Tarım Ekonomisi Dergisi

Transkript

1 Tarım Ekonomisi Dergisi Turkish Journal of Agricultural Economics ISSN Türk ye'de Tarım Sektörünü Desteklemeye Yönel k Sağlanan Çeş tl Araçların Tarımsal Üret m Değer Üzer ne Etk ler n n Anal z Hal l İbrah m YILMAZ, Fer t ÇOBANOĞLU Adnan Menderes Ün vers tes (ADÜ) Z raat Fakültes Tarım Ekonom s Bölümü, Aydın Makale Künyes Özet Araştırma Makales Tarım sektörü sah p olduğu stratej k önem ve taşıdığı yüksek bel rs zl klerden (özell kle kl m ve fiyat r skler ) dolayı, ülkeler tarafından çeş tl araçlar le desteklenmekted r. Bu çalışmada, Türk ye'de tarım sektörüne sağlanmakta olan çeş tl destekleme araçlarının, oluşturulan ç ftl k avlusu tarımsal üret m değer üzer ne etk ler anal z ed lm şt r. Bunun ç n, Ekonom k Kalkınma ve İşb rl ğ Örgütü (EKİÖ) (OECD: Organ sat on for Econom c Co-operat on and Development) tarafından üye ülkeler n tarım sektörüne yönel k hazırlanmış olan ver lerden yararlanılmıştır. Söz konusu ver ler arasındak yıllık ver lerden oluşturulmuştur. Bağımlı değ şken olarak yıllık toplam tarımsal üret m değer alınırken, bağımsız değ şkenler olarak se pazar fiyat desteğ, çıktıya dayalı ödemeler, değ şken g rd kullanımı, sab t sermaye formasyonu, ç ftl k ç h zmetler n kullanımına dayalı destekler, mevcut ek l alan/hayvan sayısı/kazançlar/gel rlere dayalı ödemeler, mevcut ek l alana/hayvan sayısına/kazançlara/gel rlere-üret me gereks n m duymayan ödemeler, tarımsal b lg ve yen l k s stem, denet m ve kontrol, kalkınma ve alt yapı bakımı, pazarlama ve tanıtım, d ğer destekler alınmıştır. Söz konusu anal z, doğrusal formdak en küçük kareler yöntem le yapılmıştır. Yıllık car ver ler, Türk ye İstat st k Kurumu (TÜİK) tarafından yılları ç n hazırlanmış olan Yurt İç Üret c F yat Endeks le reel hale get r lm şt r. Regresyon anal z nde ortaya çıkab lecek hatalar olan çoklu doğrusallık, değ şen varyans ve otokorelasyon ncelenm ş olup, gerekl düzenlemeler yapılarak en uygun model oluşturulmuştur. Sonuç olarak, yıllık tarımsal üret m değer üzer nde, pazar fiyatı desteğ (p<.), değ şken g rd kullanımı (p<.), pazarlama ve tanıtım (p<.) destekler n n etk s n n poz t f yönde, d ğer destekler n (p<.) se negat f yönde stat ksel olarak öneml olduğu bel rlenm şt r. Ger ye kalan d ğer değ şkenler n se tarımsal üret m değer üzer ne etk ler n n stat ksel olarak öneml olmadığı bel rlenm şt r. Anahtar kel meler: Tarımsal Destekleme, Üret c Destek Tahm n, Pol t ka Aracı, Sürdürüleb l rl k SorumluYazar Fer t ÇOBANOĞLU fer t.cobanoglu@adu.edu.tr Gel ş Tar h : Kabul Tar h : Tarım Ekonom s Derg s C lt:23 Sayı:2 Sayfa:45-55 DOI.248/tarekoder Analysis of Various Instruments for Supporting Provided to Agricultural Sector on Agricultural Production Value in Turkey Abstract Agriculture sector is supported by countries via different instruments due to the fact that it has strategic importance and including high uncertainties (climate and price risks in particular). In this study, the effects of divergent financial instruments on agricultural production value produced at farm gate are analyzed. Thus, data which is prepared by Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) intended for agricultural sector of member countries is used. This data is constituted annual series during While total value of production at farm gate is used as dependent variable, market price support, payments based on output, variable input use, fixed capital formation, based on use of on-farm services, payments based on current area planted/animal numbers/revenues/incomes production required, payments based on non-current area planted/animal numbers/revenues/incomes production not required, agricultural knowledge and innovation system, inspection and control, development and maintenance of infrastructure, marketing and promotion, miscellaneous supports are used as independent variables. This analysis is performed by linear form of ordinary least squares. Annual nominal data is realized by the Domestic Producer Index (DPI) values constituted by Turkish Statistical Institute (TSI) during years. Certain errors such as heteroscedasticity, multicollinearity, autocorrelation that may be raised in regression analysis are detected; the fittest model is constituted after required corrections performed. Eventually, while market price support (p<.), variable input use (p<.), marketing and promotion (p<.) has statistically significant positive effect, other miscellaneous supports have statistically significant negative effect (p<.) on annual agricultural production values. The remainder variables have no statistical significant effects on annual agricultural production values. Key words: Agricultural Supports, Producer Support Estimate, Political Tool, Sustainability.GİRİŞ Esas olarak dünya nüfusundak artış, tarım alanlarının amaç dışı kullanımı (yapılaşma, çevresel problemler vb.) g b temel faktörler, tarım sektörünün stratej k önem n n devam etmes ne olanak sağlamaktadır. Bununla b rl kte, bel rl ülkelerde artan k ş başına düşen gel r düzey ve alışkanlıklara bağlı olarak, daha sağlıklı ve uzun yaşamın yollarının araştırılması çerçeves nde, kal tel yaşamın tem n ne yönel k, tarımın önem b r d ğer boyutta kend n göstermekted r. Bu çerçevede gıda güvenl ğ, b yogüvenl k g b kavramların oluşturulması, organ k tarım, İy Tarım Uygulamaları (İTU) sert fikasına sah p ürünler n üret m ve

