Ankara, Türkiye Anahtar Sözcükler. Hematopoetik kök hücre, Mikroçevre, Niş, Kemik iliği, Kök hücre

Transkript

1 TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ HematoLog 2014: 4 2 Dr. Duygu Uçkan Çetinkaya 1,2, Emine Kılıç 2,3 1 Hacettepe Üniversitesi Pediatrik Hematoloji KİT Ünitesi, Ankara, Türkiye 2 Hacettepe Üniversitesi Kök Hücre Araştırma ve Uygulama Merkezi (PEDISTEM), Ankara, Türkiye 3 Hacettepe Üniversitesi Teknokent, Hemosoft Bilişim ve Eğitim Hiz. A.Ş, Ankara, Türkiye e-posta:duyguc2008@gmail.com Anahtar Sözcükler Hematopoetik kök hücre, Mikroçevre, Niş, Kemik iliği, Kök hücre ÖZET HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ Hematopoetik kök hücreler (HKH) yaşam boyu hematopoezin sağlanması için gereklidir. Ayrıca non-hematopoetik doku hasarlarının tamirinde rol oynarlar. HKH lerin yaşam boyu fonksiyonlarını devam ettirebilmeleri, kemik iliğinde niş adı verilen özellikli mikroçevrede yerleşmeleri ve zararlı etkilerden kaçmaları ile mümkün olmaktadır. Bu ortamda HKH ler, istirahat halinde (G0) kök hücre havuzunda hücre sayısını sabit tutmaya çalışırlar. Ayrıca belirli aralıklarla hücre siklusuna girerek homeostaz için gerekli hematopoetik hücre ihtiyaçlarını karşılarlar. Streste ise artan ihtiyacı karşılamak üzere devamlı siklusta kalırlar. HKH lerin kaderi, kemik iliği nişinde karşılıklı sinyaller tarafından regüle edilmektedir. Bu sinyaller hücrelerin sessiz kalmasını, kendini yenilemesini ya da niş ten çıkarak farklanmasını belirler. Kemik iliği mikroçevresi, HKH ler yanında mezenkimal kök hücre, endotel projenitör hücre, farklı dokulara ait kök hücrelere de ev sahipliği yapmakta; patolojik durumlarda rejeneratif amaçlı kök hücre trafiğini düzenleyerek kritik görev üstlenmektedir. Kemik iliğinde N-cadherin pozitif özellikli osteoblastlar endosteal nişin ana komponentini oluşturmaktadır. Kalsiyumdan zengin ve hipoksik bu mikroçevre uzun-süreli HKH ler için uygun ortam oluşturmaktadır. Sinüzoidlerden zengin vasküler bölgesi ise projenitör hücrelerin çoğalması ve olgun hematopoetik hücrelere farklanmaları için uygundur. Kök hücrelerin niş alanları arasındaki trafiği veya kemik iliğinden çıkıp farklı dokulara migrasyonu başta kemokinler olmak üzere farklı solubl moleküller, hücrehücre-matriks ilişkileriyle belirlenmektedir. 284

2 HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ 285 Kemik iliği mikroçevresi ile HKH ilişkisinin iyi anlaşılması, hastalıkların önlenmesi, tedavisi ve izlenmesine önemli katkılar sağlayabilecektir. Hematolojik malignitelerde lösemik hücre davranışlarının belirlenmesinde nişin kritik önemine değinilmektedir. Fankoni aplastik anemi ve diğer konstitüsyonel kemik iliği yetmezliklerinde kemik defektleri ve lösemiye yatkınlık olması bu hastalıklarda da hematopoetik niş bozukluğunu akla getirmektedir. Yaşlılıkta, bazı enfeksiyonlar ve metabolik bozukluklarda da hematopoetik mikroçevrede oluşan değişikliklerin hematolojik bozukluklara yol açtığı düşünülmektedir. Son zamanlarda kanser nişi üzerine çok yoğun araştırmalar yapılmaktadır. İnsanlarda kemik iliği niş özelliklerinin detaylarıyla ortaya konmasının primer hematolojik hastalıklar yanında sistemik hastalıklar ve yaşlılıkta görülen hematolojik bozuklukların yönetimine olumlu katkı sağlaması beklenmektedir. Hastalıklarda niş özelliklerinin ortaya konması mikroçevreye yönelik hedeflenmiş ve kişiselleştirilmiş tedavilerin önünü açacaktır. TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ GİRİŞ Sağlıklı hematopoezin devamının sağlanmasında kemik iliği (Kİ) mikroçevresinin, kritik önemi vardır. Hematopoetik kök hücrelerin (HKH) yaşam boyu fonksiyonlarını devam ettirebilmeleri, Kİ de niş adı verilen özellikli mikroçevrede yerleşmeleri ve zararlı etkilerden kaçmaları ile mümkün olmaktadır. HKH fonksiyonları ve akıbeti, bu mikroçevre tarafından belirlenir. Kök hücrenin istirahatte (G0/quiescent/dormant) kalarak idamesinin sağlanmasını, niş bölgesine yerleşmesini (homing), kendini yenilemesini (self-renewal), farklanmasını, mobilizasyon, migrasyon ve diğer biyolojik fonksiyonlarını yönlendiren bu mikroçevredir. Niş bileşenleri arasında hücreler ve hücresel olmayan mediatörler yer almaktadır. Bunlar arasında olan sinyalizasyon sonucu kompleks ve dinamik bir yapı meydana gelmektedir. HKH ler, Kİ stromasında osteoblast, endotel hücreleri ve diğer hücre tipleri ile, ekstraselüler matriks (ESM) molekülleri ile adezyon molekülleri, reseptör/ligand etkileşimleri yanı sıra, sitokin, kemokin, hormonlar, sinir inputları gibi otokrin/parakrin solubl faktörlerin de etkisiyle, organizmanın ihtiyacına göre bahsi geçen biyolojik davranışlara yönelirler. Mikroçevrenin fiziksel ve biyokimyasal bileşenleri bu fonksiyonlarda belirleyici rol oynamaktadır (1-3). Stromanın ana hücreleri olan mezenkimal kök/stromal hücreler (MKH) niş bileşeni olarak ayrıcalıklı bir yer tutmaktadırlar. Bu hücreler, konnektif doku kökenli olmaları nedeniyle adiposit, osteoblast gibi Kİ nin temel niş hücrelerinin orijin aldığı ana hücrelerdir. Solubl faktörlerin sekresyonu ile parakrin etki göstererek HKH kaderinin belirlenmesinde kritik rol üstlenirler. Çeşitli ESM moleküllerinin sentezi, kemokinler, büyüme faktörleri, anjiojenik faktörlerin salınımı, adezyon molekülleri ve çok çeşitli reseptör ekspresyonları yoluyla, MKH ler sadece Kİ değil birçok dokuda mikroçevrenin temel bileşenleridir. Bulundukları alanın özelliklerine göre fonksiyonel heterojenite gösterirler (4). MKH lerin diğer özelliği de kemokin gradientine karşı migratuvar olmaları ve hasarlı alanlara giderek o bölgede mikroçevre/niş komponenti olarak yer almalarıdır. Solubl faktör sentezlemenin yanı sıra hasarlı hücreye mitokondri transferi yoluyla da rejenerasyona katkı sağladıkları gösterilmiştir (5).

