Keep-Kuuçýndar / Efsaneler

Transkript

1 Keep-Kuuçýndar Efsaneler Altay Türkçesinde efsane karþýlýðý olarak kepkuuçýn tabiri kullanýlmaktadýr. Altay folklorist Tanýspay Þincin ise Rusça mif kelimesinin Altay Türkçesindeki karþýlýðýnýn soocýn olduðunu belirtir. 1 Sazýn Saymoviç Surazakov ise, Altay efsanelerini mif-kuuçýn ve legendakuuçýn olarak ikiye ayýrýr. Mif-Kuuçýnlarýn ana kahramanlarý korkunç ve güçlü yaratýklardýr. Bu tip efsanelerde bu kahramanlarýn sonunda yýldýza, daða,hayvana... dönüþmeleri anlatýlýr. Legenda-kuuçýnlar ise daha çok dinî olay va kahramanlarý konu edinen efsanelerdir. 2 Altay efsaneleriyle ilgili çalýþmalarýn tarihi çok eskiye dayanmasýna raðmen müstakil kitap olarak ancak 1994 yýlýnda Altay Kep-Kuuçýndar adýyla yayýmlanmýþlardýr. Bu kitapta 341 efsane metnine yer verilmiþ, bu efsaneler de konularýna göre belli baþlýklar altýnda toplanmýþtýr. Bu konular; yeryüzünün yaratýlýþý, kamlar hakkýndaki efsaneler, uruklarýn ortaya çýkýþý ve adlarýný nasýl aldýklarý, on iki hayvanlý Türk takvimi, iyi ve kötü ruhlar, cayzanlar (boþ baþkanlarý) destan anlatýcýlarý, hayvanlar hakkýnda olanlar, yer adlarýyla ilgilidir. CERDÝÑ BÜTKENÝ Cer bütkelekte onço suu boldý, cer de cok, teñeri de cok, ay-kün de cok. Kuday uçup turgan, bir kiji baza uçup turgan, ekilezi kara kas bolup turgan. Kuday eþ neme sananbay cat. Ol kiji salkýn tüjüre-kele, suu türültip: kudaydýñ cüzine suu çaçkan. Ol kiiji örö kudaydañ biyik çýgarga sanangan, tömön suuga cuuktap tüje bergen. Ol tüjele, tumalanýp catkan, ayttý: - E kuday, meni argalagýñ! dedi. Kuday aytkan: - E kiji, örö suudañ biyik çýk! degen. Emdi ol kiji örö suudañ biyik çýgýp bargan. Kuday aytkan: - Bek taþ bütsin!- dedi. Teñistiñ tübineñ bek taþ çýgýp kelgen, onýñ sýrtýna kudaybýla kojo cürgen kiji oturgan. Kuday aytkan: - Sen suudýñ tübine tüjüp, tobrak alýp çýk! dedi. Ol tüjele, tobraktý kolýbýla turup alýp kelgen. Ol tobraktý alala, kudayga bargan. Kuday ol tobraktý suudýñ sýrtýna taþtagan, aytkan: - Cer bütsin! degen. Cer onýñ kiynindde büdüp kalgan. Onýñ kiyninde kuday baza aytkan: - Tüþ! dedi. Baza tobrak alýp kel! dedi. Kiji boyý sanangan: Men anaar tüjüp, baza boyýma tobrak aladýmk! Suunýñ tübine tüþken, boyýnýñ sagýjýla boyýna tobraktý bir kolýla algan. Bir kolýbýla kudayga ekelip bergen, bir kolýbýla oozýna tobraktý sukkan, cajýrýp kudaydañ boyým cer ederim dep, çýgýp kelgen. Cañýs kolýndagý tobraktý kudayga bergen, oný kuday algan, çaçýp iygen. Onýñ sözibile cer kalýñ bolgon. Bayaa kijiniñ oozýna tobraktý sukkan, onýzý özüp bergen. Kiji tumalangan, karýlýp, arayla ölüp barbagan. YERYÜZÜNÜN YARATILIÞI Yeryüzü yaratýlmadan önce, her yer suyla kaplýymýþ, gökyüzü yokmuþ, ay ve güneþ de yokmuþ. Tanrý uçup duruyormuþ, bir kiþi daha uçup duruyormuþ, ikisi kara kaz gibiymiþ. Tanrý hiçbir þey düþünmüyormuþ. O kiþi rüzgâr estirerek suyu daalgalandýrmýþ: Tanrýnýn yüzüne su sýçratmýþ. O kiþi Tanrýdan daha yükseklere çýkabileceðini düþünmüþ, ama suya düþmüþ. O düþünce boðulur gibi olup, þöyle demiþ: - Ey Tanrý, beni kurtar! - Ey, kiþi sudan yukarý çýk! demiþ. Þimdi o kiþi sudan yukarý çýkmýþ. - Saðlam taþ oluþsun! Denizin dibinden saðlam bir taþ çýkýp gelmiþ, onun üstüne Tanrýyla o kiþi oturmuþ. - Sen suyun dibine dalýp, toprak alýp çýk! O inerek, topraðý eline alýp çýkmýþ. O topraðý alarak Tanrýya varmýþ. Tanrý o tapraðý alarak, suyun üstüne saçýp, þöyle demiþ: - Yeryüzü yaratýlsýn! demiþ. Sonra yeryüzü yaratýlmýþ. Tanrý tekrar konuþmuþ: - Ýn! demiþ. Tekrar toprak alýp gel! Kiþi içinden þöyle düþünmüþ: Ben oraya inip, kendime de toprak alayým. Suyun dibine inmiþ, düþündüðü gibi bir eliyle de kendine toprak almýþ. Bir eline Tanrýya vermek için, diðer eline aldýðý topraðý da Tanrýdan gizlice kendisine yeryüzü yapmak içip aðzýna sokup çýkýp gelmiþ. Bir elindeki topraðý Tanrýya vermiþ, Tanrý o topraðý alýp saçmýþ. Onun sözüyle kalýn toprak yaratýlmýþ. Kiþinin de aðzýna soktuðu toprak kabarmýþ. Kiþi boðu- 1 Altay-Kep Kuuçýndar, Gorno-Altaysk, 1994, s Sazon Saymoviç Surazakov, Altay Folklor, Gorno-Altaysk, 1975, s

2 Emdi kederi barýp, kudaydañ kaça bergen. Iraak baadým dep, sanangan, kaya bagýp, körzö, kuday canýnda turup catkan. Ol kiji tmalanýp bararda, kudayga aytkan: - E kuday, çýn kuday, meni argalagýñ! dedi. Kuday aytkan: - Sen kayttýñ? Sen oozýña tobraktý cajýrýp alayýn dep sanandýñ ba? Ne kerek sen tobraktý cajýrdýñ dedi. Ol kiji aytkan: - Tobraktý oozýma sukkaným, cer edip alayýn dep sanangam dedi. Kuday ayttý: - Bürkürip iy! dedi. Kiji bürkürip iyze, cerdegi kiçinek töñözök büdüp bargan. Onýñ kiyninde kuday ayttý: - Emdi sen kilinçekte! Sen mee camansanandýñ. Sege bakkan albatýnýñ içindegi sanaazý andýy caman bolor! dedi. Mee bakkan albatýnýñ sanaazý aru bolor! Olor kün körör, olor carýk körör! Çýn Kurbustan dep adalgan bolotoným: seniñ adýñ Erlik bolzýn! Meneñ kilinçegin cajýrgan kiji, seniñ, Erliktiñ kijizi bolzýn! dedi. Seniñ kilinçegiodi cajýrgan kiji meniñ kijim bolzýn! dedi. Cañýs budagý cok agaþ özüp kelgen, oný kuday kördi. - Budagý cok cañýs agaþka körörgö ebi cok! dep, aytkan. Boo togus budak bolzýn dedi. Togus budak östü. - Togus budaktýñ tözine togus kiji bolzýn! Ol togus kijideñ togus baþka aymak össün! dedi. Emdi Erlik kelze, köp nemelerdiñ tabýjý ugulýp turgan. Emdi Erlik kudayga aytkan: - Bu neniñ tabýjý? dedi. Kuday aytkan: - Sen de kaan, men de kaan. Ol meniñ albatým dedi. Onýñ kiyninde Erlik aytkan: - Cok, men see berbezim! dedi. Sen sakýbýla cür! dedi. Emdi Erlik boyýna ayttý: Akýr! Akýr! Men kudaydýñ albatýzýn körörüm! dedi. Erlik bardý, bardý, cetti. Körzö, kandýy kiji, kandýy añ, kandýy kuþ ne týndu onço kördü. Erlik ayttý: - Mýný kuday kanayýp edip aldý? Men oný alarým tegenim: kanayýp meniñ aytkan sözim bile bolup cat? Bu ulus neni cadýr? dedi. Erlik, bir agaþtýñ bir canýnañ cip turganýn, bir canýnañ cibey turganýn körölö, ayttý: - Sler cañýs mýnañ ne kerek cip turugar? dep, suradý. Anda bir kiji aytkan: - Bistiñ kudaydýñ aytkan ajýbýs ol! dedi. Kuday kijilerge aytkan: - Bu tört budaktýñ ajýncibeger! degen. kün çýgatan canýnda beþ budak bar, mýnýñ ajýnañ ciger! degen. Anayýp aydala, boyý teñeree çýktý. lur gibi olmuþ, az kalsýn ölecekmiþ. Þimdi uzaklaþýp, Tanrýdan kaçmýþ. Uzaklaþtým diye düþünürken bir de bakmýþ ki, Tanrý yanýndaymýþ. Boðulur gibi olan kiþi Tanrýya þöyle demiþ: - Ey Tanrý, gerçek Tanrý, beni kurtar! - Sen ne yaptýn böyle? Aðzýna topraðý saklayabileceðini mi düþündün? Sen niçin topraðý sakladýn? Kiþi þöyle demiþ: - Kendime yeryüzü yapmak için topraðý aðzýma sakladým. - Tükür! Kiþi tükürdüðünde, yeryüzündeki küçük tepeler oluþmuþ. Sonra - Artýk sen bir günahkârsýn! Sen benim için kötü düþündün. Senin yolundan giden insanlarýn da ruhu kötü olsun! benim yolumda giden insanlarýn ruhu saf, temiz olsun! Onlar güneþi görsün, onlar aydýnlýðý görsün! ben gerçek Kurbustan olarak adlandýrýlacaðým: senin adýn Erlik olsun! benden günahlarýný gizleyen senin, Erlik in insaný olsun. Senin günahlarýndan kendini sakýnan da benim insaným olsun, dedi. Tanrý dallarý olmadan büyümüþ bir aðacý gördü. - Dallarý olmayan aðacý görmek hoþ deðil! dedi. Bunun dokuz dalý olsun, dedi. Dokuz dal çýktý. - Dokuz dalýn dibinde dokuz insan olsun! O dokuz insandan dokuz ayrý halk türesin, dedi. Erlik gelerek, bir takým yabancý sesler duymuþ. Erlik Tanrýya þöyle demiþ: - Bu neyin sesi? - Sen de bir kaðansýn, ben de bir kaðaným. O benim halkým. Sonra Erlik þöyle demiþ: - Hayýr, ben sana vermem, sen bekle bakalým! Sonra Erlik kendi kendine þöyle demiþ: - Dur bakalým! Dur bakalým! Ben Tanrýnýn halkýný bir göreyim. Erlik gide gide oraya yetmiþ. Bir de bakmýþ ki, her türlü insan, hayvan, kuþ orada duruyor. Erlik þöyle demiþ: - Tanrý bunlarý nasýl yarattý acaba? ben bunlarý alayým: benim sözümle nasýl olur acaba? demiþ. Erlik, onlarýn bir aðacýn bir yanýndan yediklerini, diðer yanýndan ise yemediklerini görünce þöyle demiþ: - Siz niçin sadece bu tarafýndan yiyorsunuz? diye sormuþ. Oradaki bir insan þöyle demiþ: - Bu Tanrýnýnýn bize yememizi söylediði yemek. Tanrý insanlara þöyle demiþ: - Bu dört dalýn meyvesini yemeyin! Güneþin doðduðu yanda beþ dal var, onun meyvesinden yiyin. Böyle diyerek o göðe çýkmýþ.

3 Agaþtýñ tözine iyt saldý: körmös kelze tut! dep saldý: anañ baþka bir cýlan saldý: körmös kelze, çak! dep saldý. Onýñ kiyninde kuday iytke, cýlanga aytkan: - Kün çýgar canýnda beþ budaktagý aþtý ciyin degen kijini cut! degen. Ol tört budaktagý aþtý ciyin degen kijini tutpa! degen. Onýñ uçun bistiñ ajýbýs ol! dedi. Körmös Erlik oný uga-kele, agaþka bargan. Toronoy degen kijini anda tapkan, aa aytkan: - Kuday slerge bu beþ budaktagý aþtý ci! dep aytkan, - ol tört budaktagý aþtý cibe! dep aytkan. Ol tögün, çýn emes, bu beþ budaktagý aþtý cibegen, ol tört budaktagý cigen! dedi. Anayýp körmös aydala, bayagý cýlan uyuktay bergen, körmös cýlannýñ içine kire bergen: cýlannýñ içinde körmös aytkan: - Ol agaþka örö çok! dedi. Agaþka bayagý çýga bergen. Toronoy degen kijibile kýs kiji kojo cürgen, ol kýstýñ adý Eciy bolgon, olorgo cýlan ayttý: Toronoy, Eciy mýnañ ciger, - dedi. Toronoy ayttý: - Cok, kanayýp mýnañ ciirge, kuday boyý cibe degen, men cibezim dedi. Onýñ kiyninde cýlan kýska aþ berdi, Eciy oný cidi, cip iyze, aþ sürekey tatuçak boldý. Toronoy cipiydi. Onýñ soondo Eciy aþtý sýndýra tartýp aldý. Toronoydýñ uuzýna sürtüp iydi. Emdi olordýñ tügi tüje bergen, uyalýja berdiler, birüüzi bir agaþka cajýna baadý, birüzi baþka agaþka cajýna baadý. Onýñ kiyninde kuday keldi, kuday kelze, ulus onçozý kudaydañ cajýna bergen. Kuday kýçýrgan: - Toronoy! Toronoy! Eciy! Eciy! Kaydazýnar? dedi. Kuday kýçýrarda, olor ayttýlar: - Agaþta turup caýbýs, bis slerge barbazýbýs dediler. Kuday ayttý: - Toronoy, sen kayttýñ? dedi. Toronoy ayttý: - Meniñ uuzuma Eciy seniñ cibe degen aþtý sürtüp iydi dedi. Kuday ayttý: - Eciy, sen kayttýñ? dedi. Eciy ayttý: - Meni cýlan ci dep aytý dedi. Kuday ayttý: - Cýlan, sen kayttýñ? dedi. Cýlan ayttý: - Meniñ içimde körmös kirgen, men aytkan emezim, körmös aytkan,- dedi. Kuday ayttý: - Körmös içiñe kanayýp kirdi? dedi. Cýlan ayttý: - Men uyuktap kaldým, uyuktaganýmda meniñ içime körmös kirdi. Kuday aytkan: - Ýyt, sen kayttýñ? Sen körmösti ne tutpadýñ? Ýyt aydat: Aðacýn dibine köpeði býrakmýþ: þeytan gelirse tut! demiþ. Ondan baþka bir de yýlan býrakmýþ. Þeytan gelirse sok! demiþ. Sonra Tanrý köpeðe ve yýlana þöyle demiþ: - Güneþin doðduðu yandaki meyveleri yiyin diyen kiþiyi tutun! O dört daldaki meyveleri yiyen kiþiyi tutmayýn! demiþ. Onun için bizim yiyeceklerimiz onlar dedi. Þeytan Erlik bunu duyarak aðacýn yanýna gitmiþ. Orada Toronoy adlý insaný bulup, ona þöyle demiþ: - Tanrý size bu beþ daldaki meyveleri yiyin! Demiþ, o dört daldaki meyveleri yemeyin! demiþ. O yalan, doðru deðil, bu beþ bu daldaki meyveleri yemeyin, o dört daldaki meyveleri yiyin! demiþ. Þeytan böyle söylerken yýlan uyumuþ, þeytan yýlanýn içine girmiþ: yýlanýn içine giren þeytan þöyle demiþ: - O aðacýn üstüne çýk! Yýlan aðaca çýkmýþ. Toronoy isimli erkekle bir kýz birlikte yaþýyorlarmýþ, o kýzýn adý Eciy imiþ, yýlan onlara þöyle demiþ: Toronoy, Eciy bunlarý yiyin! Toronoy þöyle demiþ: - Hayýr, Tanrý bunlarý yemememizi söyledi, nasýl yeriz, ben yemem, demiþ. Sonra yýlan kýza meyve vermiþ, Eciy onu yemiþ, yediðinde bakmýþ ki, meyve çok lezzetli. Toronoy da yemiþ. Bunun üzerine Eciy meyveli dalý koparýp Toronoy un aðzýna sürtmüþ. Bunun üzerine vücutlarýndaki tüyleri dökülmüþ, utanmýþlar, birisi bir aðacýn, diðeri de baþka bir aðacýn arkasýna saklanmýþlar. Sonra Tanrý gelmiþ, Tanrý geldiðinde bütün insanlar ondan saklanmýþlar. Tanrý onlarý çaðýrmýþ: - Toronoy! Toronoy! Eciy! Eciy! Neredesiniz? Tanrý onlarý çaðýrýnca, onlar þöyle demiþler: - Aðaçlarýn arkasýndayýz yanýnýza gelemeyiz. - Toronoy, sen ne yaptýn? Toronoy cevap vermiþ: - Eciy benim aðzýma sizin yememizi yasakladýðýnýz meyveyi sürttü. - Eciy, sen ne yaptýn? Eciy cevap vermiþ: - Onu yememi bana yýlan söyledi. Tanrý: - Yýlan, sen ne yaptýn? demiþ. Yýlan cevap vermiþ: - Ben söylemedim, þeytan içime girdi, o söyledi. Tanrý: - Þeytan içine nasýl girdi? demiþ. Yýlan cevap vermiþ: - Ben uyumuþtum, uyuyunca þeytan içime girmiþ. Tanrý: - köpek, sen ne yapýyordun? Þeytaný sen niçin tutmadýn? Köpek cevap vermiþ:

