletmelerin belli bir büyüklüğe ve üretim potansiyeline sahip olmaları adına, finansal analizlere dayalı çeşitli değerlendirmelerin yapılması oldukça önemli ve gereklidir. Çünkü işletmelerin varlığını devam ettirebilmesi için gerçekleştirdiği faaliyetler ile ilgili finansal performansını takip etmesi gerekmektedir. Ayrıca işletmelerin sağlıklı kararlar almaları, geleceklerine yön vermeleri ve gerektiğinde gerçekleştirmekte oldukları faaliyetler de değişikliğe gidebilmeleri için finansal analizler hayati önem taşımaktadır. İşletmelerin finansal durumunu değerlendirebilmeleri için sahip olması gereken başlıca veriler, toplam varlıklar, toplam yükümlülükler, öz sermaye, toplam gelir, toplam gider ve net kârdır (Acar, 2003). Bu veriler yardımıyla, likidite oranları (cari oran, ast-test oranı), faaliyet oranları (aktif devir hızı, işletme gider oranı, faiz gider oranı, net gelir oranı), kaldıraç oranları ve kârlılık oranları gibi temel finansal analizler yapılabilir. Çalışmada uygulanan başabaş analizi ise işletmelerin gerçekleştirdikleri üretim faaliyeti ile ilgili kâr elde edebilmeleri için hangi üretim ve satış fiyatı seviyesinde 567
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya olmaları gerektiğini belirlemeye yarayan farklı bir analizdir. Bunun yanında başa baş analizi, satış geliri, maliyet ve kâr arasındaki ilişkileri inceleyerek, diğer finansal analizler gibi işletmelerin mevcut durumları hakkında fikir edinmeye yardımcı olur. Materyal ve Yöntem Yapılan çalışmada kullanılan veriler 2010 yılına ait olup, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü tarafından yürütülen maliyet çalışmalarında kullanılan birincil verilerdir. Bu veriler, tarımsal ürünlerin Türkiye de en çok üretiminin yapıldığı illerden anket yoluyla elde edilmiştir. Bunun yanında çalışmada konu ile ilgili yayınlardan ve web sitelerinden faydalamlmıştır. Çalışmada yöntem olarak başa baş analizi yapılmış olup, bu analiz ile işletmelerin kâr elde edebilmeleri için gerçekleştirmeleri gereken minimum üretim seviyesi, satış fiyatı düzeyi, satış hacimleri ve fiyatın sabit masrafların karşılanmasına olan katkısı belirlenmiştir. Başabaş noktası, bir işletmenin toplam gelirinin toplam masrafına eşit olduğu noktada gerçekleştirmiş olduğu üretim seviyesini göstermektedir (Şekil 1). Bu noktaya kâr eşiği noktası da denilebilmektedir (Cinemre, 2004). Başabaş analizinin temel kullanım alanları ve yararları: İşletmelerin faaliyetlerini zarardan koruyacak en düşük üretim miktarının belirlenmesi, Yeni yapılacak yatırımlarda en düşük kapasite kulanım oranının bulunması, Mevcut üretim miktarı ile başabaş noktası karşılaştırılarak uygulanan politikaların değerlendirilmesi ve revize edilmesi, Satış fiyatının, kâr eşiği noktasında, maliyet ve toplam kâr üzerine etkisin bulunması, En düşük satış fiyatının belirlenmesi, Kâr hedefine ulaşmak için gerekli olan iş hacminin ve üretim miktarının saptanması. Şekilde 1 de görüldüğü gibi Q üretim seviyesindeki bir işletme, bütün üretim masraflarını karşılayabilmekte ancak kâr edebilmek için bu seviyenin üzerinde üretim gerçekleştirmesi gerekmektedir. Bu çalışmada, Türkiye deki önemli tarım ürünlerinin verim, maliyet ve satış fiyatı arasındaki ilişkilerini başabaş analizi yöntemi ile inceleyerek, tarım işletmelerinin finansal yapılarını farklı bir metot ile ortaya koymak hedeflenmiştir. Araştırmada analizlerin yapılmasında kullanılan formüller aşağıda belirtildiği gibidir: Toplam Gelir = Q (üretim miktarı) x P (ürün satış fiyatı) Toplam Masraf = TSM (toplam sabit masraf) + TDM (toplam değişken masraf) ODM (ortalama değişken masraf) = TDM (toplam değişken masraf) / Q TSM BBN (başa baş noktası) = = > TC) (toplam gelir) = TM (toplam masraf) P - ODM TSM BBN (tutar) (satış hacmi) = = > T G (toplam gelir) = TM (toplam masraf),. ODM P 568