3 :4 2 HematoLog Farklı dokularda kök hücre nişleri bulunduğu ileri sürülmektedir (6,7). Yapılan çalışmalarda farede germ kök hücrelerinin seminifer tübüllerinin yüzeyinde lokalize olduğu, ciltteki epitel kök hücre nişinin her bir kıl folikülünde bulunan sebase bezin hemen altında bulunan bulge bölgeleri olduğu, intestinal kök hücrelerin niş bölgesinin kript-axis düzleminde bulunan enterosit, goblet, paneth ve enteroendokrin hücrelerin bulunduğu ve kript tabanında paneth hücrelerinin üzerinde bulunan dördüncü ve beşinci pozisyonunda lokalize olduğu, nöral kök hücreler için ise hipokampüs bölgesinde subventriküler ve subgranüler bölgelerin niş bölgesi olduğu bildirilmiştir (8,9). En çok araştırılmış ve tanımlanmış olan kemik iliği hematopoetik nişidir (1-3). İntrauterin hayatta hematopoez, sırayla, yolksac, aortagonad mezonefroz, karaciğer, dalak, plasenta, kemik iliğinde yapılmakta; bununla ilişkili olarak hematopoetik mikroçevre bazı farklı özellikler göstermekte ve primitif veya kalıcı hematopoezin oluşmasında belirleyici olmaktadır. Farklı dokulardaki kök hücre nişlerinin temel özellikleri çok benzerlik göstermektedir (10). Bu yazıda, ağırlıklı olarak post natal hematopoezin oluştuğu doku olan kemik iliği mikroçevresine değinilmektedir. HKH nişi için bahsi geçen özellikler aslında tüm kök hücre nişleri için geçerlidir. Özetle, dokunun 3 boyutlufiziksel yapısının özellikleri (basınç-sınırlama), hücre membranı ile komşu hücreler veya matriks moleküllerinin adezyonu, kök hücre ile niş hücreleri veya projenitör arasında sinyalleşmeler, lokal veya uzak kaynaklardan gelen parakrin ve endokrin sinyaller, nöral uyarılar ve dokudaki bu aktivitelerin sonucu oluşan metabolitler kök hücre nişlerinin hücrelerden ve hücresel olmayan mediatörlerden oluşan ortak bileşenleridir (1-3,6-10). TARİHÇE VE NİŞ KAVRAMI GELİŞİMİ 1870 yılında Alman patolog Julius Friedrich Cohnheim tarafından kemik iliğinde fibroblastların kaynağı non-hematolojik öncül hücrelerin bulunduğu bildirilmiş; 1906 da Rus bilim adamı Alexander Maximov tarafından HKH den projenitör hücrelerin gelişimi/farklanması için Kİ stromasından gelen lokal faktörlere ihtiyaç olduğu düşünülmüş ve hematopoetik stroma kavramı ileri sürülmüştür. Alexander Friedenstein 1971 yılında Kİ den fibroblast koloniler (CFU-F/colony forming unit fibroblast) geliştirmiş ve HKHstroma ilişkisini gündeme getirmiş; Trentin tarafından da Hematopoietic inductive microenvironment kavramı ortaya atılmıştır (11). Daha sonra Dexter tipi hücre kültür sistemi ile fibroblastoid hücrelerle besleyici tabaka feederlayer oluşturularak ko-kültür yöntemleri geliştirilmiş ve HKHstromal hücre ilişkisini incelemek için kullanılmaya başlanmıştır (12) li yılların başlarında Kİ deki fibroblastoid koloniler multipotent MKH olarak tanımlanmış; bu hücrelerin başta osteoblast, adiposit ve kondrositler olmak üzere çok yönlü farklılaşma özelliği taşıdığı gösterilmiştir (4). Kemik iliği stromasının önemli hücresel elemanlarına farklılaşabilen bu konnektif doku kökenli MKH lerin, hematopoezin tüm basamaklarında (HKH lerin nişe yerleşimi, kendini yenilemesi, farklanması, gerektiğinde mobilizasyonu, migrasyonu) önemli işlevleri olduğu bildirilmiştir (36). Böylelikle, HKH nişi ile ilgili çalışmalar 2000 li yıllarda büyük ivme kazanmış ve başlangıçta hipotetik olarak ileri sürülen HKH niş kavramı, hayvan deneylerinde HKH lerin işaretlenerek Kİ nişlerine homing inin in-vivo izlenebilir hale gelmesi, ileri

4 HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ 287 radyolojik, genetik, moleküler ve farmakolojik yöntemlerin kullanılmasıyla nişin kompleks ve dinamik yapısı ve kök hücre trafiği anlaşılmaya başlanmıştır (3,14). Bununla birlikte, insanlarda kök hücre nişleri halen tanımlanmamış veya çok az bilinmekte olup bilgiler hipotetik düzeyde kalmıştır. KEMİK İLİĞİNDE KÖK HÜCRE NİŞLERİ, HÜCRESEL KOMPONENTLER VE KÖK HÜCRE TRAFİĞİ Kemik iliği çok vasküler bir doku olup, stroma, sinüzoidler ve hematopoetik hücre adacıklarından oluşur. Kemik iliğinde bulunan kök/projenitör hücre tipleri HKH, MKH ve endotelprojenitör hücrelerdir (EPH). Hasar onarımında her üç kök/projenitör hücre tipinin de rolü vardır. Ayrıca, farklı dokulara ait kök/projenitör hücre tiplerinin de Kİ nişlerinde barındığı ileri