4 - Meniñ közüme körünbedi dedi. Emdi kuday cýlanga aydýp cat: - E cýlan, sen emdi körmös boldýñ, seni kiji öþtözin!soksýn! Öltürzin! dedi. Onýñ kiyninde Eciyge aydat: - Meniñ cibe degen aþtý cidiñ, körmöstiñ sözine kirdiñ, körmöstiñ ajýn cidiñ, emdi sen bala tap! Bala tapsañ, caman uuru uurýzýn, see emdi ölüm tabýlar dedi. Onýñ soondo kuday Toronoygo ayttý: - Körmöstiñ ajýn cidiñ, meniñ sözim ukpadýñ, körmöstiñ söziñ uktuñ: emdi körmöstiñ sözin ukkan kiji körmöstiñ cerinde bolor. Meniñ sözimdi ukpagan kiji meniñ carýgýmdý körbös, meniñ cakþýmdý albas, karýkçý cerde bolzýn! Emdi körmös mee öþtü boldý, körmösbile Toronoy, sen baza öþtü boldýñ. Emdi körmöstiñ ajýn cibezin, meniñ alkýjýmdý alzañ, meniñ sözümdi uksañ, kaçan da bolzo, men oþkoþ cürer ediñ, togus uul, togus kýs see tabýlzýn. Körmöstiñ alkýjýn sen aldýñ, körmöstiñ ajýn sen cidiñ, men emdi kiji cayabayýn, boyýnañ kiji çýksýn! dedi. Emdi kuday körmöskö ayttý: - Sen meniñ kijimdi ne mekelediñ? dedi. Erlik ayttý: - Men alayýn dep, sen berbediñ. dedi. men uurdap aladým, men mekelep aladým. Men, atka çapsa, attañ cýgýltýp aladým, araký içse, soguþtýrarým, keriþtirerim, budakbýla sayýþtýrarým, suuga kirze, suuga tüjürip aladým, agaþka çýksa, agaþtañ cýgýltýp aladým, kayaga çýksa, kayadañ ajýrýp aladým. Emdi kuday ayttý: - Cerdiñ üç kadýnýñ aldýnda ay-kün cok karaçký cer bar, men seni aydat tüjüredim! Emdi men boyým aþ edip berbezim, sler boyýgardýñ küçügerbile kursagardý azýranýgar! Emdi men ermektejip bolbozým, men emdi May-tereni iyeyin dedi. Ol selerge ne-neme ederge üretsin! dedi. May-Tere keldi, olorgo neme üretti. May-tereniñ etkeni kara cañýs arba, çalkanaþ, kandýk, sargay, sogono boldý. Onýñ kiyninde körmös aytkan: - Ce, May-Tere, sen meniñ uçun kudayga bajýr! Men örö kudaydýñ çýgýp cüreyin! dedi. May-Tere kudayga altan eki cýl bajýrgan: Kuday aytkan: - Ce, meni öþtöbös, kijige caman etpes bolzoñ, kelgeyiñ! dedi. Emdi Erlik teñerige çýkkan: Erlik barala, kudayga boyý bajýrgan: - Mee alkýþ ber, mee teñeri edip alarga alkýþ ber, kuday! dedi. Kuday alkýþ bergen, teñerini edip al degen. Emdi Erlik teñeriniñ, kudaydýñ alkýjýbýla etken, Erliktiñ körmözi ol teñerizinde öskön, sürekey köp öskön. Mandý Þire baza kudaydýñ boyýnýñ kijizi, cürele, sanangan: Bistiñ kijileribis verde, Erlikteñ kijizi teñeride bolgon, bu sürekey caman! dep, sanap cürdi. - Benim gözüme görünmedi ki. Tanrý yýlana dönüp konuþmuþ: - Eh yýlan, sen artýk þeytan oldun, insan seni düþmaný bilsin! Vursun! Öldürsün! Sonra dönüp Eciy e þunlarý söylemiþ: - Benim yeme dediðim meyveyi yedin, þeytanýn sözüne kandýn, þeytanýn meyvesini yedin, sen çocuk doðurur ol! Çocuk doðurduðunda þiddetli aðrýlarýn olsun, sen ölümlü oldun, demiþ. Sonra Tanrý Toronoy a dönerek þunlarý söylemiþ: - Þeytanýn meyvesini yedin, benim sözümü tutmadýn, þeytanýn sözünü dinledin, þeytanýn sözünü dinleyen, þeytanýn yerinde olmalýdýr. Benim sözümü dinlemeyen insan benim aydýnlýðýmý göremez, benden iyilik ummaz, karanlýk yerde olsun! þeytan artýk benim düþmaným oldu, þeytanla birlikte Toronoy, sen de düþmaným oldun. Þeytanýn meyvesini yemeyip, benim merhametimi kazanmýþ olsaydýn, her zaman benimle birlikte yaþardýn, senin dokuz oðlun, dokuz da kýzýn olsun. Þeytana uyup onun meyvesini yedin, ben artýk insan yaratmayacaðým. Ýnsanlýk senden türesin! dedi. Tanrý þeytana da þunlarý söyledi: - Sen benim insanýmý niçin kandýrdýn? Erlik þöyle cevap verdi: - Ben almak istedim, sen vermedin. Ben de çalarak, hileyle aldým. Onlar ata binerlerse, atlarýndan düþürüp yýkacaðým, içki içerlerse, kavga ettirip savaþtýracaðým, dallarla birbirlerini dövdüreceðim, suya girerlerse suya batýracaðým, aðaca çýksalar aðaçtan devireceðim, kayaya çýksalar kayadan düþüreceðim. Bunun üzerine - Yerin üç kat altýnda ayý, güneþi olmayan karanlýk bir yer var, seni oraya indireceðim! Size yiyecek de vermeyeceðim, yiyeceðinizi kendiniz bulun! Sizinle konuþmayacaðým, May-Tere yi göndereyim, o sizlere her þeyi öðretsin. May-Tere geldi, onlara her þeyi öðretti. May-Tere onlara arpa, turp, þeker kamýþý, zambak soðaný ve soðan yaptý. Sonra þeytan þöyle dedi: - Hey, May-Tere, sen benim için Tanrýya yalvar! Ben tekrar Tanrýnýn yanýnda yaþayayým! May-Tere Tanrýya altmýþ iki yýl secde edip yalvarmýþ. - Eh, bana düþmanlýk etmez, Ýnsana kötülük etmezse gelsin! Bunun üzerine Erlik göðe çýkmýþ: Erlik oraya varýnca Tanrýya secde etmiþ. - Tanrým kendi gökyüzünü yapmam için bana rýza ver! Tanrý kabul etmiþ, kendi göðünü yap demiþ. Erlik de Tanrýnýn rýzasýyla kendi gökyüzünü yapmýþ, onun þeytanlarý orada çok fazla çoðalmýþlar. O vakit Tanrýnýn kullarýndan Mandý Þire þöyle düþünmüþ: bizim insanlarýmýz yerde, Erlik in insanlarý ise gökyüzünde, bu çok kötü bir þey!

5 Kudayga tarýnýp, Mandý Þire Erlikti cuulap bargan. Erlik Mandýga udura keldi. Mandý Þireni otbýla sokkon, kaçýrgan. Mandý Þire kaçýp candý. Kuday suradý: - Sen kaydön barýp keldiñ? dedi. Mandý Þire kudayga aytkan: - Erliktiñ albatýzý örö teñeride turup cadýlar, bistiñ albatýbýs cerde turup cadýlar. Ol sürekey caman! dedi. men Erliktiñ albatýzýn boyým cerge tüjürerge sanangam, küç cok boldý, tüjürerge bolbodým. Kuday aytkan: - Meneñ öskö kiji çýdabas: Erlik emdi seneñ küçtü, artýk, onýñ çagý cetkelek, onýñ çagý cetse, men see bügünbar! dep aydarým, ol künde barzañ, sen artýk bolorzýñ dedi. Ol catkan, tým catkan: Udaan catkan soondo, mandý Þire baza sanangan: kudaydýñ bügün bar! dep aydatan kün cetken dep, sanangan. Kuday Mandý Þireni körgön, aytkan: - Ce, Mandý Þire, bügün bar! Oný süreriñ, sanaaña cederiñ, sen bek bolorýñ, sen týñ küçtü bolorýñ. Men týñ küç alkýjým see cetsin! degen. Mandý Þire sügünip, katkýrýp iygen, aytkan: - Mende mýltýk cok, saadak cok, cýda cok, üldü cok, cañýsla kýzýl kol kanayýp men bararým? - Kuday aytkan: - Sen ne-ne bile bararzýñ? dep. Mandý Þire ayttý: - Mee neme cok turu, butbýla tebedim, kolbýlataþtap iyedim. dedi. Kuday ayttý: - Sen mýný al! Cýda ol! dedi. Mandý Þire cýda aldý, teñerige bardý, Erlikti ceñdi, kaçýrdý. Erliktiñ teñerizin cýdabýla oodýp saldý. Onço andagýzýn cerge tüjürdi. Ol çaktañ ozo taþ cok boldý, kaya cok boldý, tayga cok boldý. Emdi Erliktiñ teñeriziniñ oodýlganý cerge tüþken, onço kaya bolgon, taþ bolgon, tayga bolgon, kandýy biyik tuu, kýr onço bolgon, cakþý. Kudaydýñ tüp-tüs etken cerdi, onço caman buzup bargan. Onýñ kiyninde Mandý Þire Erliktiñ albatý-kijilerin teñerideñ tömön cerge taþtagan: bir kiji suuga tüjüp öldi, bir kiji malga tabarýp öldi,bir kiji turgan agaþka tabarýp öldi, bir kiji bazýp cürgen kijige tabarýjýp öldi, bir kiji taþka tabarýjýp öldi. Onçozý öldi. Emdi Erlik kudaydañ cer suragan: - Meniñ teñerimdi oottýñ, mende emdi cer cok dedi, - mee ebeþ cer ber! dedi. Kuday ayttý: - Cok, men see cer berbezim dedi. Erlik ayttý: - Mee bir kýra kirelü cer ber! dedi. Kuday ayttý: - Cok, sray berbezim. Erlik ayttý: Mandý Þire Tanrýya gücenip, Erlik le savaþmaya gitmiþ. Erlik Mandý ya karþý gelmiþ. Mandý Þire ye ateþiyle vurup, onu kaçýrmýþ. Mandý Þire kaçýp dönmüþ. Tanrý ona sormuþ: - Sen böyle nereye gidip geldin? Mandý Þire Tanrýya cevabýný þöyle vermiþ: - Erlik in halký gökyüzünde yaþýyor, bizim halkýmýz ise yeryüzünde yaþýyor. Bu çok kötü bir þey! Ben Erlik in halkýný yere indirmeyi düþündüm, fakat gücüm yetmedi, indiremedim. - Ona benden baþkasý karþý koyamaz: Erlik senden güçlü, onun zamaný henüz gelmedi, zamaný geldiðinde Bugün git! diyeceðim, o gittiðin gün ondan daha güçlü olacaksýn. Mandý Þire sesiz ve sakin yaþamýþ. Uzun zaman geçtikten sonra, Mandý Þire tekrar düþünmüþ: Tanrýnýn bugün git! dediði gün geldi. Tanrý Mandý Þire yi görüp þöyle demiþ: - Hey Mandý Þire bugün git! Onu kovma zamanýn geldi, sen daha saðlam ve güçlü olacaksýn. Benim yardýmým seninle olacak! Mandý Þire sevinip, gülerek þöyle demiþ: - Benim tüfeðim yok, okum, sadaðým, kargým, kýlýcým da yok, yalnýzca kýzýl elimle nasýl gideyim? - Sen bunu al! Bu kargýdýr! Mandý Þire kargýyý alýp göðe çýkmýþ, Erlik i yenip kaçýrmýþ. Erlik in göðünü kargýsýyla parçalamýþ. Oradaki her þeyi yere düþürmüþ. O zamandan önce taþ yokmuþ, kaya yokmuþ, dað yokmuþ. Erlik in daðýlan yurdu yere düþünce, bütün kayalar olmuþ, taþ olmuþ, ormanlýk dað olmuþ, yüksek daðlar, kýrlar olmuþ. Tanrýnýn dümdüz yarattýðý yeryüzü bozulmuþ. Sonra Mandý Þire Erlik in halkýný da gökten yere saçmýþ: birisi suya düþüp ölmüþ, birisi hayvanlara çarpýp ölmüþ, birisi aðaca saplanýp ölmüþ, birisi yürüyen insana çarpýp ölmüþ, birisi taþa çarpýp ölmüþ. Hepsi ölmüþ. Þimdi Erlik Tanrýdan kendine yer istemiþ: - Benim göðümü daðýttýn, artýk benim yerim yok, bana bir parça yer ver! demiþ. - Hayýr, sana yer vermem. Erlik þöyle karþýlýk vermiþ: - Hiç olmazsa bana bir tarla parçasý kadar yer ver! - Hayýr, hiç vermem. Erlik:

6 - Beþ kulaþ cer ber! dedi. Beþ kulaþ cerdi kuday baza berbegen. Emdi Erlik kolýn tudunýp cürgen tayakbýla cerdi sayýp ayttý: - E, kudayým! Bu tayaktýñ uçý kirelü cer ber1 dedi. Kuday katkýrýp aytkan: - O tayaktýñ aldýndagý kiçinek kirelü cer algýñ! dedi. Emdi Erlik kiçinek cerdi baza teñeri ederge sanap iydi. Erlik cazap iydi. Kuday ayttý: - Tüþ! dep, cerdiñ aldýna tömön tüjüre et! Onýñ arý bektep al! Tamýnýñ tübine tüþ! Katap-katap cooçýlal! Katap-katap bektel! Üstine öçpös ot küyzin! Kaçannýñ kaçan aydýñ-künniñ çogýn körböziñ! Kaçannýñ kaçan kalgançý çakta cargýñdý men katap edeyin. Cakþýlu catsañ, cargýma alayýn, camandu catsañ, onoñ ýraak bekteyin, andýy bolzýn! dedi. Erlik aytkan: - Ölgön kijini onço men elerga sanap cadým. Kuday aytkan: - Cok, men cer de berbezim dedi. Körmös ayttý: - E, kuday, aysa mee sray albatý cok bolor? Men cerdiñ aldýna tüje berdim, men cañýskan kaydayýn? dedi. Kuday aydýp cat: - Ne kerek sen meni surayzýñ? Sen boyýñ sanaa býla edip alaaçý kiji, boyýñ edip algayzýñ? dedi. Erlik kudayga bajýrgan: - Alkýþ berzeñ, men edip alarým. Kuday alkýþ bergen. Erlik etti. Körük, kýskaþtý töjöy salala, maskabýla bir soktý, cýlan çýgýp cýldý: baza onýñ kiyninde soktý, ayu çýgýp mañtay berdi: baza bir soktý, kakay çýgýp baadý: bir soktý, almýs çýgýp cüre berdi: sok soktý, þulmus çýktý: onýñ kiyninde soktý, töö çýktý. Kuday emdi keldi, Erliktiñ körügin, kýskajýn, maskazýn alýp, otko taþtap iydi. Otko taþtagan körük kadýt kiji boldý, kýskaþ, maska er kiji boldý. Kuday ol kadýt kijini tudup alala, tüjüre bergen. Kadýt kiji kuþ boldý: kanadýnañ alýp saadak, cumbadas, edin iyt cibes, sasatý sazýtkan kordoy degen kuþ bolgon. Kuday er kijini tüjürdi, er kiji emdi iki budý uzun, eki kolý cok. Uydýñ bogun cip cürer, kijiniñ, ödüktiñ eski ultañýn cip cürer calbañ-degen añ bar bolgon. Anañ soondo kuday kijilerge aytkan: - Men mal edip berdim, men aþ edip berdim, men cerdiñ üstine iç dep cakþýnak aru suu agýzýp berdim, men slerge boluþ ettim, mee emdi sler cakþý ediger! Men emdi canayýn, ultam kelbezim dedi. sen meniñ kijim Þal Cime, sen araký içken kijini, caþ balazýn, maldýñ balazýn, uydýñ bozuzýn, koydýñ kuraganýn sen çeberle, þal Cime. Cakþý ölgön kijini alba! Taþtapiy! Kiji bile sogujýp ölgön kijini meniñ cerime alýp bar! Bay kijiniñ nemezin alarga turgan kijini, öþtöp salgan kijini alba! Taþtap iy! - Beþ kulaç yer ver! demiþ. Tanrý beþ kulaç yer de vermemiþ. Þimdi Erlik elinde tuttuðu sopasýný yere vurarak þöyle demiþ: - Hey Tanrým! Hiç deðilse bu sopanýn ucu kadar yer ver! Tanrý gülerek konuþmuþ: - O sopanýn altýndaki ucu kadar yer alabilirsin! Erlik bu küçük yeri de gökyüzü yapmayý düþünüp, iþe baþlamýþ. - Aþaðý in! Yerin altýna doðru yap! Oraya iyice saðlam yap! Cehennemin dibine in! kat kat alta in! hiçbir zaman ayýn, güneþin ýþýðýný görme! Kýyamet gününde senin yargýný ben yapacaðým. Ýyi olursan, seni yanýma alýrým, kötü alýrsan kendimden iyece uzaklaþtýrýrým, seni oraya kapatýrým. Erlik þöyle cevap vermiþ: - Bütün ölüleri yanýma almayý düþünüyorum. Tanrý: - Hayýr, vermem, demiþ. Þeytan þöyle demiþ: - Ey Tanrým, öyleyse benim hiç halkým olmayacak mý? Ben yerin altýna indim, burada yalnýz ne yapacaðým? Tanrý: - Bunu benden niçin istiyorsun? Sen aklýnla kendine insan yapabilirsin? demiþ. Erlik Tanrýya secde etmiþ: - Rýza gösterseniz yaparým. Tanrý rýza göstermiþ. Erlik yapmaya baþlamýþ. Erlik körükle kýskacý koyarak, çekiçle bir kez vurmuþ. Yýlan çýkýp sürünmüþ: tekrar vurmuþ, ayý çýkýp koþturmuþ: tekrar vurmuþ, domuz domuz çýkmýþ: bir kez daha vurunca Almýs adlý kötü ruh çýkmýþ: bir daha vurmuþ, kötü ruh Þulmus çýkmýþ, son kez vurduðunda deve çýkmýþ. Tanrý gelerek, Erlik in körüðünü, kýskacýný, çekicini alýp ateþe atmýþ. Ateþe atýlan körükten bir kadýn, kýskaçtan ve çekiçten ise bir erkek oluþmuþ. Tanrý kadýný tutup indirdi. Kadýn kanadýna ok iþlemez, etini köpeklerin yemediði, bataklýðý kokutan balýkçýl kuþu olmuþ. Tanrý erkeði indirdi, erkek uzun ayaklý, elsiz oldu. Ýneðin pisliðini yer, insanýn eskimiþ tabanýný yer sýçana dönüþtü. Sonra Tanrý insanlara þöyle demiþ: - Ben size hayvan yarattým, ben size yiyecek yarattým, içmeniz için size iyi nehirler akýttým, artýk siz de iyi þeyler yapýn! Þimdi dönüyorum, uzun zaman da gelmeyeceðim, dedi. Þal-Cime içki içmiþ insanlarý, küçük çocuklarý, hayvan yavrularýný, ineðin buzaðýsýný, koyunun yavrusunu koru. Eceliyle öleni alma! Býrak! Ýnsanlarla kavga edip öleni benim yerime alýp getir! Zenginin malýna göz dikip alaný, düþmanlýk eden insaný alma! Býrak!

7 Meniñ uçun, kaannýñ uçun cuulajýp ölgön kijini meniñ cerime alýp bar! men boluþtým, körmösti ýraattým, körmösti ayrýdým. Körmös slerge emdi cuuktap kelze, körmöskö aþ cidirip iyiyger! Körmöstiñ ajýn cibeger! Körmöstiñ ajýn cizeger, körmöstiñ albatýzý boloror. Meniñ sözimdi taþtabagar, meniñ adýmdý adazagar, edegimniñ aldýnda oturarýgar. Men emdi udaarým, udazaa kelerim, kaçan da meni undutpagar! Meni kelbes dep sananbagar! Laptu keler dep sanagar! Men emdi ýraak bararým, canýp kelbezim, slerdiñ cakþýgardý ol çakta körörim. Meniñ ordýma emdi Capkara, mandý Þire, þal Cime bolujar. Capkara, sen cakþý kör! Erlik seneñ ölgön kijini blaaþsa, sen Mandý Þirege ayt! Mandý Þire bökö, ol Erlikti ceñzin. Þal Cime sen cakþý kör! Almas,þulmus cerdiñ aldýnda bolzýn, cer üstine çýksa, May terege ayt! May Tere bökö ol alardý ceñzin! Bodo sunku aydý-kündü bektezin! Mandý Þire cerdi, teñerini sakýzýn! May Tere cakþýdañ camandý ýraadar, Mandý Þire, sen cuulaþkýn! See küç kelze, meniñ adýmdý adagýñ! Birüzin caman dep taþtaba! Ölgön übine artkan onçozý teñ bolzýn. Bir kaandý caman dep, bir kaannýñ albatýzýn cakþý dep boyýña onçozýn alba! Kandýy da cakþý kijini üretküy! Balýk karmaktaarga üretküy! Tiyiñ adarga üretküy! Mal kabýrga üretküy! Mandý Þire cada kaldý, karmak edip, karmaktap cürüp cat. Kendir kirin, þüün edip, cazap, keme edip, balýk emþüüp cat: mýltýk edip, tarý edip, tiyiñ adýp cat: andýy neme andýy cakþý kudaydýñ sözi bile onçozýn baþtadý, onçozýna üretti. Mandý Þire bir kün aydýp cat: - Meni bügün salkýn uçurýp barar dedi. Ebirilgen salkýn tüþti, Mandý Þireni salkýn alýp, sala berdi. Emdi Capkara aydýp cat: - Mandý Þireni kudaay boyý aldý, bedirebeger, tabazýgar. Men kudaydýñ elçizi emdi baza canarým, kudaydýñ tur degen cerine bararým. Sler ürengen üregi taþtabagar! Undutpagar! Kudaydýñ bergen begi bu turu! dep, sala berdi. CERDÝÑ LE KÝJÝNÝÑ BÜTKENÝ Kök teñeride Ülgen kuday catkan. Ülgende ceti uul bolgon emtir: Cajagan, Kara-Kuskun, Boktu-Kaan, Cayýk, Kaan-Caman, Karýpcat, Karcaan, Erlik Ülgenniñ karýndajý. Ondo baza ceti uul bolgon emtir: Temir- Kaan, kereley, Baatýr-Sokor, Erteke, Abram-Uul, kara- Sokor lo öskölöri de. Ülgen le Erlik curtap turarda, cerdiñ üstinde teñeri cok bolgon emtir. Cerdiñ boyý da cok bolgon dejet. Cerdiñ üsti le cerdiñ boyý bolgon emtir, cañýs la suu. Suunýñ üstine cadarga küç emtir, onýñ uçun Ülgenkuday keyle uçup, cürüp turala, suuga tüjüptir, ne deze, cer ederge sanangan boltýr. Ce oný kanayda eder, onýzýn bilbeytir. Benim için, kaðaný için ölen insaný alýp benim yerime getir! Ben yardým ettim, þeytaný uzaklaþtýrdým, þeytaný sizden ayýrdým. Þeytan þimdi size yaklaþýrsa, þeytana yiyecek verin! Þeytanýn yiyeceðini yemeyin! Þeytanýn yiyeceðini yerseniz, onun halký olursunuz. Benim sözümü kulak ardý etmeyin, benim adýmý anýp, etðimden tutunun. Þimdi gidiyorum, uzun süre sonra da olsa, geleceðim, beni hiçbir zaman unutmayýn! Ben þimdi uzaða gidiyorum, dönüp geldiðimde, sizin yaptýðýnýz iyi ve kötü þeyleri o zaman göreceðim. Benim yerime þimdi Capkara, Mandý Þire, Þal Cime size yardým edecek. Erlik ölen insaný sizden almak isterse, Mandý Þire ye söyleyin! Mandý Þire yiðit, o Erlik i yenebilir. Þal Cime sen dikkatli ol! Almas, þulmus yerin altýnda olacaktýr, yerin üstüne çýktýðýnda May Tere ye söyle! May Tere yiðit, o onlarý yenebilir. Bodo Sunku ayý ve güneþi yerinde saðlam tutsun! Mandý Þire yeryüzünü ve gökyüzünü beklesin! May Tere iyiden kötüyü uzaklaþtýrsýn, Mandý Þire sen savaþ! Zorlandýðýnda benim adýmý an! Kötü olaný bile atma! Ölen herkesin her þeyi eþit olsun. bir kaðana kötü deyip, bir kaðanýn da halkýna kötü deyip hepsini kendine alma! Ýnsanlara iyilik öðret! Oltayla balýk tutmayý öðret! Aðla balýk tutmayý öðret! Sincap avlamayý öret! Hayvan otlatmayý öðret! (Tanrý gittikten sonra) mandý Þire geride kalmýþ, olta yapýp balýk avlamýþ, kendir eðirip að yapýp, gemi yapýp, balýk avlamýþ: tüfek yapýp, barut yapýp, sincap avlamýþ: böylece Tanrýnýn söylediði gibi onlara tüm iyi þeyleri öðretmiþ. Mandý Þire bir gün þöyle demiþ: - Bugün rüzgâr beni götürecek. Rüzgâr savrulup esmiþ, Mandý Þire yi alýp götürmüþ. Bunun üzerine Capkara þöyle demiþ: - Mandý Þire yi Tanrý kendi yanýna aldý, arayýp, bulmaya çalýþmayýn. Ben de Tanrýnýn elçisiyim, Tanrýnýn dur dediði yere gidip orad kalacaðým. Siz öðrendiklerinizi unutmayýn! Unutmayýn! Bu Tanrýnýn size verdiðidir, deyip gitmiþ. YERYÜZÜNÜN VE ÝNSANIN YARATILIÞI Tanrý Ülgen gökyüzünde yaþýyormuþ. Ülgen in yedi oðlu varmýþ: Cajagan, Kara-Kuskun, Boktu-Kaan, Kaan-Caman, Karýpcat, Karcaan. Erlik, Ülgen in kardeþiymiþ. Onun da yedi oðlu varmýþ: Temir-Kaan, kereley, Baatýr-Sokor, Erteke, Abram-Uul, Kara-Sokor lo diðerleri. Ülgen ve Erlik beraber yaþarken, yeryüzünün üstünde gök yokmuþ. Yeryüzü de yokmuþ derler. Yerin üstü ve her taraf yalnýzca suymuþ. Suyun üstünde yaþamak çok zormuþ, bunun için Tanrý Ülgen havada uçup dururken, suya iniyormuþ, o yeryüzünü yaratmayý düþünmüþ. Fakat onu nasýl yaratacaðýný kendisi de bilmiyormuþ.

8 Sananýp-sananýp oturza, sañ la baþka büdümdü neme bazýp keldi. Ülgen sonurkap, suragan emtir: - Bu sen kem? dep. - Men cer teñistiñ üstinde baza neni-neni edeyin, dep, cayayýn dep keldim dep, bayagý Ülgenniñ bilbey turganý ayttý. - Adý-colýñ ne boloton? dep, Ülgen suragan. - Adým kiji dep, bayagý neme ayttý. Ülgen açýngan boyýnça ogo ayttý. - Cerdi men edip bilbezimde, sen kanayýp ederge umzandýñ? Kanayýp oný sen edeteñ? Nedeñ sen oný ederge turuñ? Kiji ogo karuuzýn mýnayda berdi: - Sen tappagan nemeni men emdi le taap iybeyim. Cerdi edeten nemeni men bilerim. - Cok, men bilbegen nemeni seniñ biler cañýñ cok, sen oný kaydañ taap alatan ediñ? dep, Ülgen kuday baza da açýnýp çýktý. - Kalak-kokuy, sen açýnba, Ülgen dep, bayagý kiji em aydýp turgan turu. Ce men oný bilbey a, oný kaydañ alarýn men bilerim. - Ce men açýnbayýn, sen cer edeten nemeni kapþay tabatan bolzoñ tap dep, Ülgen ençikpey kijige aydýp turgan boldý. Aydarda kiji Ülgenge aydýp turgan turu: - Açýnbas bolzoñ, cer edeten nemeni men çürçe taap iybey. Körlö turzañ meni deyle, bayagý kiji suu döön çöñüy kalýp iygen turdý. Ülgen körüp turgança: suu borlop, key çýgýp turdý. Kiji deze körünbey le bargan emtir. Kiji deze suunýñ tübine cedele, anda töñözöktü cerlerdi körüp, onoñ kodorýp, alýp, oozýna týktap aldý. Suudañ çýgýp kelele, Ülgenniñ alakanýnañ býkýrýp, tögüp iygen emtir. Ülgen kuday ceskingen boyýnça bayagý cerdi cer sayýn çaçýp iygen turdý. Ce cer bütpey, tüs cerlü bolo bergen, a tüs condu le cer büde bergen turdý. Kijiniñ oozýnda suulu la tobrak tiþterdiñ ortozýnda artýp kalgan bolgon. Kiji Ülgenniñ kiynineñ arý ol tiþterdiñ ortozýnda suulu tobraktý oostoñ çýgara býrkýrýp iygen turdý. Ol býrkýrgan tobraktañ ulam bayagý tüs kýrtýþtu cerdiñ bir kezegine sastu cer bolo berdi. Bu öydö mýný körgön Ülgen kuday týñ açýnýp, kijige çuguldanýp, týñ ündenip ayttý: - Bu sen kanayýp turuñ?! Neniñ uçun sen anayda edip cadýñ? Cerdiñ üstin tüp-tüs ederge kiçeener kerek, sen deze tükürüktü tobrakla cerdiñ üstin ürep saldýñ. Sen ne andýy kiji! Ülgen adýlýp la turdý. Bayagý kiji kolýnda agaþtu bolgon. Ol agajýn tayanýp alýp, kudaydýñ adýlýjýn ugup turgan. Kiji sananýp turdý, bu kuday ten týñ açýnçaak neme turbay, kijige baþ berbes, uçý-uçýnda ol adýlýþka çýdabay, ýylamzýrap baþtadý. Kalgançý uçýnda kuday mýndýy söstörlö adýlýp baþtadý: - Cok turu, baþ bolzýn, seniñ bu cerde cýdýñ da cok bolzýn! Düþünüp dururken deðiþik görünümlü bir þey yürüyerek gelmiþ. Ülgen merakla sormuþ: - Sen de kimsin? - Ben suyun üstünde bir þeyler yaratmak için geldim, diye o Ülgen i tanýmýyormuþ gibi konuþmuþ. - Adýn sanýn ne? diye Ülgen sormuþ. - Adým Kiþi, diye biraz önceki söylemiþ. Ülgen ona öfkelenerek konuþmuþ: - Yeryüzünü ben nasýl yaratacaðýmý bilmiyorum, sen böyle bir þeye nasýl niyetleniyorsun? Sen onu nasýl yapabilirsin? Niçin böyle bir þey yapmak istiyorsun? Kiþi ona þöyle cevap vermiþ: - Senin bulamadýðýn þeyi ben bulabilirim. Ben yeryüzünü yapmanýn yolunu bilirim. - Hayýr, benim yapamadýðým bir þeyi senin yapman imkânsýz, sen onu nasýl yapabilirsin? diye, Tanrý Ülgen tekrar kýzmýþ. - Ah, sen kýzma, Ülgen diye biraz önceki kiþi konuþmuþ. Benonu nasýl yapacaðýmý ve nereden alacaðýmý biliyorum. - Eh, kýzmayým bakayým, sen yeryüzünü yapacak þeyi nereden bulacaksýn diye Ülgen o kiþiye söylemiþ. Sonuçta kiþi Ülgen e þöyle demiþ: - Kýzmazsan ben yeryüzünü yapacak þeyi hemen bulurum. Þimdi bana bak, diye biraz önceki kiþi sýçrayýp suya doðru dalmýþ. Ülgen durup öylece bakmýþ: su fýþkýrýp, hava çýkmýþ. Kiþi gözden kaybolmuþ. Kiþiyse, suyun dibine inerek, oradaki küçük tepelik yerleri görüp, onlarý yerinden koparýp, aðzýna alýp sýkýþtýrmýþ. Sudan çýktýðýnda onlarý Ülgen in avcuna püskürtüp, dökmüþ. Ülgen tiksinip o tapraklarý yere doðru saçmýþ. Yeryüzü böylece düz olarak yaratýlmýþ. Kiþinin aðzýnda bir miktar sulu toprak artýp kalmýþ. Ülgen in peþinden kiþi diþlerinin arasýndan o sulu topraðý püstürtüp fýrlatmýþ. O püskürtülen topraktan dolayý yerin bir kýsmý engebeli, bir kýsmý ise bataklýk olmuþ. Bunu gören Tanrý Ülgen iyice öfkelenip, kiþiye kýzarak baðýrmýþ: - Sen ne yaptýn böyle?! niçin böyle bir þey yaptýn? Yeryüzünü düz yapmak gerekirdi, oysa sen tükürüklü toprakla bunu bozdun. Sen ne biçim birisin! Ülgen kýzýp durdu. Önceki kiþinin elinde aðaç varmýþ. O aðaca dayanýp Tanrýnýn kýzmasýný dinlemiþ. Kiþi Tanrýnýn çok öfkeli olduðunu, kendisine rahat vermeyeceðini düþünüp, sonunda aðlamaya baþlamýþ. Sonunda Tanrý ona þunlarý söylemiþ: - Hayýr, buna da þükür, fakat senin bu yerde kokun bile kalmasýn.

