Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet

Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Hazýrlayanlar Prof. Dr. Fidan Korkut-Owen Prof. Dr. Dean W. Owen

T.C. Baþbakanlýk Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü Ekim 2008 Bu kitabýn basým, yayýn, çoðaltým ve daðýtým hakký T.C. Baþbakanlýk Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü ne aittir. Bu yayýn Avrupa Birliði desteði ile oluþturulmuþtur. Hiç bir þekilde Avrupa Birliði nin görüþlerini yansýtmamaktadýr.

Önsöz Kadýnlara yönelik aile içi þiddet, temel insan haklarý ve özgürlüklerinin ihlali olup, kadýnlar ve erkekler arasýndaki eþit olmayan güç iliþkilerinin bir sonucu olarak ortaya çýkan önemli bir sorundur. Aile içi þiddet özel alanda meydana geldiði için çoðu zaman gizli tutulmakta, bu nedenle boyutlarýnýn tespiti son derece güç olmaktadýr. Oysa son yýllarda uzun süreli çabalarýn sonucunda þiddete maruz kalan kadýnlara sunulan hizmetlerin niteliðinin deðiþmesi için gerekli düzenlemeler yapýlmýþtýr. Bu düzenlemelerin baþýnda Türk Medeni Kanunu, Türk Ceza Kanunu ve Ailenin Korunmasýna Dair Kanun da yapýlan deðiþiklikler ile 2006/17 Sayýlý Çocuk ve Kadýnlara Yönelik Þiddet Hareketleriyle Töre ve Namus Cinayetlerinin Önlenmesi Ýçin Alýnacak Tedbirler konulu Baþbakanlýk Genelgesi ve 2007/8 tarihli Ýçiþleri Bakanlýðý Genelgesi gelmektedir. Uygulamanýn geliþtirilmesi için T.C. Baþbakanlýk Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü (KSGM) tarafýndan Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planý: 2007-2010 hazýrlanmýþtýr. Kadýna yönelik aile içi þiddet; saðlýk hizmetleri, kolluk kuvvetleri, adalet hizmetleri ve sosyal hizmetler gibi pek çok hizmet alanýnýn ortak çabalarýyla önlenebilecek bir sorundur. KSGM tarafýndan Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonunun teknik, Avrupa Birliðinin mali katkýlarýyla yürütülen Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetle Mücadele Projesi kapsamýnda, þiddete maruz kalan veya risk altýndaki kadýnlara sunulan hizmetlerin güçlendirilmesi ve hizmet sunan kamu kurum ve kuruluþlarýnda çalýþan polis memurlarý, avukatlar, hakimler, savcýlar, sosyal çalýþmacýlar, saðlýk personeli gibi çeþitli meslek gruplarýna, medya ve sivil toplum kuruluþu çalýþanlarýna hizmet içi eðitim paketleri hazýrlanmasý amaçlanmýþtýr. Bu kapsamda tüm meslek gruplarý için Aile Ýçi Þiddetle Mücadelede Temel Eðitim baþlýðý altýnda 1) Toplumsal Cinsiyet Eþitliði, 2) Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet, 3) Aile Ýçi Þiddetle Ýlgili Yasal Düzenlemeler, 4) Þiddete Maruz Kalan Kadýnlara Sunulan Hizmetler ve 5) Þiddete Maruz Kalan ve

Þiddet Uygulayanlarla Ýletiþim ve Görüþme konularýnýn yer aldýðý bir eðitim paketi ile þiddete maruz kalanlara hizmet sunanlarýn kendi meslek gruplarýna yönelik, mesleki sorumluluklarýný içeren eðitim dokümanlarý hazýrlanmýþtýr. Sýnýf içi uygulamalarýn etkililiðini saðlamak üzere her bir doküman için Eðitici Rehberi hazýrlanmýþtýr. Ayrýca eðiticiler için yetiþkin eðitimi yaklaþýmlarýný ve tekniklerini anlatan Yetiþkin Eðitimi Kýlavuzu hazýrlanmýþtýr. Elinizdeki dokümanýn hazýrlanabilmesi için Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetle Mücadele Projesi çerçevesinde 2007 yýlý Haziran ve Temmuz aylarýnda proje illerinden Ankara, Ýstanbul, Trabzon, Gaziantep ve Þanlýurfa da eðitim ihtiyaç analizi çalýþmalarý yürütülmüþ; söz konusu meslek gruplarýnýn temsilcileriyle derinlemesine görüþmeler, grup çalýþmalarý yapýlmýþ ve sonuçlar bu dokümana yansýtýlmýþtýr. Ayrýca, dokümanýn hazýrlýk çalýþmalarý sýrasýnda ve deneme eðitimlerinde ilgili kamu kurum ve kuruluþlarý ve sivil toplum kuruluþlarýnýn temsilcilerinin, meslek kuruluþlarýnýn ve akademisyenlerin görüþlerinin alýnmasýna ve katkýlarýnýn saðlanmasýna özen gösterilmiþtir. Bu dokümanlar, eðitim uygulamalarý sýrasýnda, kolaylaþtýrýcý ve katýlýmcý olarak, zamanlarýný ve enerjilerini ayýracak olan meslek elemanlarýnýn katkýlarýyla geliþecektir. Çalýþmaya katkýda bulunan tüm kiþilere, kurum ve kuruluþlarýn temsilcilerine teþekkür ederim. Bu dokümanýn kadýnlarýn insan haklarýnýn korunmasý ve geliþtirilmesi, toplumsal yaþamda konumlarýnýn güçlendirilmesi, eþit hak, fýrsat ve imkanlardan yararlanmalarý amacýna katký saðlamasý dileðiyle. Esengül Civelek Kadýnýn Statüsü Genel Müdürü

ÝÇÝNDEKÝLER 5 Ýçindekiler Giriþ 1. Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetin Görülme Sýklýðý 1.1 Dünyada Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet 1.2 Türkiye de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet 2. Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet 2.1 Kadýna Yönelik Þiddetin Tanýmý 2.2 Þiddetsizlik 2.3 Þiddetin Türleri ve Gerçekleþme Biçimleri 3. Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Riskini Artýran Faktörler 3.1 Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetin Ortaya Çýkmasýný Etkileyen Faktörler 3.2 Þiddet Riskini Artýran Faktörler / Risk Faktörleri 3.3 Þiddet ve Medya 3.4 Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddete Ýliþkin Yanlýþ Ýnanýþlar 3.5 Aile Ýçi Þiddete Maruz Kalanlarýn ve Þiddeti Gerçekleþtirenlerin Özellikleri 4. Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetin Bedeli 5. Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetle Mücadele 5.1 Þiddete Maruz Kalan Kadýnlara Nasýl Destek Olabiliriz? 5.2 Yasal Destekler 5.3 Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetle Mücadele Çalýþmalarý 5.4 Þiddete Karþý Duyarlýlýk Programlarý 5.5 Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddeti Önlemeye Ýliþkin Öneriler Sonuç EK: Örnek Güvenlik Planý Kaynakça 6 8 8 9 12 12 13 14 21 21 23 25 27 32 37 43 43 45 48 53 54 57 58 61

6 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET Giriþ Ýlkokula gittiðim yýllarda tek katlý, bahçeli bir evde yaþardýk. Bahçelerimizin bitiþik olduðu komþudan zaman zaman gelen ses yükselmeleri beni hep tedirgin ederdi. Böyle zamanlarda nerelere saklansam da duymasam diye düþünürdüm. Yükselen ses her zaman Y. Amcanýn sesiydi. Ev yeterince temizlenmedi ya da yemek o eve geldiðinde hazýr deðildi diye çok sinirlenirdi. Bu baðýrmalar, aþaðýlama ve küfür dolu olurdu. Bazýlarý bana kalýrsa bayaðý açýk küfürlerdi. Ardýndan ses evin içine çekilir, farklý sesler eklenerek devam ederdi. H. Teyze yapma diye yalvarmaktan ellerin kýrýlsýn gibi ilenmeye doðru giden sözler sarf ederdi. Bir gün sokakta H. Teyzeyi morarmýþ bir yüzle görünce, annemin Seni yine mi dövdü? demesinden o seslerin dövme olduðunu anladýðýmda gözlerimin kocaman açýldýðýný ve yüreðimin sýkýþmýþ olduðunu anýmsýyorum. Anne ve babamýn, diðer komþularýn neden bu durumu önlemek için bir þey yapmadýklarýný anlayamazdým (Korkut-Owen ýn anýlarýndan). Her kültür, evin önemi, huzur vermesi, güvenli bir yer olmasý üzerine deyiþler, þarkýlar üretse de ev, bazý kadýnlar için güvenli ve huzurlu bir yer deðil, acýnýn ve aþaðýlanmanýn olduðu bir yerdir. Dünya Saðlýk Örgütünün (DSÖ) on ülkede yaptýðý çalýþmalarýn raporlarýnda da belirtildiði gibi, yakýn zamana dek kadýna yönelik aile içi þiddet gizlenen bir gerçekti (WHO, 2002). Son 30 yýlda bu þiddetin yaygýnlýðýný ortaya koymaya çalýþan araþtýrmalar ve bu sorunu önlemeye yönelik çalýþmalar artmýþtýr. Kadýna yönelik aile içi þiddet geliþmiþ, geliþmekte olan ve geliþmemiþ her toplumda farklý biçimde günlük yaþamýn içinde yer almaktadýr. Örneðin Çin de, sýrf kýz olduklarý için bazý bebekler doðar doðmaz öldürülmektedir. Her yýl birçok