sürülmektedir. Vücutta hasar, stres olması halinde hasarın mekanizmasına göre kök hücre trafiği başlar; Kİ den HKH, MKH, EPH tek veya birlikte mobilize olarak hasar yerine gider ve onarıma katkıda bulunurlar (15). Hasarlı dokuda mikroçevre özelliklerine göre ilgili kemokinlere veya diğer solubl faktörlere uygun reseptörleri bulunduran hücrelerin migrasyonu sağlanır. Böylelikle Kİ, sadece hematopoez değil genel anlamda kök hücre fonksiyonlarının regülasyonunda da rol oynar. Kemik iliğinde hematopoezin değişik basamaklarının farklı mikroçevreler tarafından düzenlendiği düşünülmektedir (1-3,14). Farelerden alınan kemik kesitlerinde Kİ de farklı niş bölgelerinin olduğunu düşündüren bulgular elde edilmiştir. Osteoblasttan zengin endosteal bölgenin HKH rezervini sağlayan esas hematopoetik niş bölgesi olduğu, kalsiyumdan zengin ve hipoksik bu bölgede kök hücrenin siklusa girmeyip istirahatte kaldığı, toksik dış etkilerden korunduğu (16-18), regülatör T lenfositler (Treg) tarafından bir bakıma immündokunulmazlıklı (immuneprivileged) bir alan oluşturulduğu ileri sürülmektedir. Hipoksik ortamın kök hücrelerin köklülük (stemness) özelliklerine pozitif katkı sağladığı bilinmektedir (19,20). HKH lerin çoğunluğunun hücre siklusuna girmeyip istirahatte olduğu endosteal niş bölgesinde gerektiğinde değişen sinyallerle HKH lerin kendini yenilemesinin sağlandığı, stres halinde veya hematopoez gereksinimi olduğunda ise kök hücrenin nişten çıkarak sinüzoidlerden zengin vasküler alandaki mikroçevre ile etkileşimi sonucu farklandığı ileri sürülmektedir. Böylelikle, farklı mikroçevreler hematopoezin değişik basamaklarında rol almakta, kök hücre migrasyonu, nişe yerleşim, çoğalma, istirahatte kalıp köklülüklerini sürdürme veya farklanarak mobilize olma gibi kök hücre trafiğinin kritik basamaklarının kararını vermektedirler (1-3,16-18). N-cadherin pozitif endosteal niş osteoblastları ile HKH ler arasında güçlü adezyon ilişkisi niş özelliklerinin oluşmasında önemlidir. Böylelikle HKH ler stromaya tutunarak osteoblast, MKH, EPH, diğer hücrelerden ve ESM den gelen sinyaller ve solubl moleküllerle interaksiyon sonucu siklusa girmeyerek sayılarını sabit tutmaya çalışırlar. Bu aşamada stromal hücrelerin de HKH ler gibi düşük aktivite halinde olduğu, büyüme faktörleri sentezinin suprese olduğu düşünülmektedir. Homeostaz durumunda HKH nin nişte sessiz kalması veya kendini yenilemesi ya da farklanmaya gitmesi bir denge halindedir. TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ

5 :4 2 HematoLog MKH ler tüm farklı niş bölgelerinin ortak hücresel komponentidir. MKH ler bazı niş komponetlerin üretim ve fonksiyonlarının birinci derece sorumludurlar; osteoblastlara, adipositlere ve vasküler düz kas hücre grubuna dahil olan perisitlere farklılaşabildikleri için nişe katkıda bulundukları kabul edilir, ECM bileşenlerini ve diğer solubl faktörleri sentezlerler (3,21). Mezenkimal kökenli stromal hücreler, hücre kaderini belirleyecek sinyallerin sağlanmasında da önemlidir; bulundukları bölgeye veya fonksiyonlarına göre endosteal osteoblastlar, perivascular stromal hücreler, CXCL12- den zengin retiküler hücreler (CAR cells), leptin-reseptör pozitif stromal hücreler ve nestin-pozitif mezenkimal projenitörler olarak adlandırılmışlardır. Kİ nin her tarafı vasküler yapılardan zengindir. Perivasküler hücreler sadece sinüzoidden zengin niş bölgesinde değil endosteal niş alanında da hücre kaderini belirleyecek sinyallerin sağlanmasında önemlidir. Bu hücrelerin hepsi HKH lerin korunması, kök hücre havuzunun sabit tutulmasında rol oynamaktadırlar (14,21). Kemik iliği stromasında yer alan adipositlerin de hematopoez regülasyonunda önemli rolleri vardır. Bu hücreler de MKH ler ve osteoblastlar gibi hematopoetik büyüme faktörleri sentezler, hacim değişiklikleri ile osteoblastlar arasında denge unsurudur, hematopoetik hücre üretimini etkiler ve membran sentezi için gerekli lipidleri sağlar. Kemik iliği nişlerinde yer alan ve stromal kaynaklı olmayan hücre tipleri arasında yer alan osteoklastların kök hücre mobilizasyonunda, makrofajların kök hücrenin endosteal nişte tutunma veya mobilizasyonunda, regülatör T lenfositlerin de nişin immün sistem atağından korunmasında rol oynadıkları bildirilmiştir (22,23). NİŞTE TUTUNMA/ADEZYON (HOMİNG/LODGİNG/RETENTİON) Kök