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; : Katkı Payı = P - ODM Katkı Payı Oranı = Birim katkı payı / Birim satış fiyatı [Hedef Kâr (TG - TM)] + SM Hedef Kâr Noktası (miktar) = ----------------------------------------------------------------- P - ODM Basa bas analizinin varsayımları: Masraflar sabit ve değişken olmak üzere ikiye ayrılmaktadır, Değişken masraflar, üretim hacmi ile aynı oranda artıp, aynı oranda azalmaktadır, Birim satış fiyatı sabittir, İşletmenin tek bir ürün ürettiği kabul edilmektedir, Sabit masraflar, çeşitli üretim seviyelerinde aynı kalmaktadır (Erkan, 2006). 2. Araştırma Bulguları Yapılan çalışma sonucunda, arpa ve fındık dışındaki diğer ürünlerden, toplam masrafı karşılayacak düzeyde verim alındığı tespit edilmiştir. Arpada ortalama verim 241 kg/da iken, toplam masrafı karşılamak için elde edilmesi gereken verim (başabaş noktasında) 463 kg/da dır. Bu durum, arpanın verim miktarının, olması gereken seviyeden % 48 daha az olduğunu göstermektedir. Ortalama fındık verimi 122 kg/da iken, bu rakam toplam masrafı karşılamaya yetecek üretim seviyesinden % 3 daha düşüktür. Analize dahil edilen diğer ürünlerin verim miktarları incelendiğinde, en yüksek verimin sırasıyla fiğ, domates ve kivi de olduğu tespit edilmiştir. Bu ürünler içerisinde başabaş noktasının, ortalama fiğ veriminin oldukça altında çıkmasının sebebi, birim başına düşen değişken masrafların az, satış fiyatının ise yüksek olmasıdır. Domateste ise başabaş noktasının üzerinde üretim yapılması, verimin yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Kivide başabaş notası 395 kg/da iken, ortalama verim 5.358 kg/da dır. Kivi üretiminde de fiğ üretiminde olduğu gibi başabaş noktasının verimin oldukça altında çıkmasının temel sebebi, kivi fiyatının birim başına düşen ortalama değişken masraftan % 292 oranında fazla olmasıdır (Tablo 1). Buğday, ayçiçeği soya, kırmızı mercimek, kanola, mandalina ve yonca verimleri, başabaş notasına oldukça yakınken, dane mısır, çeltik, pamuk ve şeker pancarı verimlerinin, işletmelerin kâr elde edebilmeleri için yeterli oranda yüksek olduğu tespit edilmiştir. Tablo 1. Önemli Tarım Ürünlerinin Verimleri ve Başa baş Noktaları Ürünler Verim (kg/ da) Başabaş noktası (kg/da) Verimin başabaş noktasına olan uzaklığı (%) Arpa 1 241 463-48 Buğday 244 219 12 Dane Mısır 726 350 108 Çeltik 869 371 135 Pamuk 448 104 333 K. Mercimek 200 113 77 Ayçiçeği 212 186 14 Soya 369 360 2 Kanola 341 322 6 Şeker Pancarı 5.459 2154 153 Fındık 122 126-3 Kivi 2.364 395 499 Mandalina 2.928 2.406 22 Domates 5.358 352 1.424 Yonca 1.090 751 45 Fiğ 746 38 1.875 Yapılan çalışmada, analiz edilen bütün ürünlerin katkı payı oranlarının pozitif çıkması, satış fiyatlarının sabit masrafların bir kısmının da olsa karşılayabildiği sonucunu göstermektedir. Katkı payı oranının düşük olması ürünün satış fiyatı ve birim başına düşen değişken masraf ile ilgilidir. Arpada olduğu gibi, ortalama değişken masrafın, satış fiyatı 569