GÝRÝÞ 7 kadýn insan ticareti maðduru olmaktadýr. Afrika nýn bazý ülkelerinde kadýn sünneti, Ortadoðu da da namus bahanesiyle kadýnlara þiddet uygulanmasý, hatta öldürülmeleri devam etmektedir. Geliþmiþ ülkelerden ABD de en yaygýn suçlardan biri tecavüzdür. Ýstatistikler kadýna yönelik aile içi þiddetin tüm dünyada rastlanan bir olgu olduðunu göstermektedir (STOPVAW, 2008). Kadýnlarýn sakat kalmalarýna ve ölmelerine yol açan nedenlerin baþýnda kadýna yönelik aile içi þiddet gelmektedir. Ayrýca, bu þiddet kadýnlarýn iþ gücü kaybýna, saðlýk hizmetlerine baþvuru sýklýklarýnýn artmasýna neden olarak ekonomik kayba da yol açmaktadýr. Bu özellikleri ile kadýna yönelik aile içi þiddet, bir halk saðlýðý sorunu olarak da kabul edilmektedir (Edwards ve ark., 2006; Paksoy- Erbaydar, 2008). Kadýna yönelik aile içi þiddet, yaygýn olmasýnýn, akut ve kronik etkileriyle kadýn saðlýðýný olumsuz etkilemesinin yaný sýra, kadýnýn ölümüne kadar varabilen sonuç- larý nedeniyle de önemli bir halk saðlýðý sorunu olarak nitelendirilmektedir. Kishor ve Johnson da (2004) kadýna yönelik aile içi þiddetin küresel bir sorun olduðunu belirtmektedir. Baþka bir deyiþle farklý geliþmiþlik düzeyindeki tüm ülkelerde bu sorunla karþýlaþýlmaktadýr. Kadýna yönelik aile içi þiddet, erkeðin kadýn üzerinde hakimiyet kurmasýna yol açan cinsiyet politikalarý ve erkeðin üstünlüðünü ileri süren cinsiyet ayrýmcýlýðý ile yakýndan iliþkilidir. Ertürk (2007), kadýna yönelik þiddeti, evrensel olarak ataerkil yapýlanmanýn olmasýna baðlamaktadýr. Kadýnlara yönelik þiddet, kadýnlarýn ve kýz çocuklarýnýn, maddi ve manevi bütünlük hakký, kiþi özgürlüðü ve güvenliði hakký, ifade özgürlüðü ve evleneceði kiþiyi seçme hakký gibi en temel haklarýndan yararlanmasýný engellediði için, kadýnýn insan haklarýnýn ihlali olarak kabul edilmektedir. Kadýna yönelik aile içi þiddetin sorumlusu çoðunlukla kocalar, erkek kardeþler, babalar ya da oðullardýr.

8 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetin Görülme Sýklýðý 1.1 Dünyada Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Ýstatistikler, kadýna yönelik aile içi þiddetin, dünya genelinde ciddi bir insan haklarý ihlali olduðunu açýða çýkarmaktadýr. Burada sadece her tür toplumda farklý biçimlerde yüzünü gösteren aile içi þiddetle ilgili bazý istatistikler verilecektir. Bu konuda geniþ çaplý uluslararasý çalýþmalar vardýr. Uluslararasý Af Örgütü nün web sayfasýnda (AMNESTY, 2007) verilen ve daha çok Birleþmiþ Milletler (BM), Birleþmiþ Milletler Çocuklara Yardým Fonu (UNICEF), DSÖ tarafýndan yapýlan çalýþmalara dayalý istatistiklerden bazýlarý aþaðýda özetlenmiþtir. Doðacak çocuðun cinsiyeti yüzünden yapýlan kürtaj ve doðum sonrasý kýz bebeklerin öldürülmeleri sonucunda kaybolan kadýn sayýsý 60 milyondan fazladýr. Çin in 2000 yýlýndaki son nüfus sayýmý yeni doðmuþ kýz çocuklarýnýn sayýsýnýn erkek çocuklarýna oranýnýn 100 /119 olduðunu ortaya çýkarmýþtýr. Bu oranýn biyolojik normu ise 100 /103 tür. Avrupa Konseyi, 16-44 yaþ arasý kadýnlarýn ölüm ve sakatlanmalarýnýn sebeplerinden birinin aile içi þiddet olduðunu ve bunun kanser ya da trafik kazalarýndaki ölüm ve sakatlanma oranýndan çok daha fazla olduðunu beyan etmiþtir. Kenya da en az haftada bir kadýnýn, eþi ya da erkek arkadaþý tarafýndan öldürüldüðü bildirilmektedir. Zambiya da da haftada beþ kadýn, eþi ya da erkek arkadaþý veya aile bireyi tarafýndan öldürülmektedir. ABD de her 15 saniyede bir kadýn, genellikle eþi ya da erkek arkadaþý tarafýndan dövülmektedir. Ýspanya da 2000 yýlýnda her beþ günde bir kadýn, eþi ya da erkek arkadaþý tarafýndan öldürülmüþtür. Ýngiltere de haftada yaklaþýk iki kadýn eþleri ya da erkek arkadaþlarý tarafýndan öldürülmektedir. Yeni Zelanda da kadýnlarýn beþte biri, eþi ya da erkek arkadaþý tarafýndan dövüldü-

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETÝN GÖRÜLME SIKLIÐI 9 ðünü veya fiziksel tacize uðradýðýný belirtmektedir. Bangladeþ te tüm cinayet maktüllerinin yarýsýný eþi tarafýndan öldürülen kadýnlar oluþturmaktadýr. Mýsýr da kadýnlarýn %35 i evliliklerinin bir noktasýnda kocalarýndan dayak yemiþtir. Rus hükümeti 1999 itibarýyla 14.000 kadýnýn eþi ya da erkek arkadaþý ya da akrabalarý tarafýndan öldürüldüðünü tahmin etmektedir. DSÖ ce dünyadaki birçok ülkede yapýlan bir çalýþmaya göre bir kadýnýn hayatý boyunca eþi ya da erkek arkadaþýndan fiziksel veya cinsel (ya da her ikisi birden) þiddete maruz kalma oraný, Japonya daki %15 lik oranla Etiyopya daki % 71 lik oran arasýnda deðiþiklik göstermektedir. Kanada da aileye yönelik þiddetin maliyeti, týbbi bakým ve verim kaybý dahil yýlda 1.6 milyar dolardýr. Kadýna yönelik aile içi þiddet tüm dünyada çok yaygýn olan bir insan haklarý ihlalidir. 1.2 Türkiye de Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Dünyanýn dört bir tarafýnda olduðu gibi Türkiye de de kadýnlarýn insan haklarý her an ihlal edilmektedir. Farklý kaynaklarda, kadýna yönelik aile içi þiddetin dünyadaki sýklýðýnýn %10-%69 ve Türkiye deki sýklýðýnýn %25-%30 arasýnda deðiþtiði belirtilmektedir. Aþaðýda farklý çalýþmalarýn sonuçlarý kýsaca özetlenmiþtir. Hayatý boyunca eþinden en az bir kez fiziksel þiddete maruz kalan kadýnlarýn oraný Türkiye genelinde %35, Doðu Anadolu Bölgesi örnekleminde % 40 olarak saptanmýþtýr (Altýnay ve Arat, 2007). Baþka bir araþtýrma, kadýnlarýn %58 inin yalnýzca kocalarýndan, niþanlýlarýndan, erkek arkadaþlarýndan ve erkek kardeþlerinden deðil, kadýn akrabalar da dahil olmak üzere kocalarýnýn ailesinden de aile içi þiddete maruz kaldýðýný tahmin etmektedir (ATO, 2002, Aktaran, Amnesty, 2007). Bir araþtýrmaya göre, araþtýrma kapsamýna giren þiddet sonucu ölen 40 kadýndan 34 ü evde ölmüþ, 20 si asýlmýþ ya da zehirlenmiþ, 20 sinde öldürüldüklerine dair kesin belirtiler görülmüþ ve 10 u da ölmeden önce aile içi þiddete maruz kalmýþtýr (Bütün ve ark, 2003). Bursa daki halk saðlýðý merkezlerinde yapýlan bir araþtýrma, kadýnlarýn %59 unun þiddet gördüðünü ortaya koymuþtur (Ergin ve Bilgel, 2001). Mor Çatý nýn 1990 ile 1996 yýllarý arasýnda 1.259 kadýn arasýnda yürüttüðü bir araþtýrma, kadýnlarýn %88 inin þiddet ortamýnda yaþadýðýný ve %68 inin kocalarý