9 Kiji mýný ugup turala, ayttý: - Ülgen kuday, sen mege kiçinek le cer ber, ce kerek deze bu la tayaktýñ uçý sayýlgan cerdi! dep. Ülgen açýnýp baza la unçuktý: - Bu da kire cerdi sege berbezim. Bilip al! Bayagý kiji eder nemezin tappay, cañýs la küñürede ýylap, sýktap turgan emtir. Ce ne de bolzo, Ülgen emeþ cýmjap, kilep ayttý: - Ce bu kiçinek cerdi algayýñ. Öskö caan cerdi sege kaçan da berbezim. Oný undýba! Ce sen bu mýndýy kiçinek cerdeñ neni ederge turgan kiji bolotoñ? Oný aydýp berzeñ dep, Ülgen cilbirkep, kijiniñ cajýdýn bilip alarga sanangan emtir ine. Kuday Ülgen arý körölö, beri körzö, kiji tayagý turgan cerdeñ üt bolo berele, bayagý kiji cer caar tüje bergen turdý. Uçý-uçýnda bayagý kiji körünbey bardý. Cok. Ülgen kuday ol boyýnça cañýskan artýp, cerdi tüptüs knayýp ederi canýnañ sanana berdi. Ol bayagý töñdü, sastu cerdi arý-beri bazýp, acýktap turgança, kanadý keydi kayçýlap, kara-ölö karlagaþ uçup kelgen turdý. Karlagaþ Ülgenge caba cedip kelele, oozýnañ tobrak çýgara çaçtý. Ol çaçkan cerdeñ, cerdiñ üsti caraþ bolup tüzelip, bayagý sastarý astay bergen turdý. Ülgen mýný körüp, týñ süündi. Ülgen onýñ kiyninde bu cerdiñ üstine agaþ-taþ cayagan, cüzün-cüür týndulardý da cayagan boltýr, kuþtardý da cayagan. Ülgenniñ cayap salgan agaþ-tajý cajýl bür bürkelip, añ-kujý onçozý özüp baþtagan boltýr. Ülgen kuday bir sananýp cürze, ce kiji cogýnañ cer üsti koomoy boltýr. Onýñ uçun ol kiji büdürip tabar dep boyýnda bak sananýp, þüüp aldý. Anayýp ol kijini cýmjak toy balkaþtañ capþýrýp, büdürip algan emtir, söök tayagýn çala cýmjak taþtañ etken turdý. Bu mýnýzýn er kiji dep etken emtir. Onoñ ol ogo koþtoy üy kijizin ederge sanangan emtir. Oný anañ toy balkaþtañ cazadý, söök-tayagýn ol ok cýmjak taþtardañ la etti. Ekilezin tüktü etken, kiji sookko eñ le çýdajar, uçurlu dep ol boyýnda sanangan. Ce kijiniñ týnýn ogo kiydirerge sürekey küç boldý. Neni-neni bedrep barar kerek, ce bu catkan ulustý karuuldap cadar neme çýkpasta, ol iyt sananýp, oný cayap baþtadý. Ýyt kýzýl cýlañaþ, ol ottýñ canýnda cadýp, ulustý karuuldar uçurlu bolgon. Oný ulustýñ canýna, bayagý er le üy kijiniñ canýna catýrgýzýp, karuuldadýp koydý. Ülgen kuday ulustýñ týnýn kiydirerge ep-arga bedirep cüre bergen emtir. Ýyt körüp turza, kiji aaylu neme kirip keldi. Ol aay-baþ cok cürüp baþtadý. Bu bayla Ülgenniñ karýndajý bolgon Erlik dep (kezik ulustýñ aydýp cürgenile bolzo, ol bayagý bir cerdiñ aldýna kire bergen kiji dejer, kezigi deze, cok ol Erliktiñ boyý, Ülgenniñ karýndajý dep aydýjat). Ýyt Erlikti, kiji oþkoþ nemeni, Ülgenniñ etken eki kijizine bojotpoy turdý. Ol tuþta Erlik iytke ayttý: - Bu me, sege, ettü söök. Ülgen sege andýy kursaktý berbegen. Onoñ bu sege açu suu, oný içseñ, sen tüktü bolo bereriñ, men deze uluska týn kiydireyin. Bunlarý duyan kiþi þöyle demiþ: - Tanrý Ülgen, sen bana küçücük bir yer, hiç olmazsa þu sopanýn ucunun battýðý kadar bir yer ver! Ülgen tekrar öfkeyle konuþmuþ: - Sana bu kadar yer bile vermem. Bunun yolunu kendin bul! Biraz önceki kiþi elinden bir þey gelmeyip, aðlayýp, sýzlamýþ. Fakat Ülgen biraz yumuþayýp, þöyle demiþ: - Eh, bu küçük yeri al bakalým. Fakat sana büyük bir yeri hiçbir zaman vermem. Bunu unutma! Fakat sen bu kadar küçük yerden ne yapabilirsin ki? Onu bana bir söyle bakalým, diye Ülgen onun düþüncesini öðrenmek istemiþ. Tanrý Ülgen saða sola bakýp dururken, kiþi bastonunun durduðu yerden delik açýp yerin altýna inmiþ. Sonunda o kiþi görünmez olmuþ. Yok. Böylece Ülgen yalnýz kalýp, yeri nasýl düz yapabileceðini düþünmüþ. O tepelik, bataklýk yerleri gezip ne yapabileceðini incelerken, kanadý yayýlan, kara alaca kýrlangýç gelmiþ. Kýrlangýç Ülgen e vardýðýnda aðzýndan toprak çýkarýp saçmýþ. Onun saçtýðý bu topraktan yerdeki bazý tepelikler düzleþip, bataklýklar azalmýþ. Ülgen bunu görünce çok sevinmiþ. Sonra Ülgen yeryüzünde aðaç, taþ yaratmýþ, çeþit çeþit canlýlarý yaratmýþ, kuþlarý da yaratmýþ. Ülgen in yarattýðý aðaçlar yaprak açarak yeþeririp, hayvaný, kuþu da büyümeye baþlamýþ. Ülgen düþünmüþ ki, insan olmadan yeryüzü güzel deðil. Onun için insan yaratmayý düþünmüþ. O insaný yumuþak çamurdan, etini yine yumuþak taþtan yapmýþ. Bunu erkek olarak yaratmýþ. Sonra ona eþ olarak bir kadýn yapmayý düþünmüþ. Onu da yumuþak çamurdan ve yumuþak taþtan yaratmýþ. Ýkisini de tüylü yapmýþ, insanýn soðuða dayanýklý olmasýný düþünmüþ. Fakat insaný canlandýrmak onun için çok zor olmuþ. Bir þeyler aramak gerek, fakat önce bu insanlarý koruyan bir þey olmalý diye düþününce aklýna köpek gelmiþ, onu yaratmaya baþlamýþ. Köpek çýplak kýzýl et hâlindeymiþ, ateþin yanýnda yatýp insanlarý korumasý gerekiyormuþ. Tanrý onu yarattýðý erkek ve kadýnýn yanýnda onlarý korumasý için býrakmýþ. Tanrý Ülgen insana can aramak için gitmiþ. Köpek bir de bakmýþ ki insana benzer bir þey geliyor. O var gücüyle havlamaya baþlamýþ. Bu herhalde Ülgen in karþi Erlik olmalý demiþ. (Bazý insanlar yerin altýna girene kiþi derler, bazýlarý da hayýr o Ülgen in kardeþi Erlik in ta kendisi derler.) Köpek insana benzeyen Erlik i insanýn yanýna býrakmamýþ. O zaman Erlik köpeðe þöyle demiþ: - Al iþte sana etli kemik getirdim. Ülgen sana böyle bir yiyecek vermemiþtir. Al iþte sana acý su, bunu içersen tüylü olursun, ben de bu arada insana can giydireyim.

10 Ýyt aytkan emtir, söökti cip tura: - Ce, týndý kiydir, men kursak ciyin dep. Erlik barala, kaydañ da komurgay sýndýrýp ekeldi. Ol onýñ bir uçun cerde koþtoy catkan eki kijiniñ ozo birüziniñ ködöniniñ üdine sugala, caagý bultaygança ürüp iyerde, ol kijige týn kire berdi. Onoñ ekinçi kijiniñ ködönine sugala, uçýn bazada ürüp, iygen turdý. Ekinçi kiji týndanýp kelgen turdý. Bu öydö deze iyt Erliktiñ ekelele bergen kursagýn onçozýn ciyle, tüktene özö bertir, tügi özö bergen turdý. Bu onço boyýnýñ ijin körüp, Erlik katkýrýp iyele, turgan la cerine cok bolup kayýla berdi. Ýyt kör tappadý. Saat-maat öydiñ bajýnda Ülgen kuday cedip kelgen turdý. Kelele, körüp turar bolzo, bayagý eki kiji týndanýp kalgan kýzýl et cügüriþkilep turdý. Ülgen týñ sanandý: bu ne neme. Bayagý cer aldýdöön tayýla bergen kiji kelip, men cokko, meniñ keregime kiriþken turu, ol meni bu canýnañ tögündegen turbay. Ülgen uzak oturýp sanandý. Neni ederin çek bilbeyt. Aysa bolzo bu ulustý cok eder, ne deze onýñ týnýn Erlik kiydirgen, cer üstinde mýndýy kýzýl et ulus cok bolor uçurlu. Aysa anayda artýrar ba dep sananat. Mýnayýp sanaarkap oturgança, Ülgenge kelesken mañtap keldi. Ol týrlañ-býrlañ bolup turala, çiçke ünile Ülgenge ayttý: - Olordý, cañý tabýlgan ulustý, ne kerek cok edeten. Ölö bergeni ölzin, ölöbögöni ak carýkta cýrgap, ýylapsýktap cürgey dedi. Ülgen keleskenniñ bu söstörin çýn uktý. Ol ulustý öltürbey, artýrýp saldý. Ce ulus cýlañaþ kýzýl et bolgon uçun mýnayda sanandý: akýr bu ulus sookko toñup ölötön bolor. Kaytsa da bu ulustý men cayagam ine dep sanandý. Olordý ol tüktü edip cayarga sanangan, iytke tük tüktendirip ssalgan. Ülgen ulustý cýlýdataný kereginde týñ sanana berdi. Oný kaydañ tabatan, nedeñ sananýptabar, neni eder dep. Bu ulus cýlañaþ ne dep. Ce bu öydö babýldagan baka keldi. Ülgenge aydýp turdý: - Kýrdýñ calbak cerinde kuu dep ölöñ bar, oný uujap iy. Kýrdýñ üstinde eki katu taþ bar, oný boy-boyýna soguþtýrýp iy, onoñ çedirgen çýgar, ol kuuný caba tudala, taþtardý çagýþtýrýp iyzeñ, ot çýgar. Kuu ölöñ küygir ine. Kýzýl cýlañaþ uluzýñ ol çýkkan-küygen ottýñ izüzine cýlýnýp, kursak býjýrýp ciir, cürüm uzaar dep. Ülgen kýrga çýgýp, eki kat taþ aldý, calbakka tüjüp, eki calbýrak alala, uujap iyele, eki taþka caba tudup iyele, taþtardý, çagýþtýrýp iydi. Çedirgen çaçýlgan la kiyninde, ot kuuga tiyele, ot calbýrap çýktý. Baka bapýldap, köldü suu car kalýp iydi. Suu çök lö edip kaldý, baka cüre berdi. Ülgen ottý alala, uluska mýnayda ayttý: - Slerler kandýy la agaþ-taþtýñ ciilekterin ciger. Ce meniñ tiybezin, onýñ ciilekterin cibezin degen agaþtýñ ciilekterine tiybeger. Oný cizeger, men açýnarým, slerge koomoy bolor dep aydala, Ülgen kaydaar da cüre bergen emtir. Köpek kemiði yerken þöyle demiþ: - Eh, sen insana caný giydir, ben de yemek yiyeyim. Erlik gidip bir yerlerden bir kamýþ bulup koparýp getirmiþ. O kamýþý yerde yatan insanlardan birinin kýçýnýn deliðine sokarak yanaklarý þiþene kadar üfleyince, insan canlanmýþ. Ýkincisini de canlandýrmýþ. O vakit köpek Erlik in getirdiði yiyeceklerin hepsini yiyince tüylenmiþ. Yaptýðý iþlere bakan Erlik gülerek, olduðu yerden kaybolmuþ. Köpek onu bulamamýþ. Çok geçmeden Tanrý Ülgen yetip gelmiþ. Gelince bakmýþ ki, yaptýðý insanlar canlanmýþ, kýzýl et hâlinde koþturup duruyorlar. Ülgen düþünmüþ: bu da neyin nesi. Daha önce yerin altýna inen kiþi gelerek, ben yokken, benim iþime karýþmýþ, o beni kandýrmýþ. Ülgen uzun süre oturup düþünmüþ. Ne yapacaðýný bilememiþ. Erlik canlandýrdýðý için bu insanlarý yok mu edeyim, yeryüzünde böyle kýzýl etli insanlarýn olmamasý gerekli. Yoksa böyle býraksam mý acaba, diye düþünmüþ. Böylece düþünüp dururken kertenkele koþarak gelmiþ. O salalnýp durarark, ince sesiyle Ülgen e þöyle demiþ: - Onlarý, yeni yapýlmýþ insanlarý gereksiz yere yok etme. Öleni ölsün, kalaný da dünyada bazen keyifli, bazen de aðlayýp sýzlayarak yaþasýn. Ülgen kertenkelenin bu sözlerine hak verdi. O insanlarý öldürmeyip, sað býraktý. Fakat insanlar çýplak, kýzýl et hâlinde olduklarý için þöyle düþündü: bu insanlar soðukta donup ölürler. Ne de olsa bunlarý ben yarattým, diye düþündü. Onlarý tüylendirmeyi düþündü, fakat Erlik gelerek, onlarý canlandýrýp, tüyü de köpeðe vermiþti. Ülgen insanlarý nasýl sýcak tutacaðýný epey düþündü. Çaresini nerede bulacaðýný düþündü. Bu insanlar böyle çýplak olmazlardý. O vakit bir kurbaða vak vak diye ses çýkararak geldi. Ülgen e þöyle dedi: - Kýrýn geniþ yerinde ot var, onu avcunda ufala. Kýrýn üstünde iki sert taþ var, onlarý da birbirine sürt, onlardan kývýlcým çýkar, otu kývýlcýma tutup, taþlarý da sürtersen ateþ çýkar. kýzýl, çýplak insanlarýn, o çýkan ateþin sýcaýnda ýsýnýp, yemek piþirip, uzun yaþarlar. Ülgen kýra çýkýp, iki sert taþý aldý, ovaya inip, iki yapraðý alarak, iki taþa tutup, taþlarý birbirine sürttü. Kývýlcým çýkýp ota deðdiðinde ateþ yandý. Kurbaða vaklayarak suya daldý. Su þap diye ses çýkarýnca, kurbaða gitti. Ülgen ateþi alarak, insanlara þöyle dedi: - Siz benim yiyin dediðim aðacýn meyvelerini yiyin, yemeyin dediðime ise dokunmayýn. Onu yerseniz, size kýzarým, bu sizin için kötü olur, diyerek Ülgen çekip gitmiþ.