2 Yılmaz, Çobanoğlu / Tarım Ekonom s Derg s 23 (2), 27 tüket m, öneml b r gel ş m sürec ne g rm ş bulunmaktadır. D ğer taraftan, dünyanın b rçok ülkes nde de (özell kle Afr ka kıtasında bulunan ülkeler n çoğunluğu) açlık, yoksulluk g b olumsuz durumlar da nsan sağlığı ve yaşam kal tes n kötü yönde etk leyen olgular olarak ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bütünsel olarak değerlend r ld ğ nde, b r k lem olarak görülmekle b rl kte, dünya genel ndek sağlıklı ve sürdürüleb l r yaşam koşullarının sağlanmasında, en temel ve b r nc l sektörün, tarım sektörü olduğu çok açık b r şek lde ortaya çıkab lmekted r. Tarım sektörü, nsan yaşamının kal tel, sağlıklı ve en genel anlamda sürdürüleb l r şek lde sağlanmasına yönel k olarak, sah p olduğu bazı özel karakter st kler de bulunmaktadır. İkl m koşulları, coğrafik özell kler, sermaye b r k m, halen tarımsal üret m n çok büyük oranda tarım araz ler nde gerçekleşt r lmes, tarımsal ürün fiyatlarındak dalgalanmalar, bu özell kler n en öneml ler n oluşturmaktadır. Tarım ürünler taleb n n fiyat ve gel r esnekl kler oldukça düşüktür. Tarım ürünler arzı se doğa koşullarından büyük ölçüde etk lenmekte ve yapısal özell kler nden dolayı fiyatlara gec kmel olarak cevap vermekted r. Düşük esnekl ğe sah p talep le üret m ve dolayısıyla tarımsal ürün arzında, yıldan yıla meydana gelen değ şmeler, tarımsal ürün fiyatlarını büyük ölçüde dalgalandırmakta, bu da tarımsal ürünler g rd olarak kullanan sektörler ( malat, sanay, h zmetler vb.), tarımsal ürünler n tüket c bütçes çer s ndek oranını, hracatını ve üret c gel rler n etk lemekted r. Tarım sektörünün sah p olduğu genel problemler n yanı sıra ülkeler n kend ler ne özgü sorunları da bulunmaktadır. Bu yüzden her ülkede uygulanan, farklılaşmış tarım pol t kaları, söz konusu ülkeler n kend tarım sektörler n n sah p olduğu sorunların çözümüne yönel k olmuştur. Yukarıda açıklanmaya çalışılan sebeplerden dolayı, hemen hemen her ülke, tarım sektörünü değ ş k amaç ve araçlar le desteklemekted r. Tarımsal destekleme pol t kaları, söz konusu ülken n ekonom k yapısı le yakından lg l olup, ülken n kend ne özgü sorunlarının çözümüne yönel kt r. Bu çerçevede tarımsal üret mde kend ne yeterl l k sınırını aşmış ABD ve bazı Avrupa ülkeler g b gel şm ş ülkelerle, tarımsal üret mde kend ne yeterl hale gelemem ş, üret m nüfusunu beslemek ç n dah yeters z olan az gel şm ş ülkeler n zleyecekler tarımsal destekleme pol t kaları kend ç nde farklılık arz etmekted r. Ancak tarımın evrensel özell kler, tarımsal destekleme pol t kalarında benzerl kler de beraber nde get rmekted r. Çünkü tarıma yapılan destekleme ve her türlü müdahalen n özünde, gel r n toplumsal kes mler arasında yen den dağıtımına yönel k uygulamalar çer r (Aktaş ve d ğ., 25). Gerek ülkeler n kend ç nde ve gerekse de ülkeler arası karşılaştırmalar esas alınarak oluşturulan tarımsal üret m değer üzer nde, uygulanan farklı tarımsal destekleme araçlarının etk ler n bel rlemeye yönel k yapılmış b rçok çalışma bulunmaktadır. Bu amaçla yapılan araştırmalarda, yıllara ve b r mlere bağlı olarak oluşturulan panel ver ler, zaman ser s ver ler kullanıldığı g b, anket çalışmasına dayalı çapraz kes t ver ler nden de büyük oranda yararlanıldığı, yapılan l teratür taramalarına göre bel rlenm ş bulunmaktadır. Erdal ve Erdal (28), Türk ye'de tarımsal desteklemeler kapsamında pr m ödemeler n n pamuk, ayç çeğ, soya, kanola, mısır ve asp r ürünler üzer ndek etk s n ncelem şlerd r. Çalışma dönem n kapsamaktadır. Farklı yıllarda pr m ödenmes ne başlanan bu ürünler n üret m alanı, fiyatları ve destekleme pr m ödemeler arasındak l şk y test etmek ç n Granger nedensell k test kullanılmıştır. Granger nedensell k test sonuçlarına göre, pamuk, ayç çeğ ve soya ürünler nde üret m alanları ve pr m ödemeler arasında nedensell k l şk s bulunamazken, kanola üret m alanı ve pr m ödemes arasında tek yönlü, mısır üret m alanı ve pr m ödemes arasında se ç ft yönlü b r l şk tesp t ed lm şt r. D ğer taraftan ayç çeğ, soya, kanola ve asp r üret m alanları ve ürün fiyatları arasında ürün fiyatlarından üret m alanlarına doğru tek yönlü b r nedensell k l şk s bulunmuştur. D ğer b r fadeyle bu ürünler n üret m alanlarının artmasında ç ftç n n el ne geçen fiyatların öneml düzeyde etk s n n olduğu söyleneb l r. Son olarak soya ve kanola ürünler nde pr m ödemeler ve ürün fiyatları arasında ç ft yönlü, ayç çeğ ürününde pr m ödemes ve fiyatı arasında tek yönlü b r nedensell k l şk s tesp t ed lm şt r. Bu ürünlere yapılan pr m ödemeler n n üret c ler p yasa fiyatlarına karşı korumada etk l olduğu tesp t ed lm şt r. C van (2) Becker model n kullanarak, Türk ye'dek 2 adet tarımsal üret m dalında, bunlara sağlanan destekler n etk ler n anal z etmeye çalışmıştır. Çalışma sonuçlarına göre, tarımsal üret m dalının büyüklüğü arttıkça, destek oranlarının arttığı, ancak üret m dalı bell b r büyüklüğe ulaştıktan sonra, destek oranlarının azaldığı bel rlenm şt r. Ayrıca yurt ç tüket m m ktarı arttıkça, yurt ç üret c ler destekley c düzenlemeler n azaldığı sonucuna