10 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET tarafýndan dövüldüðünü göstermiþtir (Mor Çatý, 1996). Güneydoðu Anadolu Bölgesi nde 599 kadýn ile görüþülerek yapýlan bir araþtýrma, görüþülen kadýnlarýn %51 inin evlilik içi tecavüze ve %57 sinin de fiziksel þiddete maruz kaldýðýný ortaya çýkarmýþtýr (Amnesty, 2007). Ankara da yapýlan bir çalýþma sonucuna göre, kadýnlarýn %89 u bir ya da birden fazla þiddet türüne maruz kalmýþ ve %39 u fiziksel þiddet görmüþtür. Kadýnlarýn %15 i kocalarý tarafýndan cinsel iliþkiye girmeye zorlanmýþtýr, %5 i ekonomik kýsýtlamayla tehdit edilmiþtir, %3 ü evlerine kapatýlmýþtýr ve %3 ü baþka þiddet türlerine maruz býrakýlmýþtýr (Gülçür, 1999). Altý ilde yapýlan bir çalýþmaya göre, kadýnlarýn yaklaþýk beþte biri þiddete maruz kaldýðýný söylemektedir. Þiddete maruz kalan kadýnlarýn Ýzmir de %60 ý, Þanlýurfa da %85 i kocasýndan þiddet gördüðünü belirtmiþtir (Ayata, 2006). Hamile kadýnlara þiddet uygulanmasý ile ilgili yeni bir araþtýrma raporuna göre, çalýþmaya katýlan 249 hamile kadýndan evlilikleri boyunca þiddete maruz kalanlarýn oraný yaklaþýk %30, hamilelikleri boyunca aile içi þiddetin farklý biçimlerine maruz kalanlarýn oraný ise %25 ten fazla olarak bulunmuþtur (Deveci ve ark., 2007). Emniyet Genel Müdürlüðünün 2005 ve 2006 yý kapsayan suç istatistikleri, Türkiye de þiddet içerikli suçlarda maðdur olan kadýnlarýn sayýsýný da ortaya koymuþtur. Buna göre, Türkiye'de son 2 yýlda kadýnlara karþý þiddet içerikli 333.237 suç iþlendiði ve toplam 113.724 kadýnýn suç maðduru olduðu ortaya çýkmýþtýr. Ülkemizde son 2 yýlda ortalama 3 dakikada bir kadýn "þiddet içerikli suç"la karþýlaþýrken, bu olaylarda toplam 1.985 kadýn yaþamýný yitirmiþtir (Aktaran: Arý Hareketi, 2008). Þen ve Sevil (2007) tarafýndan yapýlan bir çalýþmada, ülkemizde tirajlarý yüksek olan üç gazete seçilerek 2005 yýlý içindeki 3 aylýk bir dönemde aile içi þiddete yönelik haberler incelenmiþtir. Aile içi þiddet ile ilgili haberler, fiziksel, sözel, duygusal, ekonomik ve cinsel þiddet olarak gruplanmýþtýr. Tablo 1 de araþtýrmanýn verilerine dayanarak, bu aylar içinde gazetelerde rastlanan þiddet haberlerinin sayý ve yüzdeleri ile þiddet türlerine, þiddetin uygulandýðý kiþilere ve haberlerin topluma katkýsýna göre yapýlan gruplamalarýn sayý ve yüzdeleri özetlenmiþtir. Kadýna yönelik þiddet Türkiye de de yaygýndýr.

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETÝN GÖRÜLME SIKLIÐI 11 Tablo 1: 2005 Yýlýnda Üç Aylýk Dönemde Yüksek Tirajlý Üç Gazetede Rastlanan Þiddet Haberlerinin Sayý ve Yüzdeleri Ay Ekim Kasým Aralýk Þiddetin türü Fiziksel Duygusal Ekonomik Sözel Cinsel Bilgi yok Þiddetin uygulandýðý kiþi Erkekten kadýna Kadýndan erkeðe Kadýndan kadýna Haberin topluma kazanýmý Toplumu bilinçlendirici Toplumu yönlendirici Yanýltýcý ve magazinel Kaynak: Þen ve Sevil, 2005 Sayý 85 95 113 Sayý 173 36 9 1 53 21 Sayý 186 27 4 Sayý 30 14 249 Yüzde 29.0 32.4 38.6 Yüzde 59.0 12.3 3.1 0.3 18.1 7.2 Yüzde 85.7 12.4 1.9 Yüzde 10.2 4.8 85.0

12 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet 2.1 Kadýna Yönelik Þiddetin Tanýmý Kadýna yönelik þiddet, kadýnýn fiziksel, cinsel veya psikolojik zarar görmesiyle veya acý çekmesiyle sonuçlanan veya sonuçlanmasý muhtemel olan hareketlerdir. Ýster kamusal, ister özel alanda olsun kadýna yönelik her türlü baský yöntemi þiddettir. Kadýnlara Yönelik Ayrýmcýlýðýn Önlenmesi Komitesi ne göre, kadýnlara yönelik toplumsal cinsiyete dayalý þiddet, bir kadýna sýrf kadýn olduðu için yöneltilen ya da oransýz bir þekilde kadýnlarý etkileyen þiddettir (www. bmkadinhaklari.org). önemli toplumsal mekanizmalarýndan biri olarak tanýmlamaktadýr. Buna paralel olarak Birleþmiþ Milletler Kadýna Yönelik Þiddetin Önlenmesi Bildirgesi nde kadýna yönelik þiddet, ister kamusal isterse özel yaþamda meydana gelsin, kadýnlara fiziksel, cinsel, psikolojik acý veya ýstýrap veren ya da verebilecek olan cinsiyete dayalý bir eylem, uygulama ya da bu tür eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak özgürlükten yoksun býrakma þeklinde tanýmlanmaktadýr (www. bmkadinhaklari.org). DSÖ, eþlerin uyguladýðý þiddeti, yakýn bir iliþkide fiziksel, psikolojik ya da cinsel hasara yol açan her tür davranýþ olarak tanýmlamýþtýr. En yaygýn kabul gören taným ise, Birleþmiþ Milletler Kadýnlara Yönelik Þiddetin Önlenmesi Bildirgesi nde yer almaktadýr. Bildirge, önsözünde kadýnlara yönelik þiddeti, erkekler ve kadýnlar arasýndaki eþit olmayan güç iliþkilerinin tarihsel bir göstergesi ve erkeklerle karþýlaþtýrýldýðýnda kadýnlarý zorla baðýmlý bir konuma sokmanýn çok Son yýllarda kadýna yönelik þiddet tanýmýna þiddete maruz kalaný ekonomik ihtiyaçlardan yoksun býrakmak da dahil edilmiþtir. Kadýna Yönelik Þiddet ister kamusal isterse özel yaþamda meydana gelsin, kadýnlara fiziksel, cinsel, psikolojik acý veya ýstýrap veren ya da verebilecek olan cinsiyete dayalý bir eylem, uygulama ya da bu tür eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi olarak özgürlükten yoksun býrakma. BM