11 Oyto cedip kelgençe, bayagý uluska erlik kelgen, olorgo aytkan emtir: - Ulus, Ülgen slerdi mekelep salgan turbay! Slerdi caman ciilekterdi cizin dep. Cakþý amtandularýn boyýna artýrgan turbay! Ulus bayagý cýraalardýñ, agaþtardýñ ciilekterin cibey taþtap iyele, cibezin degen ciilekterin cip baþtagandar. Kenetiyin ulus boy-boylorýna körgülep, kemzinip, uyalýp turgandarýn seskilep iygen.körgülep turza, çýn da çek cýlañaþ ulus bolgon emtirler. Onýñ uçun olorlor cer sayýn cügürije berdiler. Bu öydö Ülgen kuday bargan cerineñ cedip kelgen. Em le körzö, ulus bayagý cerinde çek cok emtir. Kuday alañ kaykap, arý-beri acýktadý. - Ey, ulustar! dep, ol kýygýrýp iyerde, agaþ arazýnañ ulustýñ ünderi cañýlandý. Ülgen kuday olorgo mýnayda ayttý: - Bu sler neni edip cadýgar! Meniñ kýygýma ne kerek kelgilebey cadýgar?! Agaþ arazýnañ ulus kýygýrýþtý: - Bis uyalýp cadýbýs! Biste kiyim cok! - Uyalbagar! Beri keliger. Bu men Ülgen ine! dep, kuday turgan cerineñ kýygýrdý. Bayagý agaþtýñ ortozýnda ulus çýkkýlap keldiler. Onçolorý nemelerin calbýraktarla tuy böktögilep algan emtir. Ülgen mýndýy nemeni körüp, ayttý: - Bu slerge men ne dep aytkan edim?! Ciilek cibezin degem agaþtýñ ciilegin ne kerek cigener! Emdi men slerge boluþpazým! Sler boyýgar kiyimdeniger, boyýgar kursaktanýp cadýgar. Men slerge emdi neni de aydýp berbezim. Onoñ ol uluska açýnýp, olorgo cañý neni de koþpogon emtir. Ulustañ çökögön. Ülgen onoñ öskö týndulardý cayap baþtagan emtir. Olordýñ kezigi kudaydýñ sözin ukpagan týndulardýñ cürümi de kýska bolup bardý. Cakþý ukkandarýnýñ cürümi uzak bolup bargan emtir. Ulustýñ da cürümi anayýp bargan emtir dejet. Erlik ol boyýnça cürümi kýska ulustýñ týnýn alýp cüreten emtir.kezik ulus cürüm uzak cürüp cat, ol emeþ kudaydýñ sözin çýn ukkan dep aydýjatan emtir. O gidince, erlik insanlarýn yanýna gelerek, onlara þöyle demiþ: - Ýnsanlar, Ülgen sizi kandýrýyor! Size kötü meyveleri yediriyor. Lezzetli olanlarý kendisine býrakýyor. Ýnsanlar biraz önceki aðaçlarýn, çalýlarýn meyvelerini yemeyi býrakarak, yememeleri gereken meyveleri yemeye baþlamýþlar. Birden insanlar birbirlerine bakýp, çekinip utanmýþlar. Çünkü hepsi çýrýlçýplakmýþ. Bu yüzden onlar daðýlýp, koþuþmuþlar. Bu vakit Tanrý Ülgen gittiði yerden gelmiþ. Bakmýþ ki, insanlar býraktýðý yerde yok. Tanrý þaþýrýp, etrafý araþtýrmýþ. - Hey, insanlar! diye baðýrdýðýnda, aðaçlarýn arasýndan insanlarýn sesleri duyulmuþ. Tanrý Ülgen onlara þöyle demiþ: - Siz ne yapýyorsunuz? Size seslendiðim hâlde niçin gelmiyorsunuz? Ýnsanlar aðaçlarýn arasýndan baðýrmýþlar: - Biz utanýyoruz! Bizim giysimiz yok! - Utanmayýn! Beri gelin. Benim ben Ülgen! diye Tanrý durduðu yerden baðýrmýþ. Ýnsanlar saklandýklarý aðaçlarýn arasýndan çýkýp gelmiþler. Onlar mahrem yerlerini yapraklarla kapatmýþlar. Bunu gören Ülgen þöyle demiþ: - Ben sizlere ne demiþtim?! Yemeyin dediðim aðacýn meyvesini niçin yediniz! Ben size artýk yardým etmem! Kendi giyiminizi, yiyeceðinizi kendiniz bulun. Artýk size hiçbir þey söylemiyorum. Sonra insanlara kýzýp, onlara yeni hiçbir þey ilave etmemiþ. Ýnsanlardan umudunu kesmiþ. Ýnsanlardan bazýlarýnýn Tanrýnýn sözünü dinlemediði için hayatý kýsa olmuþ. Tanrýnýn sözünü dinleyenler uzun yaþamýþlar. Ýnsanlarýn kaderi böyle olmuþ diye anlatýlýr. Böylece Erlik hayatý kýsa olan insanlarý alýp gitmiþ. Bazý insanlarýn hayatý uzun olmuþ, onlar Tanrýnýn sözünü biraz olsun tuttuklarý için diye anlatýlanlar iþte buymuþ. CER-TENÝSTÝÑ KANAYDA BÜTKENÝ Kança üye mýnañ ozo cer dep neme cok, bastýra teñis-talay bolgon. Ol öydö tört karýndaþ ulus catkan. Tört karýndaþ bir kün þüüþken: - Kandýy da bolzo, bu talaydýñ tübine tüþken. Onoñ tobrak barýp taap algan. Tobraktý ekelip talaydýñ üstinde cer büdürer. Eñ caan akazý talaydýñ tübine tüþken. Onoñ tobrak barýp taap algan. Tobraktý eki kolýna uþtanýp algan. Em sananýp turza, üç karýndajýna tobraktý aparýp berer bolzo, olor cerdi eder. Mege deze baþka cer kerek deyle, tobraktý oozýna baza urup aldý. Talaydýñ üstine çýgýp kelip, üç kiçü karýndajýna eki kolýndagý uþtanýp ekelgen tobragýn berip turat. YERYÜZÜNÜN YARATILIÞI Bundan sayýsýz nesiller önce, yeryüzü yokmuþ, her yer denizmiþ. O zaman dört kardeþ varmýþ. Dört kardeþ bir gün þöyle düþünmüþler: - Ne de olsa, bu denizin dibinde toprak var, denizin dibindeki topraðý alýp, yeryüzünü yaratalým. En büyük aðabey denizin dibine dalmýþ. Oradan toprak alýp çýkmýþ. Topraðý iki eliyle avuçlamýþ. O üç kardeþine topraðý verse, onlarýn yeryüzünü yapabileceðini düþünmüþ. Ben de baþka bir yeryüzü yapayým. diyerek, aðzýna da bir miktar toprak almýþ. Denizin üstüne çýkarak, üç küçük kardeþine iki elinde avuçlayýp getirdiði topraðý vermiþ.

12 Üç kiçü karýndajý tobraktý alala, talaydýñ üstine seep, cer-ceñisti büdürip cüret. Cer-ceñis büdür barýp cadarda, oozýna tobrak urup algan eñ caan akazý cerle kojo cer bolup büdüp barýp cadat. Ol öydö kiçü karýndajý kýygýrýþtý: - Kaytýgar akabýs? Oozýgarda tobragaardý tüküriger, kakýgar. Cerle kojo büdüp barýp catkan akazý oozýnda tobragýn tükürerde, cañý büdüp keletken cer-ceñes türülerde, kayýr tuular bolup türülip, artýp kalgan. Tükürip, kakýrýp ta iyze, caan akazý, tüñey le, cerle kojo cerdiñ aldý döön cüre berdi. Onoñ oyto akazý cerdiñ aldýnañ çýgýp keldi. Üç kiçü karýndajýnañ surap turat: - Ce, castýraný men etken de bolzom, talaydýñ tübineñ tobraktý men alýp çýkpay. Mege ayýl ordýnça cer beriger. Üç karýndajý aydýjat: - Sler talaydýñ tübine kirele, sanaagar kara, bolup kalgan. Bis slerge cer berbezis. Slerdiñ cüreten ceriger altýgý oroondo. Ol akazý onoñ kelerde, ces tayak tudunýp algan kelgen bolgon. - Ce, aysa, ayýl ordýnça cerdi berbeyten bolzoor, eki budým alakaný turar, ces tayak tayanak cer beriger. Onoñ köp cer surabay cadým- dedi. Üç kiçü karýndajý eki budýnýñ alakanýnça, ces tayagýn tayanýp turar cerdi bergiledi. Ol lo öydö caan akazý ces tayagýn cerdiñ aldý döön kiydire sayýp, oyto çupça tartýp kelerde, ceten ceti cüzün caman ooru ol üytteñ çýgala, cerdiñ üstine cayýla berdi. - Cer-ceñestiñ üstine cüzün-cüür özümderdi, týndulardý cayaar kerek. Emdi oný kem cayaar? - Mýndýy margaan edekter deþti. Tört karýndaþ tört kýzýl çööçöydi aldýsta salalýk. Kemniñ ayagýnañ aytýn çeçek özüp çýgar ol kiji cer-ceñestiñ üstine cayaaçý kuday bolzýn. Üç kiçü karýndajý üç kýzýl çööçöyine süt urgulap alýp, otýrdý. Eñ caan akazý kýzýl çööçöyine suu urup alýp, oturdý. Ança-mýnça oturgança, körüp turgajýn, eñ caan akazýnýñ ayagýnañ altýn çeçek körünip keldi. Caan akazý arý körör ortozýnda, üç kiçü karýndajý altýn çeçekti uurdayla, boyýnýñ ayagýna kondýrýp aldýlar. Anañ arý cerceñestiñ üstine cayaaçý üç kiçü karýndajý Üç-Kurbustan boldý. Emdi üç kiçü karýndaþ cerdiñ üstinde ne le nemeni cayap baþtadýlar. Eñ le ozo kijini büdürip baþtagandar. Kijini büdürip alala, týnýn kiydirbey, ak örgöögö kiydirip saldýlar. Uzak öygö cürer eder kerek dep þüüþtiler. Ol öydö iytti kojo büdürdiler. Oný kijige kkaruul edip saldý. Ol öydö ondo tük te cok, ne de cok, kýzýl tas bolgon. Ýytti cakýdýlar: Üç küçük kardeþi topraðý alarak, denizin üstüne serptiðinde, yeryüzü ve denizleri yaratmýþlar. Yeryüzü yaratýldýðýnda, aðzýna toprak alan en büyük aðabey yaratýlan yeryüzüne karýþmýþ. O zaman üç küçük kardeþi baðrýþmýþlar: - Ne yaptýn aðabeyimiz? Aðzýnýzdaki topraðý tükürün, hakurun. Yeryüzüne karýþan aðabey aðzýndaki topraðý tükürdüðünde, yeni yaratýlan yeryüzü dürüldüðünde, sarp daðlar dürülüp kalmýþ. Her ne kadar aðzýndaki topraðý tükürmüþ olsa da, büyük aðabey yeryüzüyle birlikte yerin altýna inmiþ. Sonra bu aðabey yerin altýndan çýkýp gelmiþ. Üç küçük kardeþine þöyle sormuþ: - Eh, ben yanlýþ yapmýþ da olsam, yine de topraðý denizin altýndan çýkaran benim. Bana ev kurulacak kadar bir yer verin. Üç kardeþ þöyle demiþ: - siz denizin dibine inince aklýnýza kötülük geldi. Biz size toprak vermeyiz. Sizin yaþayacak yeriniz yerin altýnda. Sonra aðabey bakýr bir sopa tutunup gelmiþ. - Eh, ev yapacak kadar yer vermiyorsanýz, iki ayaðýmýn durduðu kadar, þu bakýr sopanýn durduðu kadar yer verin. Fazlasýný istemiyorum, demiþ. Üç küçük kardeþi iki ayaðýnýn tabaný kadar, bakýr sopanýn yere deðdiði yer kadarýný bermiþler. Sonra büyük aðabey bakýr sopayý dayandýðý yere saplayýp da, geri çektiðindeyetmiþ yedi türlü hastalýk o delikten çýkarak yeryüzüne yayýlmýþ. - Yeryüzünde çeþit çeþit bitkileri, canlýlarý yaratmak gerek. Þimdi bunlarý kim yaratacak? - Þöyle bir yarýþ yapalým, demiþler. Dört kardeþ dört kýzýl kadehi önümüze koyalým. Kimin kadehinden altýn çiçek çýkarsa, o yeryüzündeki yaratýcý Tanrý olsun. Üç küçük kardeþüç kýzýl kadehlerine süt koyup oturdular. En büyük aðabeyleri kýzýl kadehlerine su koyup oturdu. Bir süre oturduktan sonra, baktýlar ki, en büyük aðabeyin kadehinden altýn çiçek çýktý. Büyük aðabeyin iki bakýþýnýn arasýnda, üç küçük kardeþi altýn çiçeði çalarak, kendi kadehlerine koydular. Ondan sonra yeryüzünün üstünde yaratýcý üç kardeþ Üç-Kurbustan oldu. Þimdi üç kardeþ yeryüzünün üstündekileri yaratmaya baþladýlar. Önce insaný yaratmaya baþladýlar. Ýnsaný yarattýktan sonra canlandýrmadan, onu ak saraya yerleþtirdiler. Uzun zaman burada olmayýz diye düþündüler. O vakit köpeði de yarattýlar. Onu insana bekçi býraktýlar. O zaman köpek tüysüzdü, hiçbir þeyi yoktu, kýpkýzýldý. Köpeði þöyle tembihlediler:

13 - Bis kelgençe, bu örgöödöñ kandýy da neme kiydirbe. Boylorý kutuk týndu suu ekelerge cüre berdiler. Olor cüre bererde, eñ caan akazý Erlik aba keldi, iytteñ surap turdý: - Sen mýnda neni karuuldap cadýñ? Ýyt aydýp turat: - Üç-kurbustan kiji etken, bu kijige uzak cürüm bererge kutuk suu bedirep bargandar. Oný ukkan Erlik-aba iytke mýnayda ayttý: - Ol Üç-kurbustan kuday bolzo, mende andýy ok kuday. Men olordýñ caan akazý. Sen meni örgöö döön bojotkýn dedi. men sege üzülbes-cýrtýlbas kiyim bererim, üzülbes-tügenbes kursak bererim. Onoy aydarda, iyt Erlik-abaný örgöö döön bojodýp iydi. Erlik-aba kirele, kýzýl et albatýga týnýn kiydirip saldý, albatý cügürije berdi. cüzün-bazýn öñdü cerdiñ ajýn, ol albatýga ekelip berdi. - Mýný ciger diyt. Ondo cüzün-bazýn cuguþ ooruný cidirip koydý. Üç-kurbustan kutuk suuný tap alýp, kargaanýñ oozýna urup berdi. - Sen mýný meniñ kiji etken cerge tökpöy-çaçpay apar dedi. coldo ne de körünze, oozýñ açpa, suuný tökpö, - deyle, kargaandý uçurýp iyet. Kargaan kutuk suuný alala, kelip cadarda, Erlik-aba ol suuný ekeletkenin bilbes cerdeñ bilip koyot, sespes cerdeñ sezip koyot. Kargaanga udura barala, ölüp kalgan mal bolup kubulala, içi-kardý cayrap, cada beret... Oný körgön kargaan tüjüp, onoñ ciyin deze, oozýnda kutuk suu bar. Üç-kurbustannýñ cakýgan cakýltazýn büdürbeske baza bolbos. Onoñ cibey ödöyin deze, açabý kelip turganý baza korkuþtu. Açabýna çat çýdajýp bolboy, kaak dep edip iydi. Oozýndagý kutuk suuzý tögüle beret. Ol suu möþ agaþka, arçýn agaþka kelip tögülgen. Onoñ arý, ol kutuk suu tögülerde, möþ lö arçýn agaþ cajýl boyý cayý-kýjý kubulbas cañdu bolgoný ol. Üç-kurbustan oyto aylanýp kelgejin, Erlik-aba kijige, albatýga týndý kiydirip saltýr. - Sen neniñ uçun, bir di enem bojotpo deerimde, Erlikti bojottýñ? dep iytteñ surayt. Ýyt ogo karuuzýn beret: - Erlik-aba mýnayda aytkan: Üç-Kurbustan kuday bolzo, men tüñey le onýñ akazý, tüñey kuday. Men sege üzülbes-tügenbes kursak bererim, üzülbes-cýrtýlbas kiyim bererim. Sen meni bu ulus töön bojot deerde, onýñ uçun bojottým. Oný ugala, Üç-Kurbustan, açýngan boyýnça, iytti kargadý: - Üzülbes-tügenbes kursagýñ kijiniñ bogý bolzýn, üzülbes-cýrtýlbas kiyimiñ tüktü tere bolzýn! Onoñ beri iyttiñ kursagý bok boldý, üzülbes-cýrtýlbas kiyimi tere boldý. Emdi tört karýndaþ birigip alýp, cerdiñ üstine kiji - Biz gelmeden bu saraya hiç kimseyi girdirme. Kendileri de kutsal yer altý suyunu aramaya gittiler. Onlar gittiklerinde, en büyük aðabeyleri, Erlik-aba geldi, köpeðe þöyle sordu: - Sen burada neyi bekliyorsun? Köpek þöyle dedi: - Üç-Kurbustan insaný yarattý, insana uzun bir ömür vermek için kutsal yer altý suyunu aramaya gittiler. Onu iþiten Erlik-aba köpeðe þöyle dedi: - O Üç-Kurbustan Tanrýysa, ben de onlar gibi Tanrýyým. Ben onlarýn büyük aðabeyiyim. Sen býrak ben saraya gireyim, dedi. Ben sana kopmaz, yýrtýlmaz giyim veririm, bitmez tükenmez yiyecek veririm. O böyle dediðinde, köpek Erlik-Aba yý saraya býraktý. Erlik-Aba girerek, kýzýl et olan insanlarý canlandýrdý, insanlar koþuþmaya baþladý. Çeþit çeþit renkteki yiyecekleri getirip o insanlara verdi. - Bunu yiyin, dedi. Onlardaki çeþitli hastalýklarý birlikte yedirdi. Üç-Kurbustan kutsal yer altý suyunu bulup, karganýn aðzýna doldurdu. - Sen bunu bizim insaný yarattýðýmýz yere dökmeden götür, dediler. Yolda ne görürsen gör, aðzýný açma, diyerek kargayý uçurup gönderdiler. Karga kutsal yer altý suyunu alýp gelirken, Erlikaba o suyu gönderdiklerini bilmez yerden bilip, görmez yerden görüp sezdi. Kargaya karþý giderek, ölmüþ bir ata dönüþüp, içi karný yarýlmýþ þekilde yattý... Onu gören karga inip onu yemek istedi, fakat aðzýnda kutsal yer altý suyu vardý. Üç-Kurbustan ýn emrini yerine getirmese olmaz. Fakat diðer taraftan nefsine hakim olamayýp atý yemek de istiyordu. Açgözlülüðüne dayanamayýp, gaak diye öttü. Aðzýndaki kutsal yer altý suyu döküldü. O su çam ve ardýç aðaçlarýnýn üzerine döküldü. O kutsal yer altý suyu çam ve ardýç aðaçlarýnýn üzerine dökülünce onlar yaz kýþ solmaz oldular. Üç-Kurbustan dönüp gelince gördüler ki, Erlik- Aba insanlarý canlandýrmýþ. - Sen niçin hiçbir þeyi yaklaþtýrma dediðim hâlde Erlik i býraktýn? Diye sordu. Köpek cevabýný þöyle verdi: - Erlik-aba þöyle dedi: Üç-Kurbustan Tanrýysa, ben de onlarýn aðabeyiyim, onlar gibi ben de Tanrýyým. Ben sana bitmez tükenmez yiyecek veririm, kopmaz yýrtýlmaz giyim veririm. Sen beni insanlarýn yanýna býrak. dedi, bu yüzden býraktým. Onu iþiten Üç-kurbustan öfkelenerek köpeði kargadý: - Bitmez tükenmez yiyeceðin insanýn boku olsun, kopmaz yýrtýlmaz giyimin tüylü deri olsun! O günden beri köpeðin yiyeceði bok oldu, kopmaz yýrtýlmaz giyimi deri oldu. Bundan sonra dört kardeþ bir araya gelip,