ulaşılmıştır. Aktaş ve d ğ. (25), Ekonom k Kalkınma ve İşb rl ğ Örgütü (EKİÖ) (OECD: Organ sat on for Econom c Co-operat on and Development) tarafından sunulan ver ler kullanılarak, yılları arasında, tarımsal destekleme araçlarından pazar desteğ ve g rd desteğ n n, farklı ülkelerde yıllara göre etk s n panel ver anal z tekn kler le ncelem şlerd r. Çalışma sonuçlarına göre, pazar fiyat desteğ ve g rd desteğ n n, tarımsal çıktıyı arttırdığı bel rlenm şt r. Korkmaz (25), Türk ye ve Avrupa B rl ğ (AB)'nde uygulanmakta olan tarım ürünler destekleme pol t kalarını karşılaştırmalı olarak değerlend rm şt r. Tarımsal destekleme pol t ka amaçlarının; tarım kes m n n gel r düzey n n yükselt lmes, üret m n ve fiyatların yönlend r lmes, ver ml l k artışı, doğal kaynakların dengel kullanımı, kırsal kalkınma olduğu bel rt lm şt r. Bu amaçların gerçekleşt r lmes ne yönel k olarak kullanılan tarımsal destekleme pol t ka araçlarının se; pazar fiyat desteğ, doğrudan gel r desteğ, dolaylı gel r desteğ, genel h zmetler olduğu vurgulanmıştır. Söz konusu destekler n finansmanında se; kurumsallaşmamış kred kaynakları, kurumsallaşmış kred kurum ve kuruluşları, destekleme alımı yapan kuruluşlar ve tarımsal destekleme ölçümünün söz konusu olduğu bel rt lm şt r. Özüdoğru ve d ğ. (25) pamuk, ayç çeğ, soya üret m nde fark ödemes destekler n n etk s n anal z etm şlerd r. Çalışma sonuçlarına göre; Türk ye'de pamuk, ayç çeğ ve soya üret c ler n n, uygulanacak destekleme pol t kalarında, d kkate alacakları 46

3 Türk ye'de Tarım Sektörünü Desteklemeye Yönel k Sağlanan Çeş tl Araçların Tarımsal Üret m Değer Üzer ne Etk ler n n Anal z unsurların; pamuk üret c ler ç n en fazla ver m, ayç çeğ üret c ler ç n en fazla kar, soya üret c ler ç n se uygun zamanda ödeme olduğu bel rlenm şt r. İncelenen destekleme pol t kaları üret c terc hler ne göre değerlend r ld ğ nde; pamuk üret c ler n n fark ödeme desteğ n, ayç çeğ üret c ler n n hedef fiyat desteğ n, soya üret c ler n n se tek ödeme desteğ n terc h ett kler bel rlenm şt r. Tan ve Everest (25), tarım sektöründek merkez bütçe büyüklüğünün, Gayr safi Yurt ç Hasıla (GSYH)'dak payı, yıllar t bar yle çok değ ş kl k göstermem ş olup, %.5 le %.6 arasındak b r oranda kaldığı fade ed lm şt r. Tarım sektörüne ayrılan merkez bütçe büyüklüğünün, toplam bütçe çer s ndek payının 24 yılında %2. oranında ken, 26'da %2.7'ye yükseld ğ, buna karşın zleyen yıllarda bu oranın düşerek 23 ve 24 yıllarında % arasında b r değere sah p olduğu bel rt lm şt r. Tarımsal destekler n konularına göre dağılımı ncelend ğ nde; 24 yılında destekler n %8' Doğrudan Gel r Desteğ (DGD) şekl nde üret c ye aktarılırken, günümüzde uygulanan desteklemeler n oranı sırasıyla fark ödemes %29.7, hayvancılık destekler %28.6, alan bazlı destekler %26.6 tarım s gortası %3.9, kırsal kalkınma amaçlı destekler %3.5, IPARD (Instrument for PreAccess on Ass stance n Rural Development) aracılığı le ver len destekler %3.3 ve telafi ed c ödemeler %.4 oranında olduğu fade ed lm şt r. Son on yıllık değ ş m ncelend ğ nde fark ödeme destekler, hayvancılık destekler, kırsal kalkınma ve tarım s gortası destekler nde artış olurken, alan bazlı desteklerde DGD'n n son bulmasına bağlı olarak azalış görüldüğü vurgulanmıştır. Konularına göre desteklemeler n dağılımı ncelend ğ nde; hayvancılık destekler n n ve özell kle arz açığı olan ürünlerde uygulanan fark ödeme destekler ndek artışın olumlu b r bulgu olarak ortaya çıktığı bel rlenm şt r. Hasdem r ve d ğ. (26) baklag ller (nohut, kuru fasulye, kırmızı merc mek) üret m nde fark ödemes destekler n n etk s n anal z etm şlerd r. Çalışma sonuçlarına göre; nohut, kuru fasulye ve kırmızı merc mek üret c ler n n, üret mler n sürdürmeye yönel k d kkate aldıkları en öneml unsur y fiyat ken, kuru fasulye üret c ler n n d kkate aldıkları k nc unsurun se, kal tel tohumluk-fiden n, uygun fiyatlardan tem n ed leb lmes olduğu bel rlenm şt r. Ancak yurt ç fiyatların, dünya fiyatlarının oldukça üzer nde olmasından dolayı, fiyatların daha da yükselt lmes n n, uluslararası rekabet açısından sürdürüleb l r olmadığı vurgulanmıştır. Bununla b rl kte g rd (mazot, gübre, tohum, laç vb.) destekler n n ağırlıklı olmasının, ver m artışı sağlamasını ön plana çıkarmaktadır. Tüm bu sonuçlar b r arada değerlend r ld ğ nde, üret c ler n b r destekleme pol t kasından beklent ler n n, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) tarafından uygulanmakta olan tarımsal destekler le örtüşmekte olduğu bel rt lm şt r. Ele alınan destekleme pol t kaları, üret c terc hler ne göre değerlend r ld ğ nde; nohut ve kuru fasulye üret c ler n n hedef fiyat desteğ n, kırmızı merc mek üret c ler n n tek ödeme desteğ n terc h ett kler bel rlenm şt r. Işık ve B lg n (26), Johansen eşbütünleşme test n kullanarak, pazar fiyatı destekler ve d ğer destekler n, toplam tarımsal üret m değer üzer ne etk ler n anal z etm şlerd r. Çalışmada, yukarıda bahsed lm ş olan üç değ şken n logar tm k formları kullanılmıştır. Yapılmış olan ekonometr k anal z sonucu olarak, tarımsal üret m n, ver len desteklerden poz t f olarak etk lend ğ bel rlenm şt r. Bununla b rl kte, pazar fiyatı desteğ n n, d ğer desteklerden daha etk l olduğu bel rlenm şt r. Y ne söz konusu