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET 13 2.2 Þiddetsizlik Þiddetin türleri ve açýklamalarýna geçmeden önce þiddetin olmama halinin ötesinde bir kavram olan þiddetsizlik (nonviolence) kavramýndan söz etmek anlamlý olacaktýr. Þiddetsizlik kavramýnýn temeli baþkalarýna karþý merhametli ve þefkatli davranmaktýr. Bu kavramý toplumda yaygýnlaþtýrmak üzere çalýþan çeþitli sivil toplum kuruluþlarý bulunmaktadýr. Bunlardan biri küresel düzeyde çalýþmalar yürüten Þiddetsiz Ýletiþim Merkezidir. Bu Merkez, klinik psikolog olan Rosenberg tarafýndan geliþtirilmiþ, þiddetsiz (þefkat ve merhamete dayalý) bir iletiþim dili aracýlýðý ile insanlarýn birbirleri ile þefkat, anlayýþ ve merhamet dolu iletiþim kurmalarý için insanlara eðitimler vermektedir (CNVC, 2008). Bu iletiþim dili ne gözlediðimize, ne hissettiðimize, neyi gereksindiðimize ve neyi istediðimize odaklanarak kendimizi ifade etmeye ve baþkalarýný da bu yolla anlamaya çalýþma temellidir. Böylece, taný koymak, yargýlamak yerine, gözlenenlerin, hissedilenlerin ve gereksinilenlerin ne olduðuna odaklanarak baþkalarýnýn gereksinimlerinin daha iyi tanýmlanmasý ve anlaþýlmasý amaçlanýr. Nobel Barýþ ödülü almýþ olan Arjantinli Adolfo Perez Esquivel a göre, "þiddetsizlik yaþama ve bireye saygýdýr. Þiddet dolu olmamaktan daha büyük bir anlam taþýr. Bireylerin birbirlerinin duygularýný ve gereksinimlerini anlamaya dayalý, þefkat ve merhametin olduðu iliþkiler kurabilmek her iki tarafý da mutlu etmektedir. Þiddetsizlik yaklaþýmýný savunanlarca, þiddete baþvurmadan da sorunlarýn çözülebileceði, bunun yollarýnýn olduðu vurgulanmaktadýr. Þiddetsizliðin daha insanca bir yaþam biçimi olduðu ve öðretilebileceði üzerinde de durulmaktadýr. Mahatma Gandi ile Nelson Mandela bu konuda verilebilecek en bilinen örneklerdir. Þekil 1 de þiddetin olmadýðý, eþitliðe dayalý bir iliþkinin özellikleri özetlenmektedir. Kadýn ve erkek arasýnda bu tür iliþkilerin kurulabilmesi, þiddetsiz, eþitliðe dayalý bir beraberliði saðlamaktadýr. Bu diyagram, ABD de Minnesota Eyaletindeki Duluth þehrinde Aile Ýçi Þiddete Müdahale Projesi (Domestic Abuse Intervention Project) çerçevesinde geliþtirilmiþtir (duluth-model.org, 2008).

14 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET Þiddetten Kaçýnma Tehdit Ýçermeyen Davranýþlar Kadýnýn kendini güvende hissetmesine yönelik davranmak, kadýnýn rahatça kendini ifade etmesini Sorumlu Ana-Babalýk saðlamak. Ana-babalýk sorumluluklarýný paylaþmak, çocuklara þiddetten kaçýnan rol model olmak. Ortak Sorumluluk Adaletli iþ daðýlýmý konusunda karþýlýklý anlaþmak, aile kararlarýný birlikte almak. Sorumluluklarý bilmek, hatalý olduðunda kabul etmek, açýk iletiþim kurmak. Dürüstlük ve Hesap Verebilirlik Eþitlik Ekonomik Ortaklýk Parasal kararlarý beraber almak, mali düzenlemelerin iki tarafýn da yararýna olmasýna dikkat etmek. Güven ve Destek Kadýnýn hayattaki amaçlarýný desteklemek, duygularýna, düþüncelerine ve etkinliklerine saygý duymak Saygý Kadýný önyargýsýzca dinlemek, duygusal açýdan desteklemek, anlayýþlý olmak, düþüncelerini önemsemek. Çatýþmalarda her iki tarafýn memnun olacaðý çözümler bulmak. Müzakere Etmek ve Adil Olmak Þekil 1 Eþitlik Tekeri Kaynak: duluth-model.org, 2008 Model, aile içi þiddetin sadece iletiþimsizlik sonucu gerçekleþtiði iddiasýnda deðildir. Bu tür þiddetin aslýnda cinsiyetler arasýndaki eþit olmayan güç iliþkilerinin sonucunda gerçekleþtiði fikri, modelin yer aldýðý þiddete müdahale programýnýn içinde de yer almaktadýr. Kuþkusuz bu güç iliþkisi toplumsal ve politik uygulamalardan da destek alabilmektedir. Dolayýsýyla bu model aile içi þiddeti ortadan kaldýrmak için iletiþim becerilerinin artýrýlmasýný, müdahale yollarýndan sadece birisi olarak ele almakta ve daha geniþ müdahaleleri önermektedir. 2.3 Þiddetin Türleri ve Gerçekleþme Biçimleri Yapýlan çalýþmalar þiddet ya da kadýna yönelik þiddet dendiðinde ilk akla gelenin fiziksel þiddet olduðunu göstermektedir (Arý Hareketi, 2008; Bek ve Altun, 2007; Güler ve ark., 2005). Bek ve Altun un (2007) gerçekleþtirdikleri bir çalýþmaya göre, gazetelerde yer alan aile içi þiddet

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET 15 haberlerinde en fazla fiziksel þiddete yer verilmekte, onun ardýndan cinsel þiddetle ilgili haberler gelmektedir. Kadýna yönelik aile içi þiddet kadýn üzerinde güç ve kontrol kurmayý amaçlamaktadýr. Kadýn üzerinde güç ve kontrol oluþturmayý amaçlayan kiþi, kadýna yönelik fiziksel ve cinsel þiddetin yaný sýra baþka þiddet biçimlerine de baþvurmaktadýr. Güç ve Kontrol Tekeri de (Þekil 2), eþitlik tekeri gibi ABD deki Duluth þehrinde yürütülen ayný proje çerçevesinde geliþtirilmiþtir. Bu tekerde, þiddeti uygulayanlarýn, güç ve kontrol kazanmak amacýyla þiddeti uyguladýklarý kiþilere yaptýklarý davranýþlar tanýmlanmaktadýr. Kadýna yönelik þiddetin ne olduðu ve türlerinin neler olduðunu konusundan söz edildiðinde bu modele de yer vermek anlamlý görünmektedir. Fiziksel - Cinsel Þiddet Çocuklarý Kullanmak Kadýný çocuklarla ilgili suçlu hissettirmek, çocuklarý aracý olarak kullanmak, çocuklarý kaçýrma teditleri. Erkek Olmayý Kullanmak Kadýna hizmetçi gibi davranmak, kararlarý tek baþýna almak, patron gibi davranmak. Ekonomik Þiddet Kadýnýn iþ bulmasýna, çalýþmasýna engel olmak, para istemeye zorlamak, harçlýk vermek, parasýna el koymak, aile geliri konusunda bilgi vermemek. Kötü davranýþý hafife almak, kadýný ciddiye almamak, þiddeti inkar etmek, kadýný suçlamak. Küçümseme, Ýnkar ve Suçlama Güç ve Kontrol Zorlama ve Tehdit Kadýna zarar veren davranýþlarda bulunma ya da bulunma tehditi, onu terk etmekle tehdit etmek, suçlamalarýndan vazgeçmeye Gözdaðý Vermek zorlamak Sözel ya da sözel olmayan hareketlerle korkutmak, eþyalara zarar vermek, hayvanlara kötü davranmak. Kadýnýn her hareketini kontrol etmek, sosyal yaþama katýlýmýný engellemek, kýskançlýðý gerekçe olarak kullanmak. Soyutlama Duygu Sömürüsü Kötülemek, ad takmak, kadýný ruh saðlýðýnýn iyi olmadýðýna inandýrmak, akýl oyunlarý oynamak, küçük düþürmek, suçlu hissettirmek Þekil 2 Güç ve Kontrol Tekeri Kaynak: duluth-model.org, 2008