14 uzak cürümdü bolzýn, köp bütpezin dep, caþ ta ölbözin dep, þüüjip otýrdýlar. Ol öydö çýçkan mañtap kelele, aydýp turat: - Albatý verdiñ üstinde çýmalýdýy köp bolup, kýymýrajýp össin. Caanda da ölzin, caþta da ölzin. Çýçkan anayda aydala, cerdiñ carýgýna kalýýrda, tudup albay, castýra tuttýlar. Çýçkannýñ aytkanýla albatý köp boldý. Caanda da, caþta da ölör boldý. Emdi Üç-kurbustan ar-bütken cayadý: möþ, arçýn, agaþtý. Mýný körüp Erlik-aba möþkö tüñey etkeni çibi bolup kaldý. Arçýnga tüñeylep etkeni kýrçýn bolup kaldý. yeryüzünde insan uzun ömürlü olsun, çoðalmasýn diye, genç de ölmesin diye oturup düþündüler. O vakit sýçan koþturup gelerek þöyle dedi: - Ýnsanlar yeryüzünde karýnca gibi çoðalýp artsýn. Yaþlý da ölsün, genç de ölsün. Sýçan böyle söyleyerek, yeryüzünün yarýðýna sýçrayarak girdi, onu tutamadýlar. Sýçanýn söylediði gibi insanlar çoðaldý. Yaþlý da, genç de ölür oldu. Bundan sonra Üç-Kurbustan tabiatý yarattý: çam ve ardýç aðaçlarýný. Bunu gören Erlik-aba çam aðacýna benzetip köknarý, ardýça benzetip çalýyý yarattý. CAYUÇILARDIÑ BAÞKALANIP BARGANI Cer büder tuþta, ne de cok. Cañýs la taþtar bolgon emtir. Teñeriniñ tübine üç karýndaþ añdap, coruktap cürip, cýldýs attarla cerdi körüp iyele, cerge tüþkilegen. Caan akazý Erlik-býrkan, ortoný Ülgen-býrkan, eñ kiçinek Kurbustan-býrkan. Olor emdi mýnayda þüüþkender: üstigi oroondo Ulu-býrkan Ülgen adazýnañ tobrak, suu ekeler. Cýldýs attarýna minip, üstigi oroon cerine Ulubýrkan Ülgenge bardý. Ogo aydýþtý: - Altýgý oroon Altayga tüþtis. Ceti kara taþ, eþ neme cok Altay emtir. Ceriñneñ cer ber, talayýñnañ suu ber. Ol orongo con ederge turus. Caan akazý beþ taar cer artýndý. Orton karýndajý Ülgen-býrkan agaþ-taþ, altýn, möñün cüktendi. Kiçü karýndajý Kurbustan-býrkan bolgon uçun Ulu Ülgenbýrkan adazýnañ ay la kün suradý. Ulu Ülgen-býrkan ayttý: - Ol kiçü cýldýstýñ sýynýn al. Ay edip turgus dedi. Künge sen küyeriñ. Boyýmnýñ künimniñ tal ortozýn kün edip bererim dedi. Olor oyto cerge tüþkilep iydi. Kiçinek karýndajý cýldýstardýñ sýyný bolgon cýldýstý ay edip ekeldi. Ulu Ülgen-býrkan adazý boyýnýñ küniniñ tal ortozýn kezip cerge kün edip çagýp iydi. Emdi ay aylanýp, tündi carýdar bolo berdi, kün aylanýp, cerdi carýdýp, carkýn, izü berdi. Akazý beþ taar cerin beþ baþka urala, taygadýy biyik bolordo, alakanla cayýp, cer edip saldý. Orton akazý Ülgen-býrkan caan akazý Erliktiñ beþ tala etken cerine agaþtarýn, ölöñ çeçegin oturgýstý. Caan akazý ozolop suuga bardý. Üstigi oroonnoñ suuný ekelgençe, orton Ülgen karýndajý agaþ-taþtý üze oturgýzýp koygon emtir. Ölöñ, çeçegi özüp cattý. Erlik-býrkan togus kap suu ekelip, togus talayga toltura oozýndagý uurtap ekelgen suuzýn agaþ-taþka bükürip iydi. Onço agaþ-taþtýñ büri cayýlýp çýktý. Ü býrkan cuulýjýp alýp, mal-aþ, añ-kuþ eder kerek dep kuuçýndaþkan. Caan akazý Erlik-býrkan la orton akazý Ülgen-býrkan emdep-tomdop ölöñ cuup, balkaþ TANRILARIN FARKLI YÖNLERE GÝTMESÝ Yer yaratýldýðýnda hiçbir þey yokmuþ. Yalnýzca taþlar varmýþ. Göðün dibinde üç kardeþ avlanýp, gezerken yýldýz atlarýndan yeri görerek yere inmiþler. Büyük aðabey Erlik-býrkan, ortancasý Ülgen-býrkan, en küçüðü ise Kurbustan-býrkan mýþ. Onlar þöyle düþünmüþler: Gökyüzü ülkesindeki Ulu-býrkan Ülgen babamýzdan toprak, su alýp getirelim. Yýldýz atlarýna binip, gökyüzü ülkesindeki Ulu-býrkan Ülgen e gidip, ona þöyle demiþler: - Alttaki Altay ülkesine indik. Yedi kara taþtan baþka hiçbir þeyi olmayan bir Altay mýþ. Topraðýndan toprak ver, denizinden su ver. O ülkede halk yaratmayý düþünüyoruz. Büyük aðabeyleri beþ çuval toprak yüklenmiþ. Ortanca kardeþ Ülgen-býrkan aðaç, taþ, altýn, gümüþ yüklenmiþ. Küçük kardeþ Kurbustan-býrkan babasý Ulu Ülgen-býrkan dan ayý ve güneþi istemiþ. Ulu Ülgen-býrkan þöyle demiþ: - O küçük yýldýzýn kýz kardeþini al. Onu ay yap, demiþ. Güneþ seni yakar. Kendi güneþimin yarýsýný bölüp, güneþ yapýp sana vereyim, demiþ. Onlar tekrar yere inmiþler. Küçük kardeþ yýldýzlarýn kýz kardeþi olan yýldýzý getirip ay yapmýþ. Babasý Ulu Ülgen-býrkan kendi güneþini tam ortasýndan keserek güneþ yapýp aydýnlatmýþ. Bundan sonra ay dönüp geceyi aydýnlatmýþ, güneþ dönüp yeri aydýnlatarak, ýþýk, aydýnlýk vermiþ. Aðabeyleri beþ çuval topraðý saçmýþ. O toprak daðdan yüksek olunca, avcuyla onu yayýp, düzeltmiþ. Ortanca aðabey Ülgen-býrkan büyük aðabeyi Erlik in yaptýðý beþ memlekete aðaç, ot ve çiçekleri dikmiþ. Büyük aðabey su getirmeye gitmiþ. O gökyüzü ülkesinden suyu getirene kadar, ortanca kardeþi Ülgen aðacýn, taþýn hepsini dikmiþ. Ot, çiçek büyümüþ, fakat su olmadýðý için sertleþmiþler. Erlik-býrkan dokuz kap su getirip, aðzýndaki dokuz deniz dolusu suyu aðaca, taþa püskürtmüþ. Bütün aðaçlar çiçeklenmiþ. Üç býrkan toplanýp, tahýl, hayvan, kuþ yaratmalý diye düþünmüþler. Büyük aðabey Erlik-býrkan ile ortanca aðabey Ülgen-býrkan þifâlý otlarý toplayýp, çamurla

15 kojup, maldar etti. Orton akazý at etti. Ben arkazý tüs edip. Caan akazý baza at etti, cañýs beli korkok, moyný týrtýk bolup kaldý. Koy etti, Ülgen-býrkan. Erlik baza koy etti. Onýñ tumçugý kantýr boldý. Orton býrkan uy etti. Erlik-býrkan baza uy etti. Onçozý tük cok, týn cok, tas boldý. Ülgen-býrkan emdi kijietti, baza la tas. Onoñ iytti, onýzý da tas boldý. Kiçü karýndajý Ulu Ülgen-kuday cerineñ barýp týn kiydirer er týndu arjan, tük büdürer suu ekeldi, Arjankutuk suubýla mal-aþka týn kiydirdi. Kara cañýs kijili iytke tük cetpedi. Sok cañýs kiji týn cok artýp kaldý. Eñ kiçü karýndajý ayttý: - Men aydý kündü turguskam. Ay-kün le týndu nemeniñ salýmýn alarým, - dep, Kurbustan-kuday bolup teñerige çýktý. Orton karýndajý deze agaþ-taþ, aþ-kursak, saar uy, miner at, soyor koy etkem, ol ülüümdi alarým dep, Ülgen-býrkan Altay eezi bolup kaldý. Erlik-biy ayttý: - Cer-ceñisti, agýn talaydýmen etkem dedi. cer aldýnda curttu bolorým, ne deze, ay-kün körör argam cok. Töö, sarlýk, çoçko meniñ malým. Olordýñ sünezin men alarým- dedi. Olor cer-ceñisti ködürer, ölgön kijiniñ sünezin kojo alýp, cer aldýnda curttu bolorgo, onoor tüþti. Kiçü karýndajýkurbustan-kuday örörtineñ körgöjin, kijige týn cok, iytte tük cok emtir. Oyto cerge tüjüp, kijige möñkü týn kiydirer dep sanandý. Kijini üyge sugala, tük cok iytti karuuldadýp saldý. - Bir de kiji kiydirbe, týndu neme cuuktatpa dedi. Onoñ möñkü týn bedrep, oñbos-artabas salým kerek dep, kurbustan-kuday teñerige çýktý. Üstigi oroongo çýga berdi. Onoyýp iyt týn cok kijini karuuldadýp catkança, Erlik-abay keldi. - Sen neni karuuldap cadýñ? Ne korkuþtu toñgok, tas iyt? dedi. O, aþtap kaltýrýñ. Meni turaga bojot. Men sege cayga-kýþka toñbos ton bereyin. Cajýn çakka tuuzýlbas kursak bererim dedi. Ýyt alýp, ayttý: - Meni býrkan cakýgan: kiji kiydirbes! - Cok, men cük le ejikti le açýp körörim dep, Erlik ayttý. Ýyt cöpsinip kir dedi. Ozo mege aytkan nemeñdi et dedi. Cayga-kýþka toñbozýñ dep, Erlik ogo tük berdi. Tuuzýlbas kursak- dep, kijiniñ bogýn berdi. Erlik kijiniñ týnýn kiydirele, sünezin alýp bardý. Kurbustan-býrkan kelgejin, Erlik akazý kijini tirgizele, sünezin alýp bartýr. Kiji iþtep, bazýp cürdi. Kurbustan-býrkan kiçü karýndajý möñkü týndý agaþ-taþka taþtap iydi. Möþ, çibi, karagay cayý-kýjý oñbos möñkü sürlü turup kaldý. karýþtýrýp, hayvanlarý yapmýþlar. Ortanca aðabey at yapmýþ. Belini düz yapmýþ. Büyük aðabey de at yapmýþ, yalnýzca beli eðri, boynu yamuk olmuþ. Ülgen-býrkan koyun yapmýþ. Erlik de koyun yapmýþ. Onun burnu yassý olmuþ. Ortanca býrkan inek yapmýþ. Erlik-býrkan da inek yapmýþ. Hiçbirinin de tüyü yokmuþ, cansýzlarmýþ, çýplaklarmýþ. Ülgen-býrkan sonra insaný yapmýþ, o da çýplakmýþ. Sonra köpeði yapmýþ, oda çýplakmýþ. Küçük kardeþleri UluÜlgen-býrkan ýn yerine gidipy aratýlanlara er caný giydirmek için yer altý suyu, tüylendirmek içinse su getirmiþ. Kutsal yer alpt suyuyla hayvanlarý canlandýrmýþ. Yalnýzca insana ve köpeðe tüy yetmemiþ. Yalnýzca insan cansýz kalmýþ. En küçük kardeþ þöyle demiþ: - Ben ayý ve güneþi yerine yerleþtirdim. Ay ve güneþle canlýlarýn canýný alýrým. O Kurbustan-kuday olup göðe çýkmýþ. Ortanca kardeþ ise aðacý, taþý, yiyecekleri, saðýlacak ineði, binilecek atý, kesilecek koyunu yaptým, onlardan payýmý alýrým demiþ. Böylece Ülgen-býrkan Altay iyesi olup kalmýþ. Erlik-biy þöyle demiþ: - Yeryüzünün akarsularýný ben yaptým. Yurdum yer altýnda olacaktýr, ayý, güneþi görmem mümkün deðil. Deve, yaban öküzü ve domuz benim hayvaným. Onlarýn ruhunu da ben alýrým, demiþ. O yeryüzünü yaratýp, ölen insanýn ruhunu alýp, yer altýnda yaþamak için oraya inmiþ. Küçük kardeþ Kurbustan-kuday bir de bakmýþ ki, insanýn caný, köpeðin de tüyü yok. Tekrar yere inip, insana ebedî can vermeyi düþünmüþ. Ýnsaný bir eve sokarak, köpeði onun baþýna bekçi býrakmýþ. - Hiç kimseyi içeri sokma, hiçbir canlýyý yaklaþtýrma, demiþ. Sonra ebedî can arayýp, bozulmaz kader vermek için, Kurbustan-kuday göðe çýkmýþ. Gökyüzü ülkesine çýkmýþ. Böylece köpek cansýz insaný beklerken, Erlik-abay gelmiþ: - Sen böyle neyi bekliyorsun? Ne biçim þekilsiz, çýplak köpeksin? demiþ. O, sen acýkmýþsýn da. Beni eve býrak. Ben sana yaz, kýþ donmaz giysi veririm. Sonsuza kadar bitmez yemek veririm, demiþ. Köpek de þöyle demiþ: - Beni býrkan tembihledi: insan sokamam! - Hayýr, ben yalnýzca kapýyý hafifçe açýp bakacaðým, demiþ Erlik. Köpek kabul edip, gir demiþ. Fakat önce bana söz verdiklerini yap, demiþ. - Yaz, kýþ donmazsýn deyip Erlik ona tüy vermiþ. Bitmez yiyecek deyip, insanýn bokunu vermiþ. Erlik insanýn canýný giydirerek, ruhunu alýp gitmiþ. Kurbustan-býrkan gelince bakmýþ ki, aðabeyi Erlik insaný dirilterek, ruhunu alýp gitmiþ. Küçük kardeþ Kurbustan-býrkan ebedî caný aðaca, taþa doðru fýrlatýp atmýþ. Çam, çalý, karagay yaz, kýþ solmaz ebedî olup kalmýþlar.