hücrelerin endosteal niş alanına yerleşmesi ve idamesinin sağlanmasında nişe homing ve adezyon en kiritik aşamalardan birisidir (3). Bu durum tüm kök hücre nişleri için geçerlidir. Kemik iliğinde hücre trafiğinin sağlanmasında önemli bir kemokin olan CXCL12 (stromal derived faktör 1 alfa/sdf-1alfa) HKH ler üzerinde bulunan reseptörü CXCR4 aracılığıyla HKH nin endosteal niş bölgesine homing ini ve G0 da kalmasını sağlayan önemli bir faktördür (21). Burada sıkı tutunmasını ve istirahat halinde kalmasını sağlayan diğer moleküller stromal hücrelerde bulunan Angiopoetin 1 ile kök hücredeki reseptörü Tie 2 ilişkisidir. Bu bağlantı HKH lerin kemoterapi hasarından korunmasında kritik rol oynamaktadır (24). HKH lerin kemik yüzeyine yakın bölgeye adezyonunun sağlanmasında rolü olan diğer moleküller cadherin ve integrin ailesinden olan adezyon molekülleri, E-cadherin, VCAM-1 (vasküler hücre adezyon molekülü), hyaluronik asit reseptörü CD44 dür. Beta-1 integrin ailesinden VLA-4 (verylateantigen 4) osteoblast üzerindeki VCAM- 1, ayrıca fibronektin ile bağlanarak HKH lerin tutunarak istirahat halinde kalmasını ve apoptozisten korunmasını sağlar. VCAM-1 ile VLA-4 ilişkisi

6 HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ 289 HKH nakli ile verilen HKH lerin sinüzoidal endotel hücreleri (VCAM-1 pozitif) ile interaksiyonunda ve nişe yerleşmesinin ilk aşamasında da önemlidir. VCAM-1, osteoblastlar gibi stromal retiküler hücreler tarafından da eksprese olmaktadır. Hematopoetik hücreler de bilhassa retiküler hücrelerle temas yüzeylerinde bulunan VLA-4 ile bu moleküller etkileşime girmekte hematopoetik büyüme faktörleri sentezi ayarlanmaktadır (3,9). Kemik iliği stromal hücrelerinde bulunup bilhassa B lenfopoezde rol oynayan diğer bir molekül olan CD28 de HKH lerin nişe tutunma ve trafiğinin regülasyonuna katkı sağlayan faktörlerden birisidir (25). Parathormon, vitamin D, Casensing reseptör de HKH nin nişe yerleşmesini, HKH havuzunun arttırılmasını ve engraftmanı sağlayarak hematopoez üzerine pozitif etkileri vardır (16, 26). HKH ler, eksprese ettikleri Calciumsensing receptor (CaR) konsantrasyonuna cevap vermektedirler. Böylelikle nişin mineral iyon içeriği hematopoezin kemikte olmasını sağlayan önemli bir faktördür. CaR eksikliğinde endosteal nişe yerleşme ve ESM proteini kollajen 1 e adezyon azalmaktadır (26). Osteoblast-spesifik, aktive PTH/ PTHrP reseptörleri (PPR) ile osteoblastların uyarılmasının Notch ligand jagged 1 düzeyi ve notch aktivasyonu yoluyla HKH sayılarını arttırdığı, in vitro PTH nin de osteoblast sayısını arttırarak ex-vivo hematopoetik ekspansiyonu desteklediği bildirilmiştir. Hayvanlarda in-vivo PTH uygulamasının da transplant sonrası engraftman ve survivi arttırdığı gösterilmiştir (16). TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE YENİLENME VE FARKLANMASININ REGÜLASYONU Hematopoezin devamı için HKH lerin asimetrik bölünme ile bir taraftan kendini yenilemesi, diğer taraftan da olgun hematopoetik hücrelere doğru farklanmaya başlaması gerekmektedir. Ayrıca simetrik bölünme ile de sayılarını arttırmaktadırlar. Bunun için gereken özel uzaysal konfigürasyonun kurulmasını ve kök hücrelerin fonksiyonlarına uygun niş içine yerleşmeleri mikroçevre tarafından sağlanır. Kök hücrelerin farklı mikroçevreler arasındaki trafiği bu aşamada önemli rol oynamaktadır. Osteoblastlar gibi CXCL12+/ nestin+ retiküler adventisial hücreler ve CAR hücreleri de HKH tutunmasında, kendini yenilemesinde önemli stromal regülatör hücrelerdir. Hücrelerin kendini yenilemesi için hematopoetik büyüme faktörlerinden erken aşamada etkili olanlar Kit Ligand (KL), fetal liver tirozin kinaz (FL), trombopoetin (TPO), hücre farklanması gerektiğinde ise ilgili seriye ait hücrelerin gelişimi için gerekli büyüme faktörleri interleukin 3 (IL-3), interleukin 11 (IL-11), ayrıca granülosit koloni uyaran faktör (GCSF) gibi geç aşamada salınan faktörler stromal hücreler tarafından sentezlenmekte ve koloni forming unit-granülosit/eritroblast/makrofaj/monosit gelişimi sağlanmaktadır (18). HKH lerin farklanması için endosteal niş bölgesinden çıkıp sinüzoidden zengin vasküler/santral niş alanına migrasyonu kemokin, sitokin, büyüme faktörü seviyeleri ile belirlenmektedir (1-3, 16,18). HKH biyolojik fonksiyonlarının her biri hücre-hücre-matriks ilişkileri ve solubl faktörlerle oluşan sinyal yolakları ve moleküler mekanizmalarla regüle edilir. Bunlardan biri ağır bastığında hematolojik bozukluklar ortaya çıkar. HKH fonksiyonlarında rolü olan proteinlerden Paratiroid hormon (PTH)/