16 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET Türkiye de farklý illerde yapýlan bir çalýþmanýn sonucuna göre, aile içi þiddet konusunda kadýn ve erkeklerin þiddet eylemi olarak algýladýklarý en belirgin davranýþlar (sýralama deðiþse de), dayak, aþaðýlama, küfür ve tecavüzdür; kadýnlar küfür, aþaðýlama, azar, dayak, tecavüz ve çalýþmanýn engellenmesini erkeklerden daha yüksek oranda þiddet eylemi olarak algýlamaktadýrlar (Ayata, 2006). Kadýna yönelik þiddetin en aðýr biçimlerinden biri, namus bahanesiyle kadýna uygulanan þiddettir. Baþka bir ifade ile, kadýnýn öldürülmesi, sözde namus bahanesiyle ortaya çýkan bir þiddet biçimi olarak azýmsanmayacak bir orandadýr. Bu tür þiddetin en belirgin bahanesi, toplumda kabul gören sözde namus anlayýþýdýr. Kadýnlar bu anlayýþa uymadýklarýnda þiddete maruz kalmaktadýrlar. bir kimseyi ailesinden ve arkadaþlarýndan uzaklaþtýrma, hareketlerini gözleme ve bilgi ya da yardýma ulaþmasýný kýsýtlama gibi çeþitli kontrol edici davranýþlar. Yapýlan farklý ayrýmlarda da aþaðý yukarý benzer noktaya gelindiði görülmektedir. Kadýna ve çocuða yönelik þiddetle mücadele eden kadýn örgütlerinin Avrupa çapýnda oluþturduðu bir iletiþim aðý olan Kadýna Karþý Þiddetle Mücadele Avrupa Aðý (Women Against Violence Europe-WAVE) tarafýndan yapýlan çalýþmalarda þiddet türleri, fiziksel, sözel, ekonomik, cinsel ve duygusal / ruhsal olarak beþ grupta toplanmaktadýr (Çýtak, 2007). Þiddetin türlerine göre görünümleri gazete haberlerinden ve yazarlarýn psikolojik danýþmanlýk deneyimlerinde karþýlaþtýklarý yaþanmýþ örneklerden yararlanýlarak kurgulanmýþ ve aþaðýda verilmiþtir. DSÖ nün, eþlerin uyguladýðý þiddeti, yakýn bir iliþkide fiziksel, psikolojik ya da cinsel hasara yol açan her tür davranýþ olarak tanýmladýðýný belirtmiþtik. Bunlarýn içinde aþaðýdaki davranýþlar da yer almaktadýr: Tokat atma, vurma, tekmeleme ve dövme gibi fiziksel saldýrý fiilleri, sindirme, sürekli küçük düþürme ve aþaðýlama gibi psikolojik taciz, cinsel iliþkiye zorlama ve cinsel zor kullanmanýn diðer biçimleri, Fiziksel Þiddet: Tokat atmak, dövmek, vurmak, itmek, ýsýrmak, kemiklerini kýrmak, duvara vurmak, saç çekmek, tekmelemek, býçak çekmek, yaralamak, yakmak, boðazlamak, silahla yaralamak, sarsmak, öldürmeye kalkýþmak, vb. F., 24 yaþýnda, Malatyalý, ev kadýný, ilkokul mezunu ve bir çocuðu var. Severek evlendiði

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET 17 eþinin baþka kadýnlara gitmesi nedeniyle aðýr bunalým yaþayan F., eþi tarafýndan þiddete maruz kalmýþ. Aldýðý dil yaralarýnýn beden yaralarýndan aðýr olduðunu söyleyen genç kadýn, sýðýnmaevine iki gözü mor ve onbeþ kilo kaybettikten sonra gelmiþ. Benim babam annemi çok kötü döverdi. Babam dayaða baþlayýnca annemin burnunu, kafasýný, gözünü kanatýrdý. Ýþte þimdi de, annemin kaderi bizim baþýmýzda. Eþim de beni dövüyordu, Sen de kadýn mýsýn? Git, bebek gibi kadýnlar var! diyordu bana. Sözel Þiddet: Aþaðýlayýcý sözler söylemek, zaaflarý ile alay etmek, aþýrý genellemeler yapmak ( sen hep böylesin, bunu her zaman yaparsýn gibi), suçlamak, küfür etmek, küçük düþürmek, hakaret etmek, yüksek sesle baðýrmak, eþi (kadýný) çeliþki içinde býrakmak, korkutmak, sakatlamak, çocuklarý vermemekle ya da kadýnýn sosyal ve meslek yaþamýný bozmakla tehdit etmek. A. 39 yaþýnda, Kastamonulu, ev kadýný, ilkokul mezunu, ilk eþinden dört, ikinci eþinden bir çocuðu var. Ýmam nikahlý ikinci eþinden þiddet görüyor. Yoðun dayak nedeniyle psikolojik yardým alýyor, ilaç kullanýyor. Kocasý kendisine vurup küfür ederken inadýna aðlamadýðýný söylüyor: Eþime Bana bunlarý niye yapýyorsun? diye soruyorum, Ben bunlarý yapmazsam sen benim tepeme çýkarsýn, yapmak zorundayým. diyor. Ne olursa olsun bir insan bu kadar þiddeti, küfürü, hakareti hak etmez. Ben mutlu oluyorum, sen böyle acý çekerken diyor. Zevk alýyormuþ. Ben aðlarken hoþuna gidiyormuþ. Ekonomik Þiddet: Evin masraflarýný karþýlamamak, aile bireylerine gerekli harçlýðý vermemek, eþin (kadýnýn) çalýþmasýna izin vermemek, çalýþan eþin (kadýnýn) parasýný elinden almak, kadýnýn mal / mülkünü kontrol etmek, kadýnýn nereye para harcadýðýný kontrol etmek, para yönetimi konusunda eleþtirmek ve etiketlemek ( müsrif kadýn gibi), vb. C., üniversitede öðretim görevlisi, 42 yaþýnda, 15 yaþýnda kýzý var ve üç yýl önce eþinden ayrýldý. C., evliliklerinin büyük bir aþkla ve ailelere karþý büyük mücadeleler vererek baþladýðýný belirtiyor. Ýlk yýllarýn harika geçtiðini, birbirlerini çok sevip çok güvendiklerini söylüyor. O nedenle parasal kontrolü, daha iyi yapacaðýný söyleyen eþine vermekte hiçbir sakýnca görmediðini, o paralarýn onlarýn parasý olduðuna yürekten inandýðýný söylüyor. Öyle ki maaþ kartýný ve bir kredi kartýný ona vermekte hiçbir sakýnca görmemiþ. Ancak evliliklerinin sonuna

18 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET doðru iliþkileri bozulmaya baþladýðýnda C. birden sevgi ve güven adýna kontrolü eþine ne kadar fazla verdiðini fark edip kartlarýný geri istemiþ. Bu, iliþkilerinin daha da bozulmasýna yol açmýþ, çünkü eþi kartlarý vermemek için türlü bahaneler dile getirmiþ. C. ayný zamanda eþinin bir iliþkisi olduðunu sezmiþ ve araþtýrdýðýnda haklý olduðunu anlamýþ. Kartlarýný geri aldýktan sonra ayrýlmanýn daha iyi olduðuna karar vermiþ ve eþinden sancýlý biçimde boþanmýþ. Cinsel Þiddet: Evli olduðu kiþi bile olsa kadýný istemediði yerde, istemediði zamanda ve istemediði biçimde cinsel iliþkiye zorlamak, cinsel içerikli imalarda bulunmak, cinsel içerikli sözcükler söylemek, el atmak, parmak atmak, çimdiklemek, fuhuþa zorlamak, cinsel yaþamlarýnda kadýný aþaðýlayýcý davranýþlar yapmak, vb. Cinsel þiddete, kýz çocuklarýn doðmadan ya da doðduktan sonra öldürülmeleri, erken evlendirilmeleri, kadýn sünneti uygulanmasý, erken gebeliklerin yaþanmasý ve korunmanýn engellenmesi, namus bahanesiyle kadýna yönelik suç iþlenmesi de eklenmektedir. Ayrýca ülkemizde, bazý bölgelerde rastlanan, beþik kertmesi, baþlýk parasý, berdel, kuma, yaþlý erkeklerle çok genç kýzlarýn evlendirilmesi gibi uygulamalar da bu gruba girebilir. Çocuk doðurmaya ya da doðurmamaya ve kürtaja zorlamak da bu çerçevede deðerlendirilebilir. Cinsel Saðlýk Enstitüsü ve Derneði nin yaptýðý araþtýrmaya göre (2006) kadýnlarý istemediði cinsel iliþkiye zorlamak, tecavüz, baþka kiþilerle cinsel iliþkiye zorlamak, cinsel olarak kiþiyi korkutan ve kýran davranýþlarda bulunmak, sürekli kadýnlýðýný aþaðýlamak, telefonla, mektupla veya sözlü olarak sürekli cinsel içerikli tacizlerde bulunmak, cinsel organlara zarar vermek, namus ve töre bahanesi ile baský uygulamak gibi cinsel þiddet içeren eylemlerde artýþ yaþanmaktadýr. 1460 kadýnla gerçekleþtirilen çalýþmada, kadýnlarýn %40 ýnýn fiziksel þiddete, %20'ye yakýnýnýn ise cinsel þiddete maruz kaldýðý, yani kocalarý tarafýndan istemediði türde cinsel iliþkiye zorlandýðý belirlenmiþtir. Araþtýrmaya göre fiziksel þiddete maruz kalan kadýnlarýn %36 ya yakýný fiziksel þiddetten sonra cinsel þiddete uðramaktadýr. Y., 34 yaþýnda, Yozgatlý, ev kadýný, lise mezunu, iki çocuðu var. Y., evliliðinin üçüncü gününde þiddet gördüðünü söylüyor. Kocasýnýn kendisiyle zorla cinsel iliþki kurduðunu belirterek, kocam Kimse karýþamaz, tecavüz de ederim her þeyi de