16 Kurbustan-.ýrkan karýndajý ayttý: - Albatý tirü cürze, meniñboloton turu. Ölgöni Erlik akanýñ bolor turu dep aydala, aylu-kündü kökti köstöp, teñerige çýga berdi. Onoñ lo beri Üç-kurbustan üç karýndaþtýñ kiçü karýndajý Kurbustan-býrkan salým bolup kaldý. Burulu nemeni biler bolup, albatýný baþkarýp cadar emtir. Orton karýndajý Ülgen-býrkan dep caan tös taygalu bolup bütti. Albatýzý Altaydýñ eezine büdüp, Ülgen tös taygaga ýyýk buulap, alkaar boldý. Cer aldýñ biylegeni Erlik-biy bolup kaldý. Ölgöndördiñ tartuzýn, tirülerdiñ sünezin alarga alýy bolboy, albatýga kara tükürükle tükürtip cüret. Alýs kara sagýþtu, Altay cerine cetkerlü alýp körmös körö çaçtu Aday-Erlik attu boldý. Erlik ceriniñ albatýzý altýgý oroonnýñ albatýzý kindik aldýnda kurlu boldý. Kindik cerdiñ albatýzý kurlazýnda kurlu. Bu orto cerdiñ albatýzý dep adalat. Üstigi oroondo kurbustan-býrkan adanýñ Ulu Ülgen-býrkannýñ cerinde albatýzý emçek aldýnañ kurlu. Kardeþi Kurbustan-býrkan þöyle demiþ: - Ýnsanlar diriyken benim olacaklar, ölenler ise aðabeyim Erlik in olur diyerek, aylý, güneþli göðe yönelip, gökyüzüne çýkmýþ. O günden beri Üç-Kurbustan üç kardeþin küçük kardeþi Kurbustan-býrkan olup kaldý. Suçluyu bilir olup, insanlarý idare etti. Ortanca kardeþ Ülgen-býrkan Ülgen adlý büyük bir dað olmuþ. Halký Altay ýn iyesine inanýp, bu kutsal daðlarý Ülgen e bez baðlayýp, dua etmiþler. Erlik-biy yer altýný yönetir olmuþ. Ölenleri kendisine alýp, ruhlarýný almak isteyip, halka kara tükürüðüyle tükürür olmuþ. Kara düþünceli, felâket saçan kara saçlý þeytan Aday-Erlik adlý olmuþ. Yer altýnda Erlik in halký göbeðinin altýndan kuþaklý olmuþ. Güneþli yerin halký belinden kuþaklý olmuþ. Bunlara orta yerin insanlarý denilmiþ. Gökyüzü ülkesinde, babasý Ulu Ülgen-býrkan ýn yerinde, Kurbustan-býrkan ýn halký memesinin altýndan kuþaklý olmuþ. KUDAYDIÑ BERGEN AJI Cebren cebren öydö cerde aþ bütken. Ol aþ arba bolgon. Arba össö, onýñ ajý salamnýñ tözineñ ala büder. Bajýna çýgara. Aldýnañ örö, tazýlnañ la baþtap. Caman, kýzalañ bolgon. Ol kýzalañda kiji burulu. Onýñ kiyninde teñerideñ kuday tüþken. Tüjele, arbaný aparýp catkan. Ýyt aayý-bajý cok ulugan. - Kiçinek te bolzo, arba bereer. Saazýn da bolzo, cip cürerim. Kiçinek te bolzo, artýraar! Kuday biyikteñ bir kiçinek aþtý cer caar tüjürip iygen. Onoñ arý bütken aþtañ aþ bütken. Ol aþ kudaydýñ ajý. Ýyt ulup, ürüp turarda, kudaydýñ kolýnañ tüþken aþ nedeñ de baalu. Ol aþ cañýs la salamnýñ bajýnda büder bolo bergen. Toolu-toolu la aþ, majakta. Anayýp aþ tazýlýnañ ala öspös, cañýs la uzun salamnýñ bajýnda büder cañdu boldý. Çýn, kiji aþtañ kursak etse, saazýn iyt ciir cañ tabýlgan. Kiji aþ uçun iytke caan býyandu. ERLÝK LE KUDAY Ozodo Altayda Kuday curtagan. Ol Kuday neni de edip biler kiji bolgon emtir. Erlik-biy onýñ kiçinek karýndajý boltýr. Erlik-biy akazý Kudaydañ tölüge kýska öydiñ turkunýna Aydý la Kündi suragan emtir. Ce Erlik-biy Aydý la Kündi alala, sürekey uzak tutkan. Ekelbeste, TANRININ VERDÝÐÝ TAHILI Çok çok eski zamanlarda yeryüzünde tahýl yaratýlmýþ. O tahýl, arpaymýþ. Arpa büyüdüðünde, onun tanesi sapýnýn dibinden itibaren yetiþirmiþ. Baþýna kadar. Tane en alttan kökünden çýkmaya baþlarmýþ. Kötü bir zaman olmuþ. Bu kötü zamanýn olmasýnda suçlu olan insanmýþ. Ondan sonra Tanrý gökten inmiþ. Ýnerek, arpayý alýp götürmüþ. Köpek çok fazla havlamýþ. - Küçük de olsa, arpa verin. Baþak kalýntýsý da olsa yerim. Küçük de olsa, býrakýn! Tanrý yüksekten küçük de olsatahýlý yere düþürmüþ. O tahýldan tahýl yetiþmiþ. O tahýl Tanrýnýn tahýlý. Köpek havlayýp dururken, Tanrýnýn elinden düþen tahýl her þeyden deðerli. O tahýl yalnýzca sapýn ucunda tane verir olmuþ. Dolu dolu tahýl, baþakta. Böylece tahýl kökünden itibaren yetiþmez, yalnýzca uzun sapýn baþýnda yetiþir olmuþ. Gerçekten de insan tahýldan yemek yapsa, baþak kalýntýsýný köpek yer olmuþ. Ýnsan bu tahýl için köpeðe þükran borçludur. ERLÝK VE TANRI Eskiden Altay da Tanrý yaþamýþ. O Tanrý her þeyi yapabilen biriymiþ. Erlik-biy onun küçük kardeþiymiþ. Erlik-biy aðabeyi Tanrý dan kýsa bir süre için ayý ve güneþi ödünç almak istemiþ. Fakat Erlik-biy ayý ve güneþi alýp uzun bir süre geçtiði halde getirmeyince, Tanrý Erlik in

17 Kuday Erlikke barýp tüþken. Erlikke tüjele, Kündi le Aydý oyto cerdiñ üstine çýgaraarga Erlikteñ blaaþkan. Erlik-biy berbeske, sanangan, Kuday kündi le Aydý algança cerdiñ aldýnañ türgen ak-carýktýñ üstine çýkkan emtir. Kuday kündi le Aydý biyik ködürip, kök teñerige kadap saldý. Ol lo öydöñ beri cerdiñ üsti caantayýn carýk, cüzün-cüür týndular deze cýrgap, curtay bergen. Erlik Kudayga açýnala, cerdiñ ceti kadýna oyto kire bergen. Kuday üstinde artkan. ALTAYDIÑ EEZÝ Altaydýñ eezi cakþý neme dep cat. Ozogý ulus. Ol köp uluska tuþtap cat, ol Altaydýñ eezi dep neme. Akboro attu dep oný. Kiyimi Altay kiyimdü, baza börüktü, tondu, ödüktü, ozogý la kiyim. A ol camanga tuþtabas. Kojo tuþtagan kijige, coldo, taygada tuþtaza, araký urup berer. Tajuurlu, bulgayrýdañ köktöp koygon tajuurlu. Ondo araký. Boyý baza içip oturar diyt. Bistiñ cerdiñ uulýna ol anay tuþtagan bir cerge. Onýñ kijige bir de karþuzý cok, onýñ albatýga camaný cok. NOOY Ozo, ozo, ozogý öydö Altayda Nooy dep kiji catkan. Cer üstinde agaþ-taþ bar öydö ol tuþta çayýk çýkkan emtir. Nooy bala-barkazýla kojo caan sal, kayýk etken. Caan taygaga - Sebi bajýna - mal-aþ çýgarýp, anayýp týnýn algandar. Nooylor ol lo argadanýp artakan ulus. Ol ulustañ: Nooy - Mayman, Nooy-Kýpçak, Nooy-Todoþ köp artkan ulustý Nooy uluzý dejer. yanýna kendisi inmiþ. Erlik e inerek, güneþi ve ayý tekrar yeryüzüne çýkarmak için Erlik le tartýþmýþ. Erlik vermeyince, düþünmüþ, Tanrý güneþi ve ayý aldýðý gibi yeraltýndan hýzla yeryüzüne çýkmýþ. Tanrý güneþi ve ayý çok yükseðe kaldýrýp, gökyüzüne sýkýca yerleþtirmiþ. O zamandan beri yeryüzü her zaman aydýnlýk, her çeþit yaratýk neþi içinde yaþýyor. Erlik Tanrý ya kýzarak tekrar yerin yedi kat altýna girmiþ. Tanrý yukarýda kalmýþ. ALTAY IN ÝYESÝ Eski insanlar Altay ýn iyesinin iyi bir þey olduðunu söylerler. Altay ýn iyesi denen þey bir çok insana rastlar. Onun için ak boz atlý derler. Giyimi Altay giyimidir, börkü de öyle, paltolu, ayakkabýlý, eski giyim. O, kötüye görünmez. Rastladýðý insana yolda, daðda rastlarsa içki ikram eder. Mataralý, matarasý iþlenmiþ deriden dikilmiþtir. Ýçinde içki vardýr. Kendisi de oturup içer derler. Bizim yerin delikanlýlarýndan birine bir yerde görünmüþ. Onun insana hiçbir zararý yoktur, onun halka da kötülüðü yoktur. NOOY Eski, eski, eski zamanda Altay da Nooy adlý biri yaþamýþ. Yeryüzünde aðaçlar, taþlar varken büyük bir sel olmuþ. Nooy çoluk çocuðuyla birlikte büyük bir sal ve kayýk küreði yapmýþ.büyük daða - Sebi baþýna - hayvanlarýný çýkarýp, canýný kurtarmýþ. Nooylar bu kurtuluþtan artan insanlar. O insanlardan Nooy-mayman, Nooykýpçak, Nooy-todoþ (boylarý türemiþ), bunlara daha çok Nooylar denir. TURGAK Turgak dep neme - ol körmös. Turgak attý külüydi dejer. Eki kolýn tujap koygon neme çilep, at sým la tura berer. At bas bolboy barar. Turgak tutsa, er kiji býçagýn alala, attýñ tuygagýn kesken çilep, tört tuygagýn erep cat. Anañ atanýp cat. Üy kijiniñ adýn turgak tutsa, turgak küliyze, attañ tüjele, serenke çaap, ottý tuygaktarga tudar. Baza Kudayga bajýrýp turgan bolup bajýrýp, oñoorýteskeri tabýþtanýp cadýp, ödör. Cayým anañ la arý barar. Kezikte deze turgakka tutturgan ulus körör. Turgak kölötkö bolup körüner, andýy la kölötkö bolup körünze, elbeñ-elbeñ edip, onoydo oný körgön lö cerde, ezirik kiji bolup, adýn oldoy-soldoy kamçýlaalap, kýygý kýþkýrýp mañtadaraar. TURGAK Turgak denen þey þeytandýr. Turgak ýn atýn ayaklarýný baðladýðýný söylerler. Ýki ön ayaðý baðlanmýþ gibi, at olduðu yerde durur. At yürüyemez. Turgak tutsa, erkek býçaðýný alýp, atýn toynaklarýný keser gibi, dört toynaðýný kazýr. Sonra yoluna devam eder. Kadýnýn atýný turgak tutsa, turgak ayaklarýný baðlasa, atýndan inerek kibrit çakýp, ateþi atýn toynaklarýna tutar. Tanrý ya baþ eðer gibi baþ eðip, ileri geri ses çýkarýp, yoluna devam eder. Ferahlýk bundan sonra olur. Bazen (atýný) Turgak a tutturan insanlar onu görür. Turgak gölge gibi görünür, öyle gölge gibi göründüðünde, sallanýp, onu görülen yerde, sarhoþ insan taklidi yapýp, atý saðlý sollu kamçýlayýp, baðýrýp koþturmak gerekir.

18 Üy de kiji bol, er de kiji bol. Korkuþtu la mañtadar. Turgak ezirik ulustañ caltanýp cat. Kadýn da, erkek de olsan böyle yapmak gerekir. Atý hýzla sürmek gerekir. Turgak sarhoþ insanlardan çekinir. TURGAK Bir katap men tünde cer Booçýda kelip cadarýmda adým baspay tura bergen. Kanaytsam da baspas. Kenetiyin kiyin canýmda Karakol Bajý Altayým, - dep, kýygýr! - dep, ün ugulgan. Onoy aydarýmda - adým baza bergen. Kayra körör bolzom, kiji cok. Kelele, men ol kereginde Eciyge kuuçýndarýmda, Eciy: Karakol Bajý dep kýygýr dep, Altaydýñ eezi aytkan ine - degen. Karakol Bajý Altayýñdý undýbay cür, - degen. TURGAK Bir defasýnda ben gece Booçý dan gelirken atým yürümeyip durdu. Ne yapsam da yürümedi. Birden arka tarafýmda Karakol Bajý Altayým, diye baðýr! diye ses duydum. Öyle söylediðimde atým yürümeye baþladý. Arkama baktým ki kimse yok. Gelerek olanlarý Eeciy e anlattýðýmda, Eeciy: Karakol Bajý diye baðýr diye, Altay ýn iyesi söylemiþtir dedi. Yurdun Karakol Bajý ný unutmadan yaþa dedi. TOOLOK-KAM Ozodo Altayda Kaldan-Çeren kaan tuþta kaannýñ kalaptu cöbile cüs ceten kamdý örtögön. Toolok-kam ol tuþta küybey artkan. Cüs caþtañ aþkalan toñjoon kamnýñ bajýn köjöö taþka caba salala, üldüle kesken. Kam öl tö kalza, kamnýñ bajý taþka catpagan, kýymýktanýp, oyto kijige barýp capþýna berer. Moyýndý kança la katap kesken neme bolbos. Tooloktýñ bajý eki kulagýnañ iynine barýp oyto lo capþýna bererde, bir emegen aytkan: Sler, uuldar... ol kijidiñ bajý baþka catkanýn körörgö turgan bolzogor, onýñ bajýna üy kijidiñ kirlü kiyimin kiydirele kesker. Ol kijidiñ bajý ol tuþta baþka cadar. Çerüçiler bu üy kijini Tooloktýñ üyi dep bilbegender. Baza la. Toolok ok çýlap cüs caþtañ ajala, ölüp bolboy catkan emegen... Bu mýndýy ölüp bolboy catkan emegen: caþ bala çýlap kabaylagan, sarcu-sütle umçýlap turgan, eki caagý ayrýl kalan, eki közi cumuy kalan, üle konogý kelbey turgan... Ölüp bolboy turgan emegen. Bu emegenniñ kirlü-caman kebile kamnýñ bajýn orogon. Bajýn keze çapkan. Çerüçiler Mongol cerine atangan. Soldattar atanarda, Toolokkamnýñ bajý olordýñ kiynineñ kýygýrýp-kýþkýrýp, algýrýp, tüñür çilep toolonýp, kiynineñ sürüjip, Mongolgo aþkan... Ol Tooloktýñ bajýn emdi de bir cýldýñ içinde eki katap ködürip cat. Ködürbeze, Mongoldýñ albatýzý künine cüs attañ, cüs kijineñ ölgiley ber turgan. KALTAS-KAM Bu çörçökti men mundus sööktü Sogodin Arkak dep kijideñ ugalgam. Ol kiji karýp kelele, bu la cuukta bojodý. Boyýnýñ öböközi kereginde aytkan çörçök (bu). Ozodo mundustardýñ kamý bolgon emtir. Bir katap öþtüler bir cerge kamdardý cuup algan. Örtöör dep aytkan. Kamdardýñ ortozýnda kandýy la kam bar emtir. Küçtü kam bar, korkuþtu, eñ küçtü kam bar, oyndo talor- TOOLOK-KAM Eskiden Altay da Kaldan-Çeren kaðanýn zamanýnda kaðanýn zalim buyruðuyla yüz yetmiþ kam yakýlmýþ. Toolok-Kam o zaman yanmamýþ. Yüz yaþýný aþmýþ toñjoon boyundan olan kamýn baþýný yassý taþa koyarak kýlýçla kesmiþler. Kam ölse de, baþý taþta durmamýþ, hareket edip, tekrar yerine yapýþmýþ. Boynunu kaç defa kesmiþlerse de hiçbir þey deðiþmemiþ. Toolok ýn baþý iki omzuna tekrar yapýþtýðýnda ihtiyar bir kadýn þöyle demiþ: siz, delikanlýlar... o insanýn baþýný ayýrmak istiyorsanýz, o insanýn baþýna bir kadýnýn kirli elbiselerini geçirip kesin. Onun baþý o zaman ayrýlýr. Askerler bu kadýnýn Toolok un eþi olduðunu bilememiþler. O da Toolok gibi yüz yaþýný aþtýðý halde ölmemiþ bir kadýnmýþ... Bu ölmeyen kadýn, küçük çocuk gibi beþikte sallanýp, tereyaðý ve süt emiyormuþ, iki yanaðý sarkmýþ, iki gözü kapanmýþ, eceli gelmemiþ...ölmemiþ kadýn. Bu kadýnýn kirli elbiselerini kamýn baþýna geçirmiþler. Baþýný kesmiþler. O zaman Toolok un baþý yerinden ayrýlmýþ. Askerler Moðolistan a gitmiþler. Askerler giderken, Toolok-Kam ýn baþý onlarýn peþinden baðýrýp, çaðýrarak, tef gibi yuvarlanýp, onlarý takip ederek Moðolistan a gelmiþ... O Toolok un baþý için bir yýl içinde iki defa saygý töreni yapýlýyor. Yapýlmazsa, her gün Moðollarýn yüz atý, insanlarýndan yüzü ölüyormuþ. KALTAS-KAM Bu hikâyeyi ben Mundus boyundan Sagadin Arkak adlý kiþiden duydum. O kiþi ihtiyardý, bu yakýnlarda öldü. Bu hikâye onun atalarý hakkýnda. Eskiden Munduslarýn kamý varmýþ. Bir defasýnda düþmanlar kamlarý bir yere toplamýþ. Yakacaðýz demiþler. Kamlarýn içinde her türlü kam varmýþ. Güçlü kam var, çok güçlü (kam var), en güçlü kam var, orta