7 :4 2 HematoLog PTH-ilişkili protein PTH/PTH-RP endosteal niş osteoblastlarında Jagged1 seviyesini arttırır. Bu molekül HKH üzerine Notch reseptörleri ile etkileşir ve Notch intraselüler kısmının (NICD) γ-sekretazlar tarafından yıkılmasına ve bunun da çekirdeğe giderek HKH lerin kendini yenilemesi ve farklanmasının inhibisyonunu sağlayan genlerin ekspresyonunun ortaya çıkmasına yol açar. HKH lerin kendini yenilemesinde önemli bir sinyal yolağı da Wnt-beta katenin yolağıdır. Wnt protein endosteal osteoblastlar tarafından sentezlenir. Wnt reseptörü HKH üzerinde sarmal durumdadır ve lipoprotein reseptör ilişkili-protein (LRP) ile bağlantı içerisindedir. Uyarı olduğunda hücre içinde β-katenin çekirdeğe doğru yer değiştirir ve HHK lerin kendini yenilemesinin sağlanması ve farklılaşmasının inhibisyonunu sağlayan genlerin eksprese olmasını sağlar (27-29). Endosteal nişte, yukarıda bahsi geçen adezyon ilişkileri de HKH nin G0 fazında kalması, kendini yenilemesi veya nişten çıkıp farklanmasında rol oynar. Bu aşamada CXCL12-CXCR4 ve Angiopoetin 1-Tie 2 ilişkisi HKH yi nişe bağlamada kritik faktördür. Bu mekanizmaların yetersiz veya fazla çalışmasının, sırayla, kemik iliği yetmezlikleri, pansitopenilere veya myeloproliferatif hastalıklar ve lösemilere yol açabileceği ileri sürülmektedir (30, 31). O nedenle niş tarafından yönetilen fonksiyonlar için inhibitör mekanizmalar da bulunmaktadır. Bunlardan biri olan osteopontin (OPN) bir matriks glukoproteini olup HKH havuz sayısının negatif regülatörüdür. Niş stimulasyonu olan hallerde kök hücrelerin aşırı uyarılmasının kısıtlanmasını amacıyla niş osteoblastları tarafından belirli oranda OPN sentezlenir. OPN eksik farelere ekzojen OPN verilmesi yoluyla bu molekülün primitif HKH sayısını regüle ettiği ve kök hücrelerden bağımsız şekilde çalıştığı gösterilmiştir. Ayrıca OPN yokluğunda PTH nin kök hücre sayılarında aşırı artışa yol açtığı da gösterilmiş; bu bulgularla, OPN hematopoez negatif regülatörü olarak ortaya konmuştur (32). MOBİLİZASYON Kİ den kök/projenitör hücre mobilizasyonu için HKH-osteoblast, HKH- MKH arasında CXCL12-CXCR4 interaksiyonunun ve adezyon ilişkisinin baskılanması ve hücrenin migrasyon için serbest kalması gerekmektedir (3). Osteoblast ve osteoklastlar arasında dinamik bir denge vardır; bu durum Kİ kavitelerinin oluşumu ve hematopoez için kritiktir. Kemik iliğinden mobilizasyonda rolü olan hücre tipleri arasında osteoklastlar ve makrojlar önemli role sahiptir. Mobilizasyonda stres sinyalleri, inflamasyon, endojen granülosit koloni stimüle eden faktör (GCSF) düzeylerindeki değişiklikler, hipoksi, nöral uyarılar ve endocannabinoidler gibi endojen mediatörlerin, küçük moleküllerin rolü vardır (33,34,36). Adrenerjik uyarıların sirkadien ritm ile belirli aralıklarla HKH lerin nişten çıkmasını sağladığı bildirilmiştir (35,36). Sinir sistemi, immün sistemin düzenlenmesinde de majör regülatördür. Nöral ve immün hücreler HKH hareketini ve gelişimini; bir taraftan direkt nörotransmitter salınımı ve myeloid büyüme faktörleri salınımı yoluyla diğer taraftan da kemik remodelling üzerine etki ederek regüle ederler ve nişin dinamik yapısının oluşmasını sağlarlar. Yakın zamanda yapılan bir çalışmada

8 HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ 291 kemoterapiye bağlı nöral hasarın kemik iliğinden hücre mobilizasyonunu inhibe ederek sitopeniye yol açtığı bildirilmiş ve Kİ de sempatik sinir sistemi uyarılarının ve beta adrenerjik reseptörlerin hematopoetik dengedeki önemine değinilmiştir (37). Transplantasyon pratiğinde mobilizasyon amaçlı kullanılan ilaçlardan GCSF, Plerixafor (AMD3100) da CXCL12-CXCR4 ilişkisinin kuvvetli inhibitörleridir ve sinerjistik etki yaparlar. CXCL12-CXCR4 inhibisyonu yanında VLA-4 inhibisyonu da Kİ den mobilizasyonu sağlamaktadır. Bu moleküllerle mobilizasyon sürecinde osteoklastlar altive olmakta, matriks metalloproteinazlar ve IL8 düzeylerinde artışla birlikte ESM nin ve mikroçevrenin mobilizasyona uygun hale gelmesi sağlanmaktadır. Kİ de CXCL12 