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET 19 ederim, sen benimsin. derdi diye anlatýyor. Eþim dövdüðü zaman dayaðýn ardýndan kesinlikle bana tecavüz ederdi. diye de ekliyor. Psikolojik Þiddet: Eþle (kadýnla) doðrudan iletiþimi kesmek, onunla konuþmamak, surat asmak, eþin (kadýnýn) kendisini ifade etmesini, görüþ ve düþüncelerini açýklamasýný engellemek, zaaflarýyla alay etmek, duygusal sömürü yapmak, imalý konuþarak yanlýþ anlamalara meydan vermek, eþin (kadýnýn) kendisine güvenini ve saygýsýný yitirmesine neden olmak, eþin (kadýnýn) karar verme sürecinde þüphe etmesini saðlamak, kadýnýn sosyal hayatýný katý kurallarla sýnýrlamak, eþin (kadýnýn) mantýk sürecinden þüphe etmesini saðlamak, kadýný sürekli eleþtirmek, kadýnýn çevresiyle baðlarýný koparmak, kadýnýn hareket özgürlüðünü kýsýtlamak, eþini kýskançlýk bahanesiyle sürekli kontrol altýnda tutmak, ailesiyle ve arkadaþlarýyla görüþmesini engellemek, herkesin önünde aþaðýlayýcý konuþmalar yapmak, utandýrmak, hastaneye yatmasý gerekecek kadar ruhsal anlamda hasta olduðunu söylemek, kadýnýn sevdiði eþyalara zarar vermek, sürekli takip etmek, çirkin ve / veya iþe yaramaz olduðunu söylemek, vb. G., 42 yaþýnda, Erzurumlu, hemþire, lise mezunu ve dört çocuðu var. G., eþinin bazý açýlardan çaðdaþ bir insan olduðunu ancak sýk sýk Sen kadýnsýn, kadýn dediðin evde oturur. dediðini anlatýyor: Eþim 28 yýllýk eðitimci, yani fakülte mezunu. Ama bana Sen kadýnsýn, yapamazsýn. dediði zaman iþ bitiyor. Kadýnsýn oturacaksýn. Mesela bir gezmeye bile gidecek olsam Kadýnýn sokakta ne iþi var? diye karþý çýkýyor. Ben istediðim zaman gidersin istemediðim zaman gidemezsin. diyor. Dayak yok ama sürekli güdülmek de yýpratýyor insaný. Bazý çalýþmalarda sosyal þiddet biçiminde bir gruplamadan da söz edilmektedir. Buna göre kadýný baþkalarýnýn önünde sürekli küçük düþürmek, baþkalarýnýn önünde kadýnýn zaaflarýyla alay etmek, baþkalarýnýn önünde kýskançlýk gösterilerinde bulunmak suretiyle kadýnýn davranýþlarýný kontrol etmek, kadýnýn evden çýkmasýna izin vermemek, sosyal iliþkilerini kýsýtlayarak yalnýz/desteksiz býrakmak, aþýrý kontrol etmek, katý kurallar koyarak baský kurmak, vb. bu gruba girmektedir. DSÖ tarafýndan bir dizi ülkeden veri toplayarak yapýlan bir araþtýrmada (WHO, 2005) kadýnlar, duygusal þiddetin (psikolojik ve sosyal þiddetin) yakýn yaþam

20 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET arkadaþlarý arasýndaki þiddet türleri içerisinde en zararlýsý olduðunu vurgulamýþtýr. Duygusal þiddete, kadýnlarýn saðlýk hizmetlerine eriþimini kontrol etme, kadýnlarýn nerede olduklarýný sürekli erkeðe söylemeleri ve baþka erkeklerle konuþulmasý halinde erkeðin sinirlenmesi gibi örnekler verilebilir. Genel olarak duygusal þiddetten kastedilen sözlü ve diðer fiziksel olmayan saldýrgan hareketlerle bir diðer bireyi korkutmak, sindirmek ve kontrol etmeyi amaçlayan eylemlerdir. Ertürk (2008) aile içi þiddeti daha farklý biçimde ele almakta ve vahim-ciddi þiddet, femisit ve kadýna yönelik þiddete karþý hoþgörülü olmak biçiminde üçe ayýrmaktadýr. Vahim-ciddi þiddet (grave violence), çocuklara ya da yetiþkinlere tecavüz ya da diðer cinsel tacizler, kadýn cinsel organýnýn kesilmesi, kýzlarýn çocuk yaþta evlendirilmesi, kadýn kaçýrma, cinsel istismarý içermektedir. Femisit, kadýnýn kadýn olduðu için öldürüldüðü cinayetler anlamýndadýr. Hayat kadýnlarýnýn öldürülmesi, çocuk ve bebeklerin öldürülmesi, namus bahanesiyle iþlenen cinayetler, çeyiz nedeniyle ölümler, vb. Kadýna yönelik þiddete karþý hoþgörü gösterilmesi, farklý bir þiddete yol açmaktadýr. Þiddete maruz kalan kadýnlar, özellikle þiddet görmüþ olmanýn ayýbýný hissetmekte ve bu durum yeni bir þiddet olarak kadýna geri dönmektedir. Þiddet Döngüsü: Þiddet sýklýkla, tekrarlayan belli bir döngü içinde yer almaktadýr. Þiddet döngüsü, gerilimin artmasý, fiziksel þiddetin gerçekleþmesi ve balayý (uzlaþma) olmak üzere tanýmlanmaktadýr (wvcadv. org, 2004). Ýlk evre þiddete maruz kalanýn kendini çaresiz hissettiði, eþi tarafýndan kontrol edildiði ve gerginliðin hissedildiði evredir. Ardýndan patlama yaþanýr ve þiddet olayý gerçekleþir. Son evrede bir suskunluk söz konusudur. Utanç ve piþmanlýk duygularý aðýr basar ve þiddeti uygulayan özür diler. Sýklýkla þiddete maruz kalan, þiddet uygulayaný baðýþlar ve güzel, kýsa bir dönem yaþanýr. Bu noktada sýk rastlanan eðilim, kadýnlarýn þiddet olaylarýndan sonra özür dileyen ve bir daha onlarý dövmeyeceðini söyleyen eþlerine inanmalarýdýr. Þiddetin olduðu pek çok iliþkide bu bir kýsýr döngü biçiminde yaþanýr. Eþine farklý biçimlerde þiddet uygulayan erkekler her seferinde bazý gerekçeler öne sürerek, bunu istemeden yaptýklarýný belirterek bazen hediyeler ve tatlý sözlerle eþlerinin gönüllerini alýrlar. Ancak ayný davranýþ örüntüsü ilk fýrsatta yeniden ortaya çýkmaktadýr.

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET RÝSKÝNÝ ARTIRAN FAKTÖRLER 21 Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddet Riskini Artýran Faktörler 3. 1 Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetin Ortaya Çýkmasýný Etkileyen Faktörler Kadýna yönelik aile içi þiddetin çok boyutlu bir sorun olduðu son zamanlarda yapýlan çalýþmalarla ortaya konmuþtur. O nedenle aile içi þiddetin ortaya çýkýþýný etkileyen faktörleri açýklayabilmek kolay deðildir. UNICEF (2003) tarafýndan yapýlan bir çalýþmada kadýna yönelik aile içi þiddet çok boyutlu bir sorun olarak ele alýnmýþ ve bu baðlamda konunun sosyal, kültürel, ailevi ve bireysel boyutlarý tanýmlanmýþtýr. Kadýna yönelik aile içi þiddetin ortaya çýkýþýný etkileyen faktörler bireysel faktörler, iliþki faktörleri, yakýn çevreye iliþkin faktörler ve toplumsal faktörler olmak üzere dört temel grupta açýklanmaktadýr: 1. Bireysel faktörler arasýnda eþlerin erken yaþta evlenmeleri, depresyon ya da kiþilik bozukluklarý yaþamalarý, düþük gelire sahip olmalarý ve çocukken þiddete maruz kalmalarý ya da tanýk olmalarý sayýlabilir. 2. Ýliþki faktörleri arasýnda, evlilikte çatýþma yaþama ve iliþki problemlerini çözememe, ailede erkek hakimiyetinin baskýn olmasý, ailenin koruma ve destekleme iþlevlerini yerine getirememesi belirtilebilir. 3. Yakýn çevreye iliþkin faktörler arasýnda ise yakýn çevrenin þiddeti olaðan sayarak desteklemesi ve aile içi þiddete karþý yakýn çevrenin yaptýrýmlarýnýn yetersiz olmasý gösterilebilir. 4. Toplumsal faktörler baðlamýnda geleneksel toplumsal cinsiyet normlarý ve þiddeti destekleyen sosyal normlar sayýlabilir. Aile içi þiddeti ortaya çýkaran faktörlerin tanýmlanmasý amacýyla kullanýlan bir diðer sýnýflandýrma Heise (1994) tarafýndan yapýlmýþtýr. Bu sýnýflamaya göre aile içi þiddete neden olan tek faktör yoktur. Þiddeti doðuran faktörler çoklu ve karmaþýk bir yapý sergilemektedir. Bu sýnýflamaya göre kültürel, ekonomik, yasal ve siyasi faktörler, aile içi þiddetin ortaya çýkmasýna neden olan dört temel faktör olarak ele alýnmaktadýr.