19 to küçtü, oyndo tegin ondýy, sýrañay cüdek kam bar. Baþka-baþka cürümdü kamdar. Ol kamdardýñ onçozýn cuuyla, onçozýn örtögön emtir. Örtöördö (öþtüler örtöp turgança) bir le körzö, ayýldañ eki kas uçup oturgan. Kara kas tuku teñeri döön biyiktep uçereen, a boro kas kiynineñ uçup çýkkan. Uçup catkajýn, öþtülerdiñ bir cuuçýlý ol kastý aydýyen. Ol kas aylanýp, sýktap, kalaktap, cerge kelip tüþken, kiji ünile kygýrgan: Kaltas- Taay!Öþtülerdi kýr! Öþtülerdi örtö, meni aydýyen uçun!. Onoydo ol Kaltas taayý mýnayda kýygýrtýr: Men koruulap-çeberlep albagan uçun meniñ camanýmdý taþta, ceenim!. Oyndo ol boro kas cerge kelip tüjele, kýs bala bolo bergen. Bala-kam Altýn dep attu. Oyndo ol bala öþtülerdiñ kolýna tüþpeske töjindö sogoondý mýnayda çupça sogolo, küyüp catkan ottöön kalýyen emtir. Onoñ öþtüler ot-neme üze küygen kiyninde baskýlap kelele körör bolzo, ondo taþ catkan. Caan, kýzýl-çookýr bolçok taþ. Onoñ aydýþkan: Bu kandýy taþ boleeren? Aldýnda mýnda taþ cok, cok po?. Öþtülerdiñ birüzi taþtý aylandýra bazýp, tebip iyerde, onoñ todoþtordýñ Cörgömöþ kamý turup kelgen. Öþtüler oný üldüle kezerge cetkelekte, ol kam kögöön bololo, uçeeren. Onoyýp on beþ kamnýñ çýn küçtüzi eki kam bolgon. Ol Cörgömöþ-kam la Kaltas-kam. Ce ol balakam küçtü kam bolor edi, onoyýp cürgen bolzo. Ol kargan onoy kuuçýndap oturatan. TÖÖLÖS, MUNDUS, KOÇKOR MUNDUS Ozo bir çakta cuu bolgondo, cuudañ kaçýp cada kalgan bir kýs bolgon. Ol kýs eli cok een cerge tenip cürele, kalýñ curtka tuþtagan. Andagý curttañ boydoñ uul oný algan, ol kýs ogo kelerde, boyýnda barlu bolgon. Oný algan eri, andagý catkan kijiler onoñ suraganda, ol kýs aydat: Men ada-enemneñ ayrýlýp kalala, cerge kursak tappay tenip cürerimde, ulu kozýr camgýr caagan; ol camgýr ötkön kiyninde oturgan cerimdi körüp iyzem, bir bolçok mus camgýr býla kojo tüþken cadat, oný alýp, cara kagýp iyzem, içinde eki kos buuday cadýrý; men oný ciigenimniñ kiyninde, saatabay, mege eki bala bildirgendiy boldý, -dedi. Onýñ soondo ol kýstýñ ay-küni cetkende, egis bala taptý, ekilezi uulçak bolgon. Onýñ kiyninde bargan erineñ bir uulçaktu boldý. Üç uuldý azýrap, er kemine cetirdi. Alar ençizin üleþkende, töölördöñ bir töö artýp kaldý, koylordoñ bir koçkor artýp kaldý. Kiçü karýndajý aytkan: - Töölördi men kütkem, artkan töön men aladým! - dedi. Adazý ayttý: - Tööniñ artýgýn algan Töölös bolzýn! - dedi. Orton karýndajý aytkan: - Men koy kütkem, koçkordýñ artýgýn men aladým! - dep, karýndaþtarýnañ blaajýp, koçkordýñ müzin kodor tarttý. güçlü kam var, boþ kam var, iyice boþ kam varmýþ. Baþka baþka türlü kamlar. O kamlarýn hepsini toplayarak, on beþ kamý bir vadiye toplayýp hepsini yakmýþlar. Yakarken (düþmanlar yakarken) bir de bakmýþlar ki, evden iki kaz uçuyor. Kara kaz ta göðe kadar yükselmiþ, boz kaz arkasýndan uçup çýkmýþ. O (boz kaz) uçarken düþmanýn askerlerinden biri onu vurmuþ. O kaz dönüp ahlayýp, inleyerek yere düþerken insan sesiyle baðýrmýþ: Kaltas Dayý! Düþmanlarý öldür, beni vurduklarý için öldür! Dayýsý Kaltas þöyle baðýrmýþ: Seni koruyamadýðým için beni affet yeðenim! Böylece o boz kaz gelip yere düþerken, genç kýz oluvermiþ. Genç kamýn adý Altýn mýþ. O genç kýz düþmanýn eline düþmemek için göðsündeki kargýyý çýkararak kendini ateþe atmýþ. Ateþ tamamen yandýktan sonra düþmanlar gelip bakmýþlar ki, orada taþ duruyor. Büyük, kýzýl benekli, yuvarlak taþ. Sonra þöyle demiþler: Bu ne biçim taþ? Burada böyle bir taþ yoktu deðil mi? Düþmanlardan birisi taþýn etrafýnda yürüyüp, onu teptiðinde, Todoþlarýn kamý Cörgömöþ ortaya çýkmýþ. Düþmanlar onu kýlýçla öldürmek üzereyken, o kam at sineði olup uçmuþ. Böylece on beþ kamýn gerçek güçlü olan ikisi belli olmuþ. Onlar Cörgömöþ-Kam la Kaltas-Kam. Kam olan genç kýz yaþasaymýþ güçlü kam olurmuþ. O ihtiyar böyle anlatmýþtý. TÖÖLÖS, MUNDUS, KOÇKOR MUNDUS Eski zamanlarýn birinde bir savaþ olmuþ, bu savaþtan genç bir kýz kaçýp kurtulmuþ. Bu kýz tenha yerlerde gezip dolaþýrken bir yere gelmiþ. Oradaki bir bekar erkek bu kýzý kendisine eþ almýþ, fakat kýz buraya geldiðinde hamileymiþ. Bu durumu kýzla evlenen erkek ve orada yaþayan insanlar kýza sormuþlar, kýz þunlarý anlatmýþ: Ben anamdan, babamdan ayrýlýp baþýboþ dolaþýrken þiddetli bir yaðmura tutuldum. O yaðmur dindikten sonra baktým ki, bir yuvarlak buz parçasý yaðmurla birlikte yere inmiþ, onu alýp içini yardým. Ýçinde iki buðday tanesi vardý. Ben onlarý yedikten sonra çok zaman geçmeden bana iki çocuðumun olacaðý bildirildi. demiþ. Daha sonra bu kýzýn doðum vakti geldiðinde ikiz çocuk doðurmuþ. Ýkisi de erkekmiþ. Sonra evlendiði eþinden bir erkek çocuk daha doðurmuþ. Üç çocuðunu da er çaðýna kadar büyütmüþ. Ailenin serveti üç çocuða paylaþtýrýlýrken develerden bir deve artmýþ, koyunlardan bir koç artmýþ. Küçük kardeþ þöyle demiþ: - Develeri ben güttüm, artan deveyi ben almalýyým! demiþ. Babasý: - Devenin artanýný alan Töölös olsun! demiþ. Ortanca kardeþ þöyle demiþ: - Ben koyunlarý güttüm. Artan koçu ben almalýyým! diyerek koçun boynuzundan tutup çekerek kardeþlerinden koçu almýþ.

20 Adazý aytkan: - Koçkor müüzin kodor tartkan Koçkor-Mundus bolzýn! -dep, orton uulýn adadý. Ulu uulýn mus mýrçaktañ carýlgan Mus-kaannýñ ceeni Mundus bolzýn dep adadý. Mundustañ el özüp muñga ceder el boldý, Koçkordoñ el özüp, köbi toololbos el boldý, Töölöstöñ el özüp, köp töçün el boldý. TÖÖLÖS Töölöstördiñ öböközi cýldýñ la balalu bolor, balazý toktobos, ölüp kalar. Kiji karganýp la cürer: Büder neme büder uçurlu. Bütpes nemeni ne cayaar? Cürümi cok ne bolor?. Onoñ, töölöstiñ öböközi Erlikti kamdagan, cer üstine çýk degen. Erlik aytkan: Tör oçogýn tösineñ çýgarým, saký. Töölös sakýgan. Tör oçogý tösineñ kurlaaga cetken sagaldu, ak baþtu kiji çýkkan. Cer carýgýna körüneten ködürileten uçurým cok. Ne aldýrgan? - degen. Töölös aytkan: Baldarýmdý ne öltürediñ? Erlik karuuzýn aytkan: Añdý atsañ balazý ösküs kalat, elikti atsañ çaap ösküs kalat. Töölös öböközin Erlik koldoñ tutkan, Töölös Erlikle tuduþkan. Töölös Erlikti kurlaaga cetire (cerdeñ) çýgara tartkan, Erlik töölösti kurlaaga cetire (cerge) kiydire tartkan. Kemizi de kemizin de al bolbogon. Erlik aytkan: Seneñ süreen neme cer üstinde cok (bolzýn). Altan saadaktañ aþpas, törtön saadaktañ ötpös bol. Onýñ uçun töölös söök as, köptöp öspös bolgon. ÝRKÝTTER Ol Ýrkit ulus deze, ozo büderde, cuuçýl ulus boltýr. Kayda la barýp, cuulaþsa, cuuný alýp turar. Aydarda, ol Ýrkit uluska, Ýrkit söökkö karýndaþ cok. Ýrkit söök cañýs la boyý, ogo deze karýndaþ bolgoný - agaþtar. Ol agaþ neniñ uçun karýndaþ bolgon deze... Ýrkitterge cuu kelgen boltýr. Ol cuu keletken dep ugup alala, em sok cañýs kiji... onýla kojo turup, cuulajar kiji cok. Arga cokto agaþtardý üze oturguzala, börükteñ, tonnoñ kiydirele, ottý aylandýra oturgýzýp, ogo agaþtañ mýltýk edip, cüktendirip, tudundýrýp berele, oturtýr. Aydarda, ol kleetken ulus tünde kelele, em ayýldý þýgalap körtir. Týþtýnañ þýgalap körgön, em ayýldýñ içinde ulus bar ba, cok po, kança kiji. Em oný öltürerge, cuularga kelgen. Körgöjin, ottý aylandýra al kamýk soldattar oturgan. Bayagý ulus korkýgan: A bu ten korkuþtu soldattu týñ köp ulus turu ne? Bastýra mýltýk-býçaktu ulustar oturu deyle, bayagý ulus cuulabay, bargan... (Ce, bayla, toolu la ulus cuulap kelgen bolboy, ten?) Oyndo ol ulus cüre bergen. Onýñ da kiyninde Ýrkit ulus... týný algan agaþ dep, ol agaþtý Ýrkit ulus kespes, baylagan. Onoyýp tom tudup koygon. Emdi ol kayýñ, ergiþ, aspak, ýrgay - andýy agaþtar. Ýrkitterdiñ karýndaþtarý. Biler ulus emdi de ol agaþtardý kestirbey cat. Kaa-ca keregine ulus toolu la agaþ kezip cat. Ol agaþtardý köp kestirbey cat. Babasý: - Koçun boynuzunu çekip alan Koçkor-Mundus olsun! diye ortanca oðluna ad vermiþ. Büyük oðluna buzdan yaratýlan Buz Kaðan ýn yeðeni Mundus olsun diye ad vermiþ. Mundus tan doðanlarýn sayýsý binlere ulaþmýþ, Koçkor dan olanlarýn sayýsý sayýlamayacak kadar çok olmuþ. Töölös ten olan halk da çok fazla olmuþ. TÖÖLÖS Töölöslerin atasýnýn her yýl bir çocuðu oluyor, o çcuk da ölüyormuþ. Töölös hiddetlenip; Yaþayacak olan yaþar. Yaþamayaný niçin yaratýyorsun? Ömrü olmayan ne olur? demiþ. Sonra Töölös kamlayýp, dua edip, Erlik i yer üstüne çaðýrmýþ. Erlik þöyle demiþ: Evindeki ocaðýnýn içinden çýkacaðým, bekle. Töölös beklemiþ. Evindeki ocaðýnýn içinden sakallarý yere deðen, ak baþlý kiþi çýkmýþ. Yeryüzünün aydýnlýðýnda görünüp de yukarýya çýkmazdým, niçin çaðýrdýn? demiþ. Töölös þöyle karþýlýk vermiþ: Çocuklarýmý niçin öldürüyorsun? Erlik cevap vermiþ: Geyiði vursan yavrusu öksüz kalýr, karacayý avlasan yavrusu öksüz kalýr. Töölös Erlik in kolundan tutmuþ. Ýkisi kavgaya baþlamýþlar. Töölös Erlik i beline kadar yerden çekip çýkarmýþ, Erlik Töölös i beline kadar yere çekmiþ. Hiçbiri birbirini yenememiþ. Erlik þöyle demiþ: Senden iyi þey yeryüzünde olmasýn. (Sayýn) Altmýþ sadaðý aþmaz, kýrk sadaðý geçmez olsun. Onun için Töölös boyunun sayýsý azdýr, çoðalmaz. ÝRKÝTLER Ýrkit boyu ilk olarak yaratýldýðýnda savaþçý insanlarmýþ. Nerede savaþýrlarsa kazanýrlarmýþ. Fakat bu Ýrkit boyunun kardeþ boyu yokmuþ. Ýrkit yalnýz bir boymuþ, onun kardeþi aðaçlar. Aðaçlar niçin onun kardeþi derseniz... Ýrkitlere düþman gelmiþ. Düþmanýn geldiðini haber alýnca, yapayalnýz boy... onunla birlikte savaþacak kimseleri yok. Çaresiz aðaçlarý dizerek, börk, palto giydirip, çevrelerine ateþ yakýp, onlara aðaçtan tüfek yapýp, tuturmuþlar. O gelen düþman gece gelince, evleri incelemiþ. Dýþarýdan kaç kiþi var diye bakmýþ. Onlarý öldürmek, savaþmak için gelenler. Bakmýþlar ki ateþin etrafýnda askerler oturuyor. Bu gelenler korkmuþ: A bunlarýn askeri çok fazla, bu insanlarýn sayýlarý çok fazla mý ne? Hepsi tüfekli, býçaklý insan oturuyor. diyerek, savaþmadan gitmiþler... (Eh, herhalde savaþmaya gelen insanlarýn sayýsý fazla mý deðildi ne?) Böylece o insanlar gitmiþ. Sonra da Ýrkitler...Canýmýzý kurtaran aðaç diye Ýrkitler aðaç kesmez, onu kutsal sayar. O aðaçlar kayýn, üvez, kavak ve hanýmelidir. Ýrkitlerin kardeþleri. Bilen insanlar o aðaçlarý þimdi de kesmiyor. Bazen insanlar ihtiyaçlarý kadarýný kesiyor. O aðaçlarý fazla kestirmiyorlar.