yıkılmasını sağlayan bir peptidaz olan CD26 da mobilizasyon sürecinde etkili bir moleküldür. Bunun inhibisyonunun immünyetmezlikli farelerde HKH lerin homing ve engraftmanını arttırdığı gösterilmiştir (23,38). TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ NİŞ FONKSİYONLARINDA SOLUBL FAKTÖRLER HKH nin kaderi hücre-hücre-matriks, solubl faktör ilişkileri ile belirlenmektedir. Kemik iliğinde HKH lerle mikroçevre/niş hücreleri arasında karşılıklı etkileşim sonucu solubl faktörlerin seviyesi belirlenir. İn-vivo ortamda bu dinamik yapı her an değişebilen mikroçevre yapısını kazandırmaktadır. Bu durum da solubl faza yansımaktadır. İn-vitro hücre kültür ortamında ise HKH, MKH, endotel hücresi, osteoblast başta olmak üzere çeşitli niş hücrelerini barındıran, in-vivo Kİ ortamındaki fiziksel özellikler, akışkanlık, matriks yapısı, kimyasal, metabolik özellikleri bütün olarak bulunduran bir sistem oluşturmak zor olduğundan hücrelerin solubl özelliklerinin in-vitro ortamda incelenmesinin-vivo durumu yansıtmamaktadır. Yine de hücrelerin sekretuvar kapasitesini gösterebilmektedir. Büyüme faktörleri, sitokinler ve hücre trafiğini etkileyen moleküller olan kemokinlerin çoğu MKH ler tarafından salınmakta ve HKH fonksiyonlarını etkilemektedir. Kemik iliğinde kök hücre dinamiğinde etkisi en iyi ortaya konmuş kemokin CXCL12 dir; ayrıca IL8, rantes (CCL5), MCP-1 (makrofajkemotaktik protein), IL18 de Kİ de kök hücre trafiğinde etkili faktörlerdir (23,39). Kemik iliği kök hücre nişinde hücrelerin immün sistem atağından korunmasında Treg lerin ve MKH lerin önemli rolü olduğu gösterilmiştir. MKH lerin prostaglandin E2 (PGE2), IDO (indoleamine-2,3-dioxygenase), hepatosit büyüme faktörü (HGF), TGF-beta ve nitrik oksit (bilhassa hayvanlarda) gibi solubl faktörlerin sentezi yoluyla immün modulasyona katkı sağladığı gösterilmiştir (19, 22). Kİ de HKH ler gibi, stromal hücrelerin gelişimi ve fonksiyonlarını sürdürmeleri için de benzeri solubl faktörlere ihtiyaç vardır. Bunların bir kısmı otokrin yolla MKH lerden salınırken diğerleri hematopoetik hücrelerden salınıp MKH lerin proliferasyonunu, farklanmasını veya migrasyonunu etkilemektedir. Bunlar arasında FGF (fibroblast büyüme faktörü), PDGF (plateletten salınan büyüme faktörü), TGF-beta (transforming büyüme faktörü) önemlilerdendir. Kök hücre biyolojisinde hücrelerden salgılanan nm arasında kesecikler olan eksozomların da rolü vardır. Hücre zarından koptuğu için zar yapısı hücre zarı ile aynı olan ve aynı yüzey proteinlerini salgılayan bu

9 :4 2 HematoLog keseciklerin içerisinde mrna, mirna ve çeşitli proteinler bulunur. Eksozomlar mikroçevresel elemanlardandır. MKH lerin eksozom salınımı yoluyla hücreler arası iletişim, madde alışverişinde rol oynadıkları ve kök hücre mikroçevresi üzerine etki ettikleri gösterilmiştir (40). NİŞ FONKSİYONLARINDA METABOLİK FAKTÖRLER Kemik iliği mikroçevresinde kök hücre kaderinin belirlenmesi için gerekli olan tüm yapısal, trofik, topografik ve fizyolojik bilgi nişin metabolit havuzundadır. Nişte hücreler arası ve protein interaksiyonlarının sonucu olarak ortaya çıkan metabolik durum hücre kaderinin son belirleyicisidir. Burada en kritik faktörlerden birisi endosteal nişteki hipoksik ortamdır. Burada longterm (LT) HKH lerin yaşamı için metabolik adaptasyon gereklidir. Enerji ihtiyacını karşılamak üzere bu hücrelerin mitokondrial oksidatif fosforilasyon yerine glikolizi kullandıkları ve HKH metabolizmasının regülasyonunun Meis1 tarafından Hif-1 alpha transkripsiyonel aktivasyonunun sağlanması yoluyla olduğu gösterilmiştir (41,42). NİŞ KAVRAMI İLE İLGİLİ TARTIŞMALI KONULAR Niş kavramı kök hücre alanında yaygın olarak kabul görse de Kİ de farklı niş alanlarının (endosteal, vasküler) varlığı veya tek ortak niş bulunması tartışmalı bir konudur. Yakın zamanda yapılan çalışmalar kök ve progenitör hücrelerin farklı niş alanlarında bulunabileceğini düşündürmektedir. İstirahat halindeki HKH lerin kemik yüzeyini çevreleyen osteoblastlarla temas halinde bulundukları endosteal niş bölgesinde yerleşim gösterdikleri genel olarak kabul edilen bir hipotezdir. Yakın zamanda yapılan çalışmalar çok az sayıda HKH nin endosteal nişte yerleştiğini buna karşılık çoğu HKH nin Kİ de endotel hücreleri ile temas halinde olduklarını göstermiştir. Ayrıca, CAR