22 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET 1. Toplumsal cinsiyet temelli sosyalleþme, cinsiyete uygun rollere iliþkin kültürel tanýmlar, iliþkilerde rollere iliþkin beklentiler, erkeklerin doðuþtan üstün olduklarýna iliþkin inanýþlar, evlilik sürecine iliþkin bazý töreler (baþlýk parasý / çeyiz), vb. aile içi þiddeti etkileyen kültürel faktörlerdendir. 2. Ekonomik faktörlerin alt kategorileri ise, kadýnlarýn erkeklere ekonomik baðýmlýlýðý, nakit ve kredi kaynaklarýna, kayýtlý ve kayýt dýþý sektörlerde istihdam olanaklarýna, eðitim ve öðretim imkanlarýna sýnýrlý eriþim, vb. þeklinde ortaya çýkmaktadýr. 3. Yasal faktörün içinde boþanma, çocuk velayeti, nafaka ve miras hakkýna, vb. iliþkin yasalarda ve/veya yasalarýn uygulanmasý sürecinde kadýnýn daha düþük yasal statüye sahip olmasý ve kadýnlar arasýnda yasalarý okuyup anlayabilme oranýnýn düþüklüðü, vb. yer almaktadýr. 4. Aile içi þiddeti doðuran siyasi faktörler ise, kadýnlarýn iktidarda, siyasette ve medyada; yasal ve týbbi mesleklerde yetersiz temsili, aile içi þiddetin ciddiye alýnmamasý, aile yaþamýnýn mahrem kabul edilmesi ve siyasi bir güç olarak yeterince örgütlenememesi olarak özetlenebilir. Mavili-Aktaþ, erkeklerin þiddet kullanmasýnýn altýnda yatan sosyo-kültürel faktörleri þu þekilde sýralamaktadýr (2006): Erkeðin sözlü ve fiziksel þiddeti kendi ailesinden öðrenmiþ olmasý ve bunu içselleþtirerek kendi eþine uygulamasý, Erkeðin þiddeti iliþkide kontrolü elinde tutmak ve stres azaltmak için kullanmasý, Alkol ve madde baðýmlýlýðý ve þiddet kullanma arasýndaki yüksek iliþki, Medyada ve eðlence programlarýnda þiddet gösteren erkeklerin karizmatik olarak lanse edilmesi, Erkeklerin üstlendiði cinsel rollerde saldýrganlýk ve þiddet özelliklerinin pekiþtirilmesi, kamuoyunda aile içi þiddetin aile içinde kalmasý ve bunun özel bir mesele olduðuna dair inancýn pekiþtirilmesi. Yukarýda aile içi þiddetin ortaya çýkmasýný etkileyen faktörler konusunda bazý açýklamalara yer verilmiþtir. Aþaðýda ise, þiddete maruz kalan kadýnlarýn þiddete neden olan faktörleri nasýl gördüklerini ortaya koymaya çalýþan bir araþtýrmanýn sonuçlarý yer almaktadýr. Kocacýk (2004) tarafýndan yapýlan bir çalýþmada þiddete maruz kalan kadýnlarýn þiddetin nedenlerini nasýl açýkladýklarý araþtýrýlmýþtýr (Aktaran: Ekizceleroðlu ve Zeyrekli, 2007). Araþtýrmaya göre, erkeðin kadýna þiddet uygulama nedenleri, en önemli bulunandan en az önemli bulunana

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET RÝSKÝNÝ ARTIRAN FAKTÖRLER 23 doðru þu þekilde sýralanabilir: Kadýnýn ev içi görevlerini yerine getirmemesi (%32.2), erkeðin bazý sorunlar yaþamasý (%21.6), erkeðin hiçbir açýklama ya da nedene baðlý olmadan þiddet uygulamasý (%19.7), kadýnýn kýskanýldýðý için þiddet görmesi (%9.8), erkeðin cinsel isteklerinin yerine getirilmemesi (%6.6), kadýnýn izinsiz bir yere gitmesi (%3.3), kadýnýn savunduðu düþünceler nedeniyle þiddete uðramasý (%2.5), gibi. 3.2 Þiddet Riskini Artýran Faktörler / Risk Faktörleri Önleyici çalýþmalarda kullanýlan önemli kavramlardan biri risk faktörleridir ve amaç risk faktörlerini fark ederek ve risk altýndaki kiþilere yönelik çalýþmalar yaparak koruyucu faktörleri artýrmaktýr (Korkut, 2007). Aile içi þiddete maruz kalan kadýnlara hizmet götüren ya da götürecek olan kiþilerin aile içi þiddeti artýrabilecek risk faktörlerinin farkýnda olmalarý gerekmektedir. Çünkü ancak risk faktörleri bilindiðinde / ortaya çýkarýldýðýnda önleyici çalýþmalara ve uygun müdahalelere baþlanabilmektedir. Risk faktörlerinin olduðu durumlarda þiddete uðramýþ ya da uðrama olasýlýðý yüksek olan kiþileri yasal haklarý, sosyal yardým ve barýnma olanaklarý ve sunulan diðer hizmetler konusunda bilgilendirmek çok yararlý olabilecek çabalardandýr. Aile içinde kadýna yönelik þiddeti artýrabilecek risk faktörlerinin neler olabildiðine iliþkin bazý çalýþmalar vardýr. Yoksulluk, iþsizlik, duygusal karýþýklýklar (Türkiye Cumhuriyeti ve UNICEF, 1996), kültürel deðiþimler, hýzlý kentleþme, parçalanmýþ aile, göçler, yoksunluk, yetki kaybý, korku, kendini güvende hissetmeme gibi durumlarda bireylerin, yaþadýklarý stresle baþ edemedikleri ve þiddete yöneldikleri belirtilmektedir (Baltaþ, 1996). Doðal felaketler, iþ kaybý gibi olaylar sonrasýnda da yaþanan aslýnda benzer bir süreçtir. Yoðun stresle baþa çýkamama ve ayný zamanda sosyal destek kaynaklarýndan yeterince yararlanamama aile içi iliþkileri bozmaktadýr. Aslýnda sözü edilen durumlarýn ortak yanlarý yoðun stres yaratýcý olmalarý ve kiþilerin bunlarla saðlýklý olarak baþa çýkamamalarýdýr. Aþaðýda en sýk rastlanýlan risk artýrýcý etmenler olarak iç göç, yoksulluk, doðal felaketler konularýnda yapýlan çalýþmalara deðinilmiþtir. Ýç göç: Tüzer ve Göka (2007) tarafýndan hazýrlanan bir raporda ülkemizdeki iç göç ile aile içi þiddet arasýndaki iliþki irdelenmiþtir. Aktardýklarý bazý yayýnlara göre iç göçte kadýnýn bireysel olarak baðýmsýz bir kararý yoktur ve aile içindeki