destek etk ler n n, ülkelere göre farklılık gösterd ğ vurgulanmıştır. Türk tarımındak en öneml problem olarak, ver ml l ğ arttırıcı programların yeters z olduğu bel rlenm şt r. Yavuz ve d ğ. (26), buğday, dane mısır ve çelt k üret m nde fark ödemes destekler n n etk s n anal z etm şlerd r. Buğday, dane mısır ve çelt k üret c ler n n üret mler n sürdürmeye yönel k d kkate aldıkları en öneml unsurun y fiyat olduğu bel rlenm şt r. Ayrıca uygun fiyattan g rd tem n ve uygun pr m n de, üret c ler n öncel k verd ğ unsurlar arasında yer almakta olduğu saptanmıştır. İncelenen destekleme pol t kaları üret c terc hler ne göre değerlend r ld ğ nde se, üret c ler n hedef fiyat desteğ n terc h ett ğ bel rlenm şt r. Araştırma sonuçlarına göre; buğday, dane mısır ve çelt k üret c ler n n fark ödemes desteğ n terc h etmeler nde pr m m ktarının etk l olduğu, pr m m ktarı arttıkça üret c ler n fark ödemes desteğ n terc h etme olasılıklarının da arttığı bel rlenm şt r. OECD (27) tarafından tarımsal destek (agr cultural support); tarımı desteklemek ç n, amaçlarına ve ekonom k etk ler ne bakılmaksızın hükümet pol t kalarından kaynaklanan, tüket c ler ve verg ödey c ler tarafından tarıma yapılan brüt transferler n parasal değer olarak tanımlanmaktadır. Bu araştırmanın ana amacı, EKİÖ tarafından, çeş tl ülkeler ç n hazırlanmakta olan yıllık ver lere dayalı olarak, Türk ye'de uygulanan çeş tl tarımsal destek aracı tahm n değerler n n, oluşturulmakta olan tarımsal üret m değer üzer ne etk ler n anal z etmekt r. Söz konusu çalışmanın ger ye kalan bölümler, materyal ve yöntem, araştırma bulguları, sonuç ve öner lerden oluşturulmuştur. 2. MATERYAL ve YÖNTEM 2.. Materyal Çalışmada kullanılmış tarımsal destek ve tarımsal üret m değer ver ler, EKİÖ tarafından hazırlanmakta olan web ortamından alınmıştır (OECD, 27). Çalışmada kullanılmış olan değ şkenler n açıklamaları aşağıda bel rt lm şt r (Ç zelge ). 47

4 Yılmaz, Çobanoğlu / Tarım Ekonom s Derg s 23 (2), 27 Ç zelge. Çalışmada kullanılmış olan değ şkenler n açıklamaları Bağımlı değ şken I. Ç ftl k avlusu toplam üret m değer (total value of product on at farm gate) Açıklama S mge VP MPS PO PIV PIF PIS Kukla (dummy) değ şken : Ver ld ğ yıllar : Ver lmed ğ yıllar Kukla (dummy) değ şken : Ver ld ğ yıllar : Ver lmed ğ yıllar PC GSSEH GSSEI GSSEJ GSSEK GSSEM Bağımsız değ şkenler II.. Üret c destek tahm n (producer support est mate) A. Ürün çıktılarına dayalı destek (support based on commod ty outputs) A.. Pazar fiyatı desteğ (market pr ce support) A.2. Çıktıya dayalı ödemeler (payments based on output) B. G rd kullanımına dayalı ödemeler (payments based on nput use) B.. Değ şken g rd kullanımı (var able nput use) B.2. Sab t sermaye formasyonu (fixed cap tal format on) B.3. Ç ftl k ç h zmetler n kullanımına dayalı destekler (based on use of on-farm serv ces) C. M evcut ek l alan/hayvan sayısı/kazançlar/gel rlere dayalı ödemeler (payments based on current area planted/an mal numbers/revenues/ ncomes) D. M evcut ek l alana/hayvan sayısına/kazançlara/gel rlere -üret me gereks n m duymay an ödemeler (payments based on non -current area planted/an mal numbers/revenues/ ncomes-product on not requ red) III. Genel h zmetler destek tahm n (General serv ces support est mate) E. Tarımsal b lg ve yen l k s stem (agr cultural knowledge and nnovat on system) F. Denet m ve kontrol ( nspect on and control) G. Kalkınma ve alt yapı bakımı (development and ma ntenance of nfrastructure) H. Pazarlama ve tanıtım (market ng and promot on) I. D ğer destekler (m scellaneous) PHNR Çalışmada kullanılmış olan değ şkenler n çer kler ve kapsamış oldukları destek kalemler aşağıda bel rt lm şt r (K mura, 27): I. Ç ftl k avlusu toplam üret m değer (total value of product on at farm gate): Ç ftl k avlusu fiyatları le hesaplanan toplam tarımsal üret m değer. Bu değer, ülkede üret len tüm tarımsal ürünler n değer n kapsamaktadır. A.. Pazar fiyatı desteğ (market pr ce support) (MPS): Ülke ç nde üret len tüm tarımsal ürün m ktarlarına (ç ftl k ç nde üret l p tüket len yem kullanımı ek yem mal yet har ç) dayalı olarak, pazar fiyatı desteğ n n söz konusu olduğu ürünler n, toplam tarımsal üret m değer ç ndek payına göre tahm n ed lm şt r. A.2. Çıktıya dayalı ödemeler (payments based on output) (PO): Pamuk ve soya fasülyes pr mler, süt teşv k pr m, hayvancılık teşv k pr m (sığır et ), çay yaprağı fiyat pr m, tütün pr m, arıcılık pr m n kapsamaktadır. B.. Değ şken g rd kullanımı (var able nput use) (PIV): Üret c lere yönel k sunulan mt yazlı (uygun fa z ve ödeme koşullarına sah p) kred ler, yem ödemeler (karma yem sübvans yonu, mera ıslahı, yeme yönel k şeker pancarı küspes ), gübre ödemeler, sert fikalı tohum ödemeler, pest s t ödemeler, su ödemeler (sulama), elektr k ödemeler (sulama). B.2. Sab t sermaye formasyonu (fixed cap tal format on) (PIF): Fa z nd r mler, h be sermayeler, hayvancılık ıslahı (gel şt r lmes ), hayvancılık değ şt rme (yen leme) (l vestock replacement), ç ftl k ç kalkınma şler, meyve ç ftl ğ tes s. B.3. Ç ftl k ç h zmetler n kullanımına dayalı destekler (based on use of on-farm serv ces) (PIS): Sun dölleme, mak ne h zmetler, pest ve hastalık kontrolü, aşılama, gıda güvenl ğ ödemeler, tarımsal yayım. C. Mevcut ek l alan/hayvan sayısı/kazançlar/gel rlere dayalı ödemeler (payments based on current area planted/an mal numbers/revenues/ ncomes) (PC): Telafi ed c ödemeler (şeker, patates ve tütün), çay budama ödemeler, s gorta ödemeler (b tk ler ve hayvanlar ç n), ç ftç dönüşüm ödemeler, d zel (akaryakıt) ödemes, gübre ödemes, toprak koruma (26), arıcılık pr m, büyükbaş hayvan ırkı ped gr (kayıt) ödemes, genet k kaynaklar ödemes, sert fikalı tohumluk kullanımı. D. Mevcut ek l alana/hayvan sayısına/kazançlara/gel rlere-üret me gereks n m duymayan ödemeler (payments based on non-current area planted/an mal numbers/revenues/ ncomes-product on not requ red) (PHNR): Doğrudan gel r ödemes, fındık 48