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya içerisindeki payı ne kadar fazla olursa, katkı payı oranı o kadar az olacaktır. Ürünlerin satış fiyatları ile birim başına düşen değişken masraflar kıyaslandığında, ortalama değişken masrafın satış fiyatı içerisindeki payının arpada % 91, buğdayda % 80, dane mısır da % 61 ve çeltikte % 48 olduğu tespit edilmiştir (Tablo 2). Ürün satış fiyatının sabit masrafları karşılaması bakımından, ürünler içerisinde kivi ve fiğ ilk sırada yer almaktadır. Kivi ve fiğin satış fiyatının sabit masrafları karşılanmasına katkısı % 75 iken, arpada bu oran sadece % 9 dur (Tablo 2). Satış hacmi, işletmelerin belli bir seviyede, kâra geçmeleri için gerekli olan üretim miktarına ulaştıklarında, elde ettikleri üretim değeridir. Yapılan analiz doğrultusunda arpa ve fındık dışındaki diğer ürünlerin satış hacimlerinin kâr getirecek düzeyde olduğu tespit edilmiştir. Arpada satış hacminin toplam masrafı karşılayacak seviyeye ulaşması için % 91 oranında artması gerekirken, fındıkta % 4 oranında artması gerekmektedir (Tablo 3). Ürünler Tablo 2. Ürünlere Ait Satış Fiyatları ve Katkı Payı Oranları Satış Fiyatı (TL/kg) ODM (TL/kg) ODM nin Satış fiyatı içerisindeki payı (%) Katkı Payı Katkı payı oranı (%) Arpa 0.42 0.38 91 0.04 0.09 Buğday 0.52 0.42 80 0.10 0.20 Dane Mısır 0.47 0.29 61 0.18 0.39 Çeltik 1.06 0.50 48 0.55 0.52 Pamuk 1.62 0.93 58 0.69 0.42 K. Mercimek 1.10 0.71 65 0.39 0.35 Ayçiçeği 0.83 0.62 76 0.20 0.24 Soya 0.86 0.64 74 0.22 0.26 Kanola 0.67 0.51 76 0.16 0.24 Şeker Pancarı 0.13 0.09 71 0.04 0.29 Fındık 4.06 2.41 59 1.65 0.41 Kivi 1.54 0.39 25 1.15 0.75 Mandalina 0.43 0.19 44 0.24 0.56 Domates 0.74 0.31 42 0.43 0.58 Yonca 0.37 0.14 37 0.23 0.63 Fiğ 0.88 0.22 25 0.66 0.75 Arpa satış hacminin, toplam masrafı karşılamaya yetmesi için 195 TL/da olması gerekirken, fındıkta 511 TL/da olması gerekmektedir (Tablo 3). Tablo 3. Ürünlere Ait Satış Hacimleri Ürünler Gerçekleşen satış hacmi (TL/da) Başabaş noktası satış hacmi (TL/da) Arpa 102 195 Buğday 127 114 Dane Mısır 340 164 Çeltik 919 392 Pamuk 724 167 K. Mercimek 220 125 Ayçiçeği 175 154 Soya 317 310 Kanola 230 217 Şeker Pancarı 699 276 Fındık 493 511 Kivi 3.635 607 Mandalina 1.262 1.037 Domates 3.985 261 Yonca 399 275 Fiğ 658 33 570
Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma ; : Başabaş noktasının, belirtildiği gibi kârın sıfır olduğu noktadaki üretim seviyesini işaret ettiğinden yola çıkarak, üreticilerin, hedefledikleri kâra ulaşmaları için ne kadar üretim gerçekleştirmeleri gerektiğini tespit edebiliriz. Örneğin, buğday üretiminden hedeflediğimiz kâr 30 TL/ da ise; Hedeflenen kâr noktası (miktar) = Kâr + TSM ---------------------------- = 30 + 22,21 ---------------------- = 514TL/da P-ODM 0,52-0,42 buğdaya ait sabit masraf, fiyat ve ortalama değişken masraf verilerini kullanılarak yapılan hesaplamada, hedeflediğimiz kâra ulaşmak için gerçekleştirilmesi gereken üretim miktarının 514 kg/da olduğu tespit edilebilmektedir. Türkiye de mevcut tarım işletmelerinde elde edilen kârın % 30 oranında artırılması senaryosu için yapılan hesaplamada, elde edilmesi gereken üretim miktarları tablo 4 te verilmiştir. Bunun yanında, mevcut üretim seviyesinde, seçilen ürünlerden elde edilen kârlar incelendiğinde, en fazla kârın kivi (2.256 TL/da), domates (2.169 TL/da) ve fiğ (468 TL/da) üretiminden elde edildiği, çeltik üretiminden elde edilen kârın (276 TL/da) ikinci sırada, pamuk üretiminden elde edilen kârın (236 TL/da) ise üçüncü sırada yer aldığı tespit edilmiştir (Tablo 4). Arpa ve fındık üretiminde ise elde edilen üretim miktarının, toplam masrafı karşılamaya yetecek düzeyde olmadığı belirlenmiştir. Tablo 4. Ürünlere Ait Brüt Kârlar ve % 30 Kâr Artışı İçin Gerekli Üretim Miktarları Ürünler Kârın % 30 artması için elde edilmesi ger- Mevcut üretim seviyesinde işletmelerin eken üretim miktarı (kg/da) elde ettiği kârlar (TL/da) Arpa 315-8 Buğday 252 3 Dane Mısır 839 68 Çeltik 1.018 276 Pamuk 552 236 K.Mercimek 226 34 Ayçiçeği 220 5 Soya 372 2 Kanola 347 3 Şeker