24 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET konumuna (eþ, anne, kýz evlat) baðlý olarak yeni bir yerleþim yerine taþýnma söz konusudur. Göç eden ailelerdeki sorunlara bakýldýðýnda erkekler daha çok ekonomik ve toplumda yeniden yer edinmeyle ilgili sorunlar yaþarlarken, kadýnlar daha çok aile içi iliþki problemleriyle baþ etmeye çalýþmaktadýrlar. Yapýlan bir çalýþmada (Gülçur, 1999) ankete katýlan kadýnlarýn %80 inin iç göçle Ankara ya geldikleri ve onlarýn da %89 unun psikolojik, %39 unun fiziksel ve %16 sýnýn da cinsel þiddete uðradýklarý belirlenmiþtir. Kýrsal kesimden kentlere göçün hýzlandýðý son yýllarda, eskiden kýrsal kesim þiddeti olarak tanýmlanan þiddet türleri artýk kentlerde de görülmeye baþlamýþ, kýsaca þiddet türleri ve sayýlarý açýsýndan kýr-kent farklýlýðý giderek azalmaya baþlamýþtýr (Aziz ve ark., 1994, Aktaran: Iþýloðlu, 2006). Yoksulluk: Yapýlan birçok çalýþmada da aile içi þiddeti artýran olaylar arasýnda ekonomik yetersizlik ilk üç sýrada yer almaktadýr. Ayný zamanda kadýnlarýn aile içinde þiddeti artýran nedenler olarak ekonomik yetersizliði / yoksulluðu ifade etmeleri, kendilerinin yoksul olmasýyla iliþkili olabilir. Bilindiði gibi yoksulluk ve baský þiddet davranýþýnýn ortaya çýkmasýnda önemli faktörlerdir. Düþük gelir düzeyi ile birlikte yaþanan stres ve kýsýtlý kaynaklar þiddet riskini artýrmaktadýr (Baþbakanlýk Aile Araþtýrma Kurumu, 1995). Güler ve Arkadaþlarý, (2005) tarafýndan yapýlan bir çalýþma sonunda, çalýþmaya katýlan kadýnlarýn büyük bir bölümünün (%59.7) þiddeti fiziksel þiddet olarak tanýmladýklarý, ekonomik ve cinsel þiddeti tanýmlamadýklarý görülmüþtür. Bunun yaný sýra kadýnlar ekonomik yetersizliðin (%58,8) aile içi þiddeti artýran en önemli neden olduðunu belirtmiþlerdir. Iþýloðlu (2006) tarafýndan yapýlan çalýþmada ekonomik düzey düþtükçe aile içi þiddetin arttýðý sonucu elde edilmiþtir. Doðal felaketler: Bunlarý deprem, yangýn, sel, çýð gibi felaketler olarak sýralayabiliriz. Böyle durumlarda kaynaklar yetersiz, stresle baþa çýkma yollarý zayýfsa aile içi þiddete rastlanabilmektedir. Edleson (1999) yaptýðý bir çalýþmada çevresel felaketlerin ardýndan kadýna yönelik aile içi þiddetin arttýðý sonucuna ulaþmýþtýr. Bir diðer çalýþmada Enarson (1997) doðal felaketlerin sadece fiziksel olaylar olmadýðýný, bireyler, aile ve toplum için bir dizi karmaþýk sosyal deneyimlere yol açtýðýný söylemektedir. Clemens ve arkadaþlarý, (1999) yaþanan büyük bir sel felaketinden sonra aile içi þiddette artýþ olduðunu belirtmiþlerdir. Ancak, onlara göre selin etkileri kiþilerde kaygýnýn, depresyonun

KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET RÝSKÝNÝ ARTIRAN FAKTÖRLER 25 ve düþmanca duygularýn artmasýna neden olduðu için kiþiler þiddete baþvurmaktadýr. Daha önce ailelerinde þiddet olayý olmasa bile sosyal desteði az olanlarla, görece daha yaþlý olanlarda aile içi þiddet görülmektedir. Erkeklerin aile içi þiddet uygulamasýný etkileyen 4 temel faktör vardýr: kültürel, ekonomik, yasal ve siyasi faktörler. Bunun yaný sýra, stres yaratýcý rolleri nedeniyle iç / dýþ göçler, yoksulluk, doðal felaketler gibi etmenler de þiddet riskini artýrýcý faktörler arasýnda yer almaktadýr. Bu etmenler, kimlerin risk altýnda olduðuna iþaret etmektedir. 3.3 Þiddet ve Medya Yazýlý ve görsel tüm kitle iletiþim araçlarýnda þiddeti destekleyen, þiddet örnekleri sunan, model olan ya da þiddeti önlemeye çalýþan öðeler görmek olasýdýr. Özellikle televizyon dizileri, filmler, çizgi filmler, bilgisayar oyunlarý þiddetle ilgili öðeler barýndýrmaktadýr. Medyanýn toplumsal cinsiyet ve þiddetle ilgili algýlarýmýzý etkilediði belirtilmektedir. Bu yaklaþýma göre kadýna yönelik þiddet, özellikle cinsel þiddet kavramýnýn þekillendirilmesinde TV þovlarýnýn ve filmlerin önemli etkisi vardýr. Þiddete maruz kalanýn her önüne gelenle beraber olan biri olarak resmedilmesi, suçun þiddete maruz kalanýnmýþ gibi gösterilmesi, tecavüzcünün psikolojik ve biyolojik olarak cinsel dürtülerine karþý koyamamasý gibi tecavüz olgusuna iliþkin yanlýþ inançlar mevcuttur. Bu inançlar yüzünden, bazý þartlar altýnda tecavüz kabul edilebilirmiþ gibi yanlýþ anlamlar ortaya konmaktadýr (Russo ve Pirlot, 2006). Medya içinde en güçlü olan araç televizyondur ve televizyon özellikle kültür düzeyi düþük, sanat etkinliklerine katýlmayan kiþiler için vazgeçilmezdir. Televizyonda gösterilen þiddet dolu sahneler, izleyenlerde kanýksama duygusu yaratmaktadýr. Batý ya (2007) göre, televizyonda görülen magazin, yarýþma ve þovlarda da þiddet dolu bir tarzda iletiþim kurulmakta ve bu tip görüntüler aracýlýðý ile de þiddet toplumsal baðlamda olumlanmakta hatta yüceltilmektedir. Sosyolojik anlamda yapýlan bir çözümlemede Parin (2007), gazetelerin þiddet içerikli haberleri sunma pratikleri içinde yer alan baþlýklarýn, sözcüklerin, fotoðraflarýn toplumsal duyarlýlýklarý, toplumsal tepkileri erittiðini, görünmez kýldýðýný, bunun ötesinde þiddetin yaygýnlaþmasýnda aktif rol oynadýðýný ifade etmektedir. Bek ve Altun a (2007) göre, gazetecilikteki kimi geliþmeler, gazetelerin sayfalarýný belli konulardaki haberleri bir araya getirecek biçimde tematik olarak

26 KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDETLE MÜCADELE PROJESÝ KADINA YÖNELÝK AÝLE ÝÇÝ ÞÝDDET düzenlemeleri sonucunu doðurmuþtur. Oluþturulan bu sayfalardan / kategorilerden biri de, daha çok adli vakalara dayanan bireysel þiddet öykülerinin iþlendiði haberlere ver veren üçüncü sayfalardýr. Gazetelerdeki bu kullaným nedeniyle Üçüncü sayfa haberi deyimi neredeyse, bir tür olarak bireysel þiddet öykülerini içeren haberleri tanýmlayan bir mesleki terime dönüþmüþtür. Kadýna Yönelik Aile Ýçi Þiddetle Mücadele Projesi kapsamýnda Bek ve Altun ( 2008) tarafýndan yapýlan Medyada Aile Ýçi Þiddet Araþtýrmasý nýn ilk aþamasý olan Gazete Haberlerinde Aile Ýçi Þiddet çalýþmasýna göre aile içi þiddetle ilgili haberlerin %30 u gazetelerin üçüncü sayfasýnda verilmektedir. Buna bir de birinci sayfada baþlayýp üçüncü sayfada devam eden haberler eklendiðinde bu oran %30,7 ye yükselmektedir. Uslu (2007), medyada kadýnýn nasýl konumlandýrýldýðýný açýklayan yazýsýnda, kadýna yönelik suçlarda bile (tecavüz, þiddet gibi) olayýn magazinleþtirildiðini, cinsel çaðrýþýmlarla beslenerek görsel yaklaþýmlarla sunulabildiðini belirtmektedir. Günümüzde kitle iletiþim araçlarý, özellikle televizyon reklamlarýndaki kadýna yönelik cinsiyetçi bakýþ, kadýný genel olarak belli roller ve iþlevler içinde belirlemiþtir. Zaman ve uzam tasarýmýnda deðiþiklikler olsa da bu rol ve iþlev pek az deðiþmektedir. Reklamlarda öykü biçiminde anlatýlanlar geleneksel bilgilere dayandýrýlmakta, erkek ve kadýn arasýndaki biyolojik ayrým temel alýnmaktadýr. Kadýnlar doðalarý gereði itaatkar, edilgen, baðýmlý varlýklar olarak, güçsüz gösterilmektedirler. Bu özellikleriyle kadýn, þiddet karþýsýnda güçsüz, hatta çaresizliðiyle, beceriksizliðiyle zavallý, kýþkýrtýcý cinselliðiyle þiddete layýkmýþ gibi gülünçleþtirilmekte ya da kendisine yöneltilen þiddeti yalnýz erkek çözebilirmiþ izlenimi verilmektedir. Bu öykü ve gösteriliþ biçimi, erkek ile eþit olmayan bir konumda sunulan kadýn için potansiyel bir þiddet ve tehditle yaþama anlamýna gelmektedir. Fazla eðitimli olmayan, gündelik iliþkileri sýnýrlý, dýþlanmýþ ortamlarda bulunan ve erkek (baba, aðabey, eþ, oðul) baskýsý altýnda yaþayan çok sayýda kadýn, þiddeti günlük yaþamlarýnýn olaðan bir uzantýsýymýþ gibi algýlayýp kabullenmekte ve içselleþtirmektedir. Kadýnlarýn isteyerek ya da istemeyerek, bilinçli ya da bilinçsiz olarak izledikleri reklamlar da þiddetin sýradanlaþmasýna neden olmakta, kadýnlarýn ona karþý koymasýna engel olmaktadýr (Büker ve Eziler-Kýran, 1999).