5 Türk ye'de Tarım Sektörünü Desteklemeye Yönel k Sağlanan Çeş tl Araçların Tarımsal Üret m Değer Üzer ne Etk ler n n Anal z kökleme ödemes. E. Tarımsal b lg ve yen l k s stem (agr cultural knowledge and nnovat on system) (GSSEH): Tarımsal b lg üret m, tarımsal b lg transfer, eğ t m, yayım h zmetler. F. Denet m ve kontrol ( nspect on and control) (GSSEI): Sağlıklı, güvenl r b tk sel ve hayvansal üret m ve dolayısıyla gıda ürünler n n şlenmes ne yönel k h zmetler. G. Kalkınma ve alt yapı bakımı (development and ma ntenance of nfrastructure) (GSSEJ): H droloj k alt yapı, depolama, pazarlama ve d ğer fiz ksel alt yapı, kurumsal alt yapı, ç ftl k yen den yapılandırması. H. Pazarlama ve tanıtım (market ng and promot on) (GSSEK): İşleme ve pazarlamaya yönel k kollekt f düzenlemeler, tarımsal ürünler n tanıtımı. I. D ğer destekler (m scellaneous) (GSSEM): D ğer destekler. Burada fade ed len destekler, yukarıda açıklanmış olan destekleme araçları dışında kalan destek kalemler n fade etmekted r. Söz konusu ver ler, yılları arasındak yıllık ver lerd r. Çalışmada kullanılmış olan, değ şkenlere a t nom nal ver ler aşağıda sunulmuştur (Ç zelge 2). Yıllara göre reel hale get r lm ş olan tarımsal üret m değer ve destek çeş tler aşağıda bel rt lm şt r (Ç zelge 3). 49

6 5 VP Kaynak: OECD, 27. Yıllar PSE MPS PO PI PIV PIF PIS PC PHNR Ç zelge 2. Türk ye'de yıllara göre tarım sektörüne yapılan destek tahm n ve toplam üret m değer n n dağılımı GSSE GSSEH GSSEI GSSEJ GSSEK GSSEM Yılmaz, Çobanoğlu / Tarım Ekonom s Derg s 23 (2), 27

7 Ç zelge 3. Türk ye'de yıllara göre tarım sektörüne yapılan reel hale get r lm ş destek tahm n ve toplam üret m değer n n dağılımı Reel Reel Yıllar Endeks Reel VP Reel MPS Reel PO Reel PIV Reel PIF Reel PIS PC PHNR GSSEH GSSEI Reel GSSEJ Reel GSSEK GSSEM Türk ye'de Tarım Sektörünü Desteklemeye Yönel k Sağlanan Çeş tl Araçların Tarımsal Üret m Değer Üzer ne Etk ler n n Anal z 5

8 Yılmaz, Çobanoğlu / Tarım Ekonom s Derg s 23 (2), 27 Mevcut nom nal ver ler, reel hale get rmek ç n Türk ye İstat st k Kurumu (TÜİK) tarafından, yılları ç n oluşturulmuş olan Yurt İç Üret c F yat Endeks kullanılmıştır. TÜİK söz konusu endeks değer n, aşağıdak yöntem le oluşturmuştur (TÜİK, 27). 23 referans yıllı Yurt İç Üret c F yat Endeks, Üret c F yat Endeks (ÜFE) ve Toptan Eşya F yat Endeks (TEFE) aylık endeksler kullanılarak 982 yılına kadar ger ye çek lm şt r. F yat ve değer güncellemeler nde kullanılan ser ye uygun olarak; yılları arasındak ver ler ç n 98 temel yıllı TEFE; yılları arasındak ver ler ç n 987 temel yıllı TEFE; yılları arasındak ver ler ç n 994 temel yıllı TEFE ser s değ ş m oranları kullanılmıştır yılları arası 23= ÜFE'ye a tt r Yöntem Çalışmada, doğrusal formda en küçük kareler yöntem kullanılarak (Gujarat, 24), yukarıda bel rt lm ş olan bağımsız değ şkenler n, bağımlı değ şken üzer ndek etk s anal z ed lm şt r. İlk olarak, bağımsız (açıklayıcı) değ şkenler n tamamı, çoklu regresyon model ne katılarak, bağımlı değ şken üzer ndek etk ler anal z ed lmeye çalışılmıştır. Yukarıda açıklanmış olan bağımsız değ şkenler ve bağımlı değ şken arasındak regresyon denklem aşağıdak eş tl kte olduğu g b açıklanab l r. YVP = b + b MPS + b PO + b PIV + b PIF + b PIS + b PC + b PHNR + b GSSEH + b GSSEI + b GSSEJ + b GSSEK + b GSSEM + e () Regresyon anal z nde ortaya çıkab lecek hatalar olan çoklu doğrusallık, değ şen varyans ve otokorelasyon ncelenm şt r. () nolu denklemde, yapılan regresyon anal z sonucu, bu hatalara sebep olduğu öngörülen GSSEH, PHNR ve PC değ şkenler, regresyon model nden çıkarılarak, en uygun model kurulmuştur. Oluşturulan regresyon model n n son hal (2 nolu denklem) aşağıda sunulmuştur. YVP = b + b MPS + b PO + b PIV + b PIF + b PIS + b GSSEI + b GSSEJ + b GSSEK + b GSSEM + e (2) Yapılan tüm stat ksel ve ekonometr k anal zler STATA 4 (STATA, 26) paket programı le anal z ed lm şt r. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI Oluşturulmuş olan regresyon model n n sonuçları aşağıda bel rt lm şt r (Ç zelge 4). Kurulan regresyon model n n genel olarak ana k tley tems l ett ğ söyleneb l r (p<.). Ayrıca kullanılan bağımsız değ şkenler n, bağımlı değ şken yeter nce açıklama gücüne sah p olduğu fade ed leb l r (R2=.89). Regresyon anal z nde ortaya çıkab lecek hatalar olan çoklu doğrusallık (multicollinearity), değ şen (farklı) varyans (heteroscedasticity) ve otokorelasyon (autocorrelat on) ncelenm ş olup, gerekl düzenlemeler yapılarak en uygun model oluşturulmuştur. Otokorelasyon veya ardışık bağımlılık, ekonometr de kullanılan zaman ser ler veya kes t ver ler şekl nde peş peşe d z len gözlemler arasındak l şk n n varlığı anlamına gelmekted r. Ardışık bağımlılığı ortaya çıkarmak ç n, b r nc derecede otoregres f (ardaşık bağlanımlı) süreçler ç n kullanılan en öneml yaklaşım ve testler, grafik göster m ve Durb n Watson d stat st ğ d r. Eğer d 2 se herhang b r ardışık bağımlılığın olmadığına karar ver l r. Ancak d c varında se poz t f ardışık bağımlılık, d 4 c varında se negat f korelasyon söz konusudur. Ayrıca yüksek derecel otokorelasyon test ç n se Breusch ve Godfrey (BG) tarafından türet len Lagrange Mult pl er (LM) prens b kullanılmaktadır (Kutlar, 25). Yapılan anal z sonucunda Durb n Watdon d stat st ğ (, 3)=.649 olup, 2'ye yakın b r değer olması ve Breusch ve Godfrey (BG) yaklaşımına göre de, ardışık bağımlılık yoktur h potez kabul ed lmekted r (p>.5) (Ç zelge 5). Ç zelge 4. Regresyon model n n sonuçları Değ şken Parametre Standart hata t değer p olasılığı MPS *** PO PIV * PIF PIS GSSEI GSSEJ GSSEK * GSSEM *** *** Sab t Gözlem sayısı= 3 F(9, 2)=.64 p=.*** R2=.84 R(d)2=.77 *, **, *** sırasıyla p<., p<.5 ve p<. stat ksel önem düzey n fade etmekted r. 52

9 Türk ye'de Tarım Sektörünü Desteklemeye Yönel k Sağlanan Çeş tl Araçların Tarımsal Üret m Değer Üzer ne Etk ler n n Anal z Ç zelge 5. Ardışık bağımlılık (otokorelasyon) test Breusch ve Godfrey LM prens b lags(p) χ2 s.d. p> χ Durb n-watson d stat st ğ (, 3):.649 Regresyon model nde karşılaşılab lecek b r d ğer öneml hata se değ şen (farklı) varyans varsayımıdır. D ğer b r fade le kurulmuş olan regresyon model nde, herb r hata ter m n n dağılımı, herb r bağımsız değ şken ç n aynıdır. Hata ter m n n varyansı, bütün bağımsız (açıklayıcı) değ şkenler ç n aynı kabul ed lmekted r. Buna karşılık, bağımsız değ şken arttıkça, bağımlı değ şken n varyansı artıyor se, bağımlı değ şken n aynı varyansa sah p olmadığı ortaya çıkar. Buna farklı varyans (heteroscedast c ty) den r. Breusch-Pagan/ Cook-We sberg test farklı varyansın herhang b r doğrusal formunu tesp t etmek ç n d zayn ed lm şt r (W ll ams, 25). Bu çalışmada kullanılan modelde de, sab t varyans h potez kabul ed lmekted r (p>.5) (Ç zelge 6). Ç zelge 6. Farklı (değ şen) varyans kontrolü Breusch-Pagan/ Cook-We sberg test χ2 () p> χ Regresyon model nde karşılaşılab lecek b r d ğer öneml hata se çoklu doğrusallık varsayımıdır. Çoklu doğrusallık varsayımı, b r regresyon model nde açıklayıcı değ şkenler n tümü veya b r kısmı arasında, tam veya tama yakın b r doğrusal l şk n n var olması anlamına gel r. Regresyon denklemler nde kullanılan açıklayıcı değ şkenler arasında bazen doğruya yakın b r l şk vardır. Yan bu değ şkenler arasında korelasyon katsayısı b rd r. Böyle b r durumda parametreler hesaplamak çok güçleşmekted r. Eğer bu değ şkenler arasında sıfıra yakın b r l şk varsa, yan korelasyon katsayıları sıfır se, değ şkenler b rb r ne d kt r (Kutlar, 25). STATA paket programı, çoklu doğrusallığın varlığını tesp t edeb len, varyans büyütme faktörü (var ance nflat on factor:vif) olarak s mlend r len regresyon tahm n sonrası (post est mat on) b r komut çermekted r. VIF amp r k b r tekn k olup, bu tekn k, matemat ksel b r kes nl ğe l şk n olarak, bel rl b r büyüklüğün, b r VIF ölçümünün sebeb olup-olmadığını açıklayan, ancak b l nen b r teor k dağılıma sah p olmayan bel rl sayıda VIF ölçümü sayısı oluşturmaktadır. Genel amp r k kr ter se 'dan daha büyük b r VIF değer ne sah p olan herhang b r değ şken, muhtemelen b r çoklu doğrusallığı fade etmekte olup ve eğer ortalama VIF değer,.'den öneml derecede büyükse, burada b r ya da daha fazla çoklu doğrusal açıklayıcı değ şken olduğunu ortaya koyab lmekted r (Nelson, 23). Bu çalışmada kullanılmış olan değ şkenlere l şk n VIF değerler n n her b r ve ortalama VIF değer (Ç zelge 7), 'dan düşük olduğu ç n, değ şkenler arasında çoklu doğrusallık problem n n bulunmadığını göstermekted r. Ç zelge 7. Çoklu doğrusallık kontrolüne l şk n olarak değ şkenlere a t VIF değerler Değ şken VIF /VIF MPS PO PIV PIF PIS GSSEI GSSEJ GSSEK GSSEM Ortalama VIF 2.8 Yukarıda açıklanmış olan tüm açıklamaların ışığı altında, oluşturulmuş olan regresyon model nde, bağımsız değ şkenler n, bağımlı değ şken yeter nce açıklama gücüne sah p oldukları, değ şkenler arasında, regresyon model nden kaynaklı herhang b r hatanın olmadığı tesp t ed lm ş olmaktadır. Böylel kle elde ed lm ş olan sonuçlar, sonucu yorumlamak ç n rahatlıkla kullanılab lecekt r. Sonuç olarak, yıllık tarımsal üret m değer üzer nde, pazar fiyatı desteğ (p<.), değ şken g rd kullanımı (p<.), pazarlama ve tanıtım (p<.) destekler n n etk s n n poz t f yönde, d ğer destekler n (p<.) se negat f yönde stat ksel olarak öneml olduğu bel rlenm şt r. Ger ye kalan d ğer değ şkenler n se tarımsal üret m değer üzer ne etk ler n n stat ksel olarak 53