Pancarı 6.450 122 Fındık 123-7 Kivi 2.955 2.256 Mandalina 3.085 125 Domates 6.860 2.169 Yonca 1.192 78 Fiğ 958 468 Ancak ürünlere verilen 2010 destekleme fiyatları analize dahil edildiğinde arpa ve fındıktan elde edilen gelirin de toplam masrafı karşılamaya yetecek seviyeye ulaştığı görülmektedir. Desteklemeler ile birlikte arpadan elde edilen kâr 5,54 TL/da olurken, fındıktan elde edilen kâr 143 TL/da olmaktadır. Tablo 5. Desteklemelerle Birlikte Arpa ve Fındıktan Elde Edilen Kâr Ürünler Mevcut Kâr (TL/da) *2010 Yılı Verilen Toplam Desteklemeler İle Birlikte Elde Destek (TL/da) Edilen Kâr (TL/da) Arpa -8 13.54** 5.54 Fındık -7 150*** 143 *Kaynak: Anonim, 2010 **2010 yılı arpa için verilen destekler; mazot 3.25 TL/da, prim 0.04 TL/da, gübre 4.25 TL/da, toprak analizi 2.50 TL/da, sertifikalı tohum 3.50 TL/da. ***2010 yılı fındık için 150 TL/da alan bazlı gelir desteği verilmiştir. 3. Sonuç Türkiye, tarımsal ürünler için gerekli olan coğrafik ve iklimsel koşullara sahip olduğundan, ürün çeşitliliği konusunda Dünyanın önde gelen ülkeleri arasındadır. Ancak tarımsal işletmelerin genellikle küçük ölçekli aile işletmeleri olması ve bu işletmelerde düzenli kayıt tutulmaması, tarımsal işletmelerin finansal pozisyonlarının belirlenmesinde en büyük sorunu oluşturmaktadır. Küçük ölçekli işletmelerde yöneticilerin en önemli rolü işletmenin sözcülüğü iken, büyük 571
10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya ölçekli işletmelerde, işletmelerin kaynak yapısını düzenlemektir (Cinemre, 2004). Ancak her iki türlü işletmenin de temel amacı kâr elde etmektir. Bu amaç doğrultusunda işletmecilerin, gerçekleştirdiği faaliyeti bilmeleri ve ellerinde bulunan kaynakları etkin bir şekilde kullanmaları, onları temel amaca daha da yaklaştıracaktır. Bu bağlamda, Türkiye deki tarım işletmelerinin, faaliyetlerine yön vermeleri ve karar almaları hususunda çeşitli finansal analizlerin yapılması, daha doğru adımlar atmalarına katkı sağlayacaktır. İşletmelerin tüm kaynakları ve faaliyetleri hakkında tek bir finansal analiz sonucuna göre kesin tespitlerde bulunmak zor olsa da, başabaş analizi gibi analizlerle işletmelerin gidişatı hakkında fikir sahibi olmak mümkündür. Yapılan çalışmada, seçilmiş ürünlerle ilgili tarımsal faaliyette bulunan işletmelerin, üretim masraflarını karşılayacak seviyede ürün elde ettikleri ve satış fiyatlarının sabit masrafların karşılanmasına olan katkısının oldukça fazla olduğu belirlenmiştir. Domates ve kivi fiyatları ile birim alandan alınan üretim miktarının yüksek olması sebebiyle bu iki ürün, seçilmiş ürünleri içerisinde en fazla kâr getiren ürünler olmuştur. Ayrıca destekleme fiyatları hesaplamaya dahil edildiğinde, tüm ürünlerden elde edilen kârın daha da yüksek olduğu görülecektir. Ancak arpa ve fındık üretilen bazı bölgelerde, birim maliyetlerin fazla olması ve satış fiyatı ile birlikte elde edilen verim miktarının düşük olması neticesinde, toplam masrafların karşılanması konusunda sıkıntı yaşanmaktadır. Bu sorunun, kaynakların daha etkin kullanımını sağlayarak maliyetlerin düşürülmesi ile giderilmesi mümkündür. Kaynaklar Anonim, 2010. http://www.tugem.gov.tr/document/tarimsal_destek2010.html, (14.06.2012). Acar, M., 2003. Tarımsal İşletmelerde Finansal Performans Analizi, Erciyes Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Sayı: 20, ss. 21-27. Cinemre, H., A., 2004. İşletme Yönetimi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Ders Kitabı, No: 50. Erkan, M., 2006. Başabaş ve Kaldıraç Analizler. http://web.sakarya.edu.tr/~msarac/tr/icerik/dersler/dn1/finansalplanlama-bb&kaldr.pdf), (14.06.2012). 572