10 Yılmaz, Çobanoğlu / Tarım Ekonom s Derg s 23 (2), 27 öneml olmadığı bel rlenm şt r. D ğer b r fade le pazar fiyat desteğ b r m arttığında, ç ftl k avlusu toplam üret m değer.825 b r m, değ şken g rd kullanımı b r m arttığında, toplam üret m değer.32 b r m, pazarlama ve tanıtım destekler de b r m arttığında, toplam üret m değer n n b r m artış gösterd ğ tahm n ed lm şt r. D ğer taraftan üret c lere sunulan d ğer destekler b r m arttığında da, toplam üret m değer n n b r m azaldığı tahm n ed lm şt r. D ğer destekler n, toplam tarımsal üret m değer üzer ndek etk s n n stat ksel olarak öneml, ancak bu etk n n negat f olmasının asıl sebeb n n şu öneml nokta olduğu düşünülmekted r. Söz konusu destek kalemler n n, yılları arasında lg l paydaşlara (özell kle üret c lere) sağlanırken, yılları arasında söz konusu destekler n lg l paydaşlara sunulmaması, buna karşın dönem nde oluşturulan toplam üret m değer n n artmaya devam etmes olduğu düşünülmekted r. D ğer b r açıklama le 2825 yıllarında, söz konusu d ğer destekler, üret c lere ver lmem ş olsa b le, toplam üret m değer artış gösterm şt r. Bunun da; üret c lere sunulan ve yukarıda açıklanmaya çalışılan destekleme araçları le sağlanmış olan destek m ktarının artması ve bu destekler n çeş tlend r lmes nden kaynaklanab leceğ öngörülmekted r. Benzer sonuçlar Işık ve B lg n (26) tarafından da ortaya konulmuştur. Johansen eş bütünleşme test n kullanarak, Türk ye'de pazar fiyatı destekler ve d ğer destekler n, toplam tarımsal üret m değer üzer ne etk ler n anal z etm şlerd r. Sonuç olarak, tarımsal üret m n, ver len desteklerden poz t f olarak etk lend ğ bel rlenm şt r. Bununla b rl kte, pazar fiyatı desteğ n n, d ğer desteklerden daha etk l olduğu tesp t ed lm şt r. Türk tarımındak en öneml problem olarak, ver ml l ğ arttırıcı programların yeters z olduğu bel rlenm şt r. Aktaş ve d ğ. (25), EKİÖ tarafından sunulan ver ler kullanılarak yapmış oldukları çalışmada, pazar fiyat desteğ ve g rd desteğ n n, tarımsal çıktıyı arttırdığı bel rlenm şt r. Yapılan ekonometr k anal z sonucu, genel olarak pazar fiyatı ve g rd desteğ n n tarımsal çıktı üzer ne olumlu etk lerde bulunduğu tahm n ed lm şt r. Ancak anal zde tek l olarak farklı ülkeler karşılaştırıldığında, gel şm ş ülkelerde destekleme pol t kalarının tarım sektörü üzer nde olumlu etk s söz konusu ken gel şmekte olan ülkelerde olumsuz etk ler de yaratab ld ğ tesp t ed lm şt r. Türk ye ç n pazar fiyatı ve g rd desteğ nde sten len sonuçlara, tam olarak ulaşılamadığı ulaşılamadığı görülmekted r. Bu durumun, Türk ye'dek tarım sektörünün yapısal özell kler nden kaynaklanab leceğ vurgulanmıştır. EKİÖ tarafından yayınlanan rakamlarına göre, 9952 dönem nde Türk ye tarımsal desteklemede ön plana çıkan b r ülke olmasına karşın, bu desteklemelerden Amer ka, AB, Brez lya, Ç n, Güney Afr ka, Kanada, Rusya ve Ş l g b ülkeler n aks ne sten len sonucun alınamadığı bel rlenm şt r. Bunun ç n, devlet desteğ yle yürütülen destekleme pol t kalarının, kısa dönemde, mevcut tarımsal p yasa yapısı hesaba katılarak oluşturulması tavs ye ed lm şt r. Uzun dönemde se, özell kle tarım p yasalarında etk nl ğ bozan unsurların tesp t ed lerek alternat fler n n oluşturulması gerekt ğ vurgulanmıştır. Bunun ç n, üret m ve ürün kal tes n n artırılmasına yönel k pol t kaların üret lmes gerekt ğ bel rt lm şt r. Üret m mal yetler n n düşürülmes, üret mde ver ml l ğ arttırma, özell kle stratej k önemdek ve pazarda rekabet gücümüzün olduğu ürünlerde üret m teşv k pol t kalarının uygulanması gerekt ğ fade ed lm şt r. İy Tarım Uygulamaları (GAP, EUREPGAP, vb.) konusunda yoğun eğ t m ve uygulama çalışmaları yapılması ve sert fikalı üret m n yaygınlaştırılması tavs ye ed lm şt r. Özell kle pazar fiyatı desteğ n n daha etk l olması ç n tarımda (kooperat fler, odalar vb.) üret c örgütlenmeler n n teşv k ed lmes n n oldukça öneml olduğu vurgulanmıştır. Bu alanda, uluslararası düzeyde yapılmış olan benzer çalışmalar da bulunmaktadır. Bunlardan, söz konusu çalışmaya benzer olan bazı öneml kaynaklar aşağıda bel rt lm şt r. Vozarova and Kotul c (26) Slovak tarımının üret m performansı üzer nde, sübvans yonların etk s n anal z etm şlerd r. Çalışma sonucuna göre, toplam tarımsal üret m m ktarı ve sağlanan sübvans yon destekler arasında yüksek b r korelasyon l şk s olduğu bel rlenm şt r. Scott and Que roz (23) Avrupa B rl ğ (AB)'nde uygulanan doğrudan desteğ n yapısal etk ler n değerlend rm şlerd r. Doğrudan ödemeler n ç ftl k yapılarını nasıl etk led ğ, marj nal alanlardak ç ftç l ğ n sürdürülmes ne nasıl katkı sağladığı, şgücü ve sermayey nasıl etk led ğ, ç ftl k sermayes yoğunluğunu ve ç ftl k uzmanlaşmasını nasıl etk led ğ n, ç ftl ğ n rekabet edeb l rl ğ n ne yönde etk led ğ n detaylı olarak anal z etm şlerd r. Bu çalışmada çeş tl stat ksel ve ekonometr k anal zler yapmışlardır. Ayrıca bölgesel örnek çalışmalar ve b lg sayar destekl telefon görüşmes yöntemler kullanılmıştır. Söz konusu destekler n, açıklanmış olan çıktılar üzer nde, büyük oranda olumlu yönde etk s olduğu bel rlenm ş olmakla b rl kte, buna karşın bazı parametreler üzer nde öneml etk ler n n olmadığı da bel rlenm şt r. 4. SONUÇ ve ÖNERİLER Dünya genel ndek b rçok ülkede olduğu g b, Türk ye'de tarımsal üret me doğrudan ve dolaylı olarak ver len b rçok destek bulunmaktadır. Özell kle söz konusu destekler n, son yıllarda oldukça öneml b r düzey ulaştığı fade ed leb l r. 26 yılı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) ver ler ne göre, Türk ye'de tarıma yapılan toplam destek m ktarı yaklaşık olarak.3 m lyar TL olup, bunun 3. m lyar TL's fark ödemes destekler, 3 m lyar TL's hayvancılık destekler, 2.7 m lyar TL's alan bazlı destekler, m lyar TL's kırsal kalkınmaya yönel k destekler, ger ye kalan yaklaşık.5 m lyon TL destek se tarım s gortaları, telafi ed c ödemeler, d ğer tarımsal destekler, kırsal kalkınma IPARD [Instrument for Pre-Access on Ass stance (IPA) for Rural Development] destekler olduğu fade ed lmekted r (GTHB, 26). Söz konusu desteklere a t ver ler de, b rçok ülke ç n olduğu g b, Türk ye ç n de, EKİÖ tarafından yıllık olarak toplanıp, standart b r hale get r lmekted r. Böylel kle b rçok çalışma sağlıklı, düzenlenm ş ve güven l r ver lere dayalı olarak yapılab lmekted r. Bu araştırmanın ana amacı, EKİÖ tarafından, çeş tl ülkeler ç n hazırlanmakta olan yıllık ver lere dayalı olarak, Türk ye'de uygulanan çeş tl tarımsal destek aracı tahm n değerler n n, oluşturulmakta olan tarımsal üret m değer üzer ne etk ler n anal z 54

11 Türk ye'de Tarım Sektörünü Desteklemeye Yönel k Sağlanan Çeş tl Araçların Tarımsal Üret m Değer Üzer ne Etk ler n n Anal z etmekt r. Söz konusu ver ler, yılları arasındak yıllık ver lerd r. Çalışmada, doğrusal formda en küçük kareler yöntem kullanılarak, yukarıda bel rt lm ş olan bağımsız değ şkenler n, bağımlı değ şken üzer ndek etk s anal z ed lm şt r. Sonuç olarak, yıllık tarımsal üret m değer üzer nde, pazar fiyatı desteğ, değ şken g rd kullanımı, pazarlama ve tanıtım destekler n n etk s n n poz t f yönde, d ğer destekler n se negat f yönde stat ksel olarak öneml olduğu bel rlenm şt r. Ger ye kalan d ğer değ şkenler n se tarımsal üret m değer üzer ne etk ler n n stat ksel olarak öneml olmadığı bel rlenm şt r. Gelecektek çalışmaların, Türk ye ç n ürünler bazında detaylı olarak yapılmasının faydalı olacağı düşünülmekted r. Ayrıca, buna ek olarak, ülkeler arası karşılaştırmaların yapılması, uygulanacak pol t ka araçlarının daha etk n olab lmes n sağlayab lecekt r. Ayrıca bu çalışma le regresyon anal z nde ortaya çıkab lecek hatalar olan çoklu doğrusallık, değ şen varyans ve otokorelasyon ncelenm ş olup, ülkem ze a t güncel ver ler kullanılarak, STATA paket programında örnek b r uygulama yapılmaya çalışılmıştır. İzleyen araştırmalar le söz konusu uygulamaların gel şt r lmes n n faydalı olacağı düşünülmekted r. KAYNAKLAR Aktaş, E., Altıok, M., Songur, M. 25. Farklı ülkelerdek tarımsal destekleme pol t kalarının tarımsal üret m üzer ne etk s n n karşılaştırmalı anal z, Anadolu Ün vers tes Sosyal B l mler Derg s, 5(4): C van, A. 2. Türk ye'de tarımsal destek pol t kaları, Dokuz Eylül Ün vers tes İkt sad ve dar B l mler Fakültes Derg s, 25(): Erdal, G., Erdal, H. 28. Türk ye'de tarımsal desteklemeler kapsamında pr m s stem uygulamalarının etk ler, GOÜ Z raat Fakültes Derg s, 25():4-5. G T H B, 2 6. T. C. G ı d a, TA R I M v e H a y v a n c ı l ı k B a k a n l ı ğ ı 2 6 Y ı l ı F a a l y e t R a p o r u. m.gov.tr/sgb/belgeler/bakanl%c4%bk_faal yet_raporlar%c4%b/26%2yili%2bakanlik%2 FAAL%C4%BYET%2RAPORU.pdf Gujarat, D.N., 24. Bas c Econometr cs, 4th Ed t on, The McGraw-H ll Compan es, 24. Hasdem r, M., M ran, B., Hasdem r, M, Polat, K., 26. Baklag l (nohut, kuru fasulye, kırmızı merc mek) üret m nde fark ödemes destekler n n etk s, Tarımsal Ekonom ve Pol t ka Gel şt rme Enst tüsü (TEPGE) Yayın no: 265, s. 28, Ankara. Işık, H.B., B lg n, O, 26. The effects of agr cultural support pol c es on agr cultural product on: The case of Turkey, RSEP Internat onal Conferences on Soc al Issues and Economc Stud es, 2nd Mult d sc pl nary Conference, 2-4 November 26, Madr d, Spa n, p. -9. K mura, S. 27. Turkey: Est mates of Support to Agr culture, OECD. culturalpol c es/tur_cookbook_26.pdf Korkmaz, V., 25. Tarım Ürünler Destekleme Pol t kaları: Türk ye ve AB Karşılaştırması, Yüksek L sans Tez, Adnan Menderes Ün vers tes, Sosyal B l mler Enst tüsü, s. 92. Kutlar, A., 25. Uygulamalı Ekonometr, 2. Basım, N san 25, s.429. N e l s o n, A., 2 3. PA D 7 5 H a n d o u t : M u l t c o l l n e a r t y. R o c k e f e l l e r C o l l e g e U n v e r s t y a t A l b a n y. coll near ty.pdf OECD, 27. Agr cultural support ( nd cator). do :.787/6ea85c58-en (Accessed on Apr l 27). Özüdoğru, T., M ran, B., Top, B.T., Uçum, İ., 25. Pamuk, Ayç çeğ, Soya Üret m nde Fark Ödemes Destekler n n Etk s, Tarımsal Ekonom ve Pol t ka Gel şt rme Enst tüsü (TEPGE) Yayın no: 262, s. 68, Ankara. Scott, E., Que roz, Ö.J., 23. Evaluation of the Structural Effects of Direct Support, Final Report. July STATA, 26. STATA 4, Data Analys s and Stat st cal Software. Tan, S., Everest, B. 25. Türk ye'de tarımsal destekleme pol t kaları, Internat onal Conference on Euras an Econom es 25, Sess on 4B: Tarım Ekonom s, s TÜİK, 27. Türk ye İstat st k Kurumu, Ankara. k.gov.tr/preistat st ktablo.do? stab_ d=645 Vozarova, I.K., Kotulic, R. 26. Quantification of the effect of subsidies on the production performance of the Slovak agriculture, Procedia Economics and Finance 29(26): W ll ams, R., 25. Heteroskedast c ty. Un vers ty of Notre Damme, Last rev sed January 3, ll am/ Yavuz, G.C., M ran, B., Gürer, B.B., Yüksel, N.Y., Dem r, A., 26. Buğday, dane mısır ve çelt k üret m nde fark ödemes destekler n n etk s, Tarımsal Ekonom ve Pol t ka Gel şt rme Enst tüsü (TEPGE) Yayın no: 266, s. 68, Ankara. 55