hücreler ve nestin-eksprese eden hücrelerden oluşan ve adiposit ve osteoblastlara farklılaşan primitif MKH lerin de osteoblastlar gibi nişin temel hücreleri olduğu bildirilmiştir (43). Kİ de ayrı niş alanları olduğu Ding ve Morrison un çalışmasıyla desteklenmektedir. Osteoblastlardan CXCL12 delesyonu sonrası HKH lerde azalma olmazken erken lenfoid hücrelerin azalması HKH lerin perivasküler nişte, erken lenfoid projenitörlerin ise endosteal nişte yerleştiklerini düşündürmüştür (44). HKH trafiğini etkileyen çalışmalarla HKH lerin lokalizasyonunun değiştirilmesi sonucu HKH kaderinin değiştiğinin ortaya konması da Kİ de farklı niş alanlarının varlığını desteklemektedir. Tsai ve ark. oksidatif stres yanıtı genel düzenleyicisi olan nükleer faktör eritroid 2-related factor 2 (Nfe2l2 veya Nrf2) ile CXCL12 reseptörü olan CXCR4 arasında bir bağlantı olduğunu göstermişler ve bu mekanizmanın HKH migrasyonunu veya niş içinde kalışını etkileyerek HKH homeostazında regülatör rolüne işaret etmişlerdir. Hoggatt ve ark. (45) ise prostaglandin E2 (PGE2) nin HKH fonksiyonlarında pozitif regülatör role sahip olduğunu göstermişler. Farelerde non- steroid anti- inflamatuar ilaç tedavisi ile endojen PGE2 baskılanmasının Kİ den HKH mobilizasyonunu sağladığını ve bu etkinin SDF-1(CXCL12)-CXCR4 ekseninden bağımsız olduğunu bildirmişlerdir. Bu

10 HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ 293 çalışmaların hepsi kök hücre veya projenitör hücre migrasyonunu modifiye etmekle farklı biyolojik sonuçlar geliştiğini (örnek; HKH transplantasyonunda engraftman yeteneğinin etkilenmesi gibi) göstermiş ve farklı niş alanlarının varlığını desteklemiştir (46). SONUÇ Kemik iliğinde HKH lerin Kİ mikroçevresi/niş tarafından regülasyonunun ortaya konması hematopoez mekanizmalarının anlaşılması açısından önemlidir. Kök hücre migrasyonu/trafiği bu regülasyonda kritik bir faktördür. Hücrelerin farklı mikroçevreler arasında gidiş gelişi hücrenin maruz kaldığı fiziksel, metabolik ortam değişikliklerine ve farklı komşuluklara yol açarak hücre kaderini belirlemede rol oynar. Bu şekilde de kök hücrenin istirahatte kaldığı veya kendini yenilediği ya da farklanarak olgun hematopoetik hücreleri meydana getirdiği farklı niş alanları ortaya çıkar. Böylelikle kompleks ve dinamik niş yapısı oluşur. İnsanlarda kemik iliği nişlerinin aydınlatılması için bu alanda çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu tip çalışmaların kliniğe uyarlanabilir (translational) olma özelliği bulunmaktadır. Sağlıklı dokularda normal kök hücrelerin yönetimini düzenleyen mekanizmaların ortaya çıkarılmasının hastalık durumlarında, transplantasyon pratiğinde ve ilerleyen yaşla birlikte görülen hematolojik bozuklukların patofizyolojisinin anlaşılmasında önemi vardır. Kİ nişinde oluşan bir bozukluğun lösemi gelişiminde rolü olabileceği ileri sürülmektedir. Yakın zamanda yapılan hayvan deneylerinde hematopoetik niş osteoprojenitör hücrelerinde geliştirilen disfonksiyonun doku homeostazını bozarak myeloid malignite gelişiminde primer rolü oynadığının gösterilmesi kanserde nişe yönelik tedavilerin potansiyel önemini vurgulamaktadır (47). Hematopoez sorunları yaşanan diğer bir durum yaşlanmaya bağlı lenfoid supresyon ve myeloid yöne kayma görülmesidir. Bu durum çok iyi aydınlatılmamış da olsa genel olarak HKH ye nazaran mikroçevrenin daha hızlı yaşlanmasına bağlanmış; yaşlılıkta rantes düzeylerinin artması ile ilişkilendirilmiştir. Genç hayvanlardan yaşlı hayvana mikroçevre transferi ile hematopoezdeki defektin düzeldiğinin gösterilmiş olması mikroçevrenin önemine işaret etmekte (48) ve nişe yönelik tedavi yaklaşımlarını akla getirmektedir. Kemik iliğinde niş bozukluğunun non-malign hastalıkların gelişimindeki rolü ise insanlarda ortaya konmamıştır. Bu alanda çalışma sayısı çok azdır. Steele fare modelinde Stem cell faktör (SCF) eksikliğinin kemik iliği yetmezliğine yol açtığı gösterilmiştir (49). Başka bir fare modelinde ise op/op farelerde makrofaj koloni stimule eden faktör (MCSF) eksikliğine bağlı osteopetrozis gelişmesi de primer mikroçevre eksikliği sonucu hematopoetik kökenli olan osteoklast defektini tanımlamaktadır (50). Bununla birlikte, insanlarda kök hücre nişleri ile ilgili çalışmaların çoğu halen hipotetik düzeyde kalmıştır. Son yıllarda mikroçevre hedeflemeye yönelik tedavi stratejilerinin malign ve non-malign birçok hastalıkta gündeme gelmesi ve bazılarında da klinik uygulama aşamasına geçilmiş olması insanda hematopoetik niş karakterizasyonunun (sağlık durumu ve TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ

11 :4 2 HematoLog hastalıklarda) yapılmasının mikroçevre hedeflemeye yönelik tedavi stratejileri geliştirilmesine önemli katkı sağlaması beklenmektedir. Bu konuda, hematopoetik niş özelliklerinin manipülasyonu amaçlı kök hücre, gen tedavisi ve küçük moleküllerle tedavi yöntemleri üzerinde durulmaktadır. Kaynaklar 1. Nilsson SK, Simmons PJ.Transplantable stem cells: home to specific niches. Current Opinion in Hematology 2004, 11: Haylock DN, Nilsson SK.Stem Cell Regulation by the Hematopoietic Stem Cell Niche. Cell Cycle Oct;4(10): Heazlewood SY, Oteiza A, Cao H, Nilsson SK.Analyzing hematopoietic stem cell homing, lodgment, and engraftment to better understand the bone marrow niche. Ann. N.Y. Acad. Sci. 2014; 1310; Pittenger MF, Mackay AM, Beck SC, Jaiswal RK, Douglas R, Mosca JD, Moorman MA, Simonetti DW, Craig S, Marshak DR. Multilineage potential of adult human mesenchymal stem cells. Science Apr 2;284(5411): Ahmad T, Mukherjee S, Pattnaik B, Kumar M, Singh S, Kumar M, Rehman R, Tiwari BK, Jha KA, Barhanpurkar AP, Wani MR, Roy SS, Mabalirajan U, Ghosh B, Agrawal A. Miro1 regulates intercellular mitochondrial transport & amp; enhances mesenchymal stem cell rescue efficacy. EMBO J May 2;33(9): Schofield R. The stem cell system. Biomed Pharmacother. 1983;37(8): Scadden DT. Nice neighborhood: emerging concepts of the stem cell niche. Cell. 2014, Mar 27;157(1): Li L, Xie T., Stem cell niche: structure and function. Annu Rev Cell Dev Biol. 2005;21: Chen S, Lewallen M, Xie T. Adhesion in the stem cell niche: biological roles and regulation. Development. Jan 15, 2013; 140(2): Scadden DT. The stem-cell niche as an entity of action. Nature Jun 29;441(7097): Friedenstein A. Stromal-hematopoietic interrelationships: Maximov s ideas and modern models. Haematol Blood Transfus. 1989;32: Owen ME. The marrow stromal system. In Marrow Stromal Cell Culture. Eds., pp.1-10, Cambridge Univ. Press Méndez-Ferrer S, Michurina TV, Ferraro F, Mazloom AR, Macarthur BD, Lira SA, Scadden DT, Ma ayan A, Enikolopov GN, Frenette PS. Mesenchymal and haematopoietic stem cells form a unique bone marrow niche. Nature Aug 12;466(7308): Lo Celso C, Fleming HE, Wu JW, Zhao CX, Miake-Lye S, Fujisaki J, Côté D, Rowe DW, Lin CP, Scadden DT. Live-animal tracking of individual haematopoietic stem/ progenitor cells in their niche. Nature Jan 1;457(7225): De Falco E, Avitabile D, Totta P, Straino S, Spallotta F, Cencioni C, Torella AR, Rizzi R, Porcelli D, Zacheo A, Di Vito L, Pompilio G, Napolitano M, Melillo G, Capogrossi MC, Pesce M. Altered SDF-1-mediated differentiation of bone marrowderived endothelial progenitor cells in diabetes mellitus. J Cell Mol Med Sep;13(9B):

12 HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ Calvi LM, Adams GB, Weibrecht KW, Weber JM, Olson DP, Knight MC, Martin RP, Schipani E, Divieti P, Bringhurst FR, Milner LA, Kronenberg HM, Scadden DT.Osteoblastic cells regulate the haematopoietic stem cell niche. Nature Oct 23;425(6960): Wu DC, Johnston LA. Preview. Competition among stem cells gets sticky. Cell Stem Cell Nov 6;5(5): Wilson A, Trumpp A. Bone-marrow haematopoietic-stem-cell niches. Development Jan 15;140(2): Fujisaki J, Wu J, Carlson AL, Silberstein L, Putheti P, Larocca R, Gao W, Saito TI, Lo Celso C, Tsuyuzaki H, Sato T, Côté D, Sykes M, Strom TB, Scadden DT, Lin CP. In vivo imaging of Treg cells providing immune privilege to the haematopoietic stemcell niche. Nature Jun 8;474(7350): Fotia C, Massa A, Boriani F, Baldini N, Granchi D. Hypoxia enhances proliferation and stemness of human adipose-derived mesenchymal stem cells. Cytotechnology May Greenbaum A, Hsu YM, Day RB, Schuettpelz LG, Christopher MJ, Borgerding JN, Nagasawa T, Link DC. CXCL12 in early mesenchymal progenitors is required for haematopoietic stem-cell maintenance. Nature Mar 14;495(7440): Petrie Aronin CE, Tuan RS. Therapeutic potential of the immunomodulatory activities of adult mesenchymal stem cells. Birth Defects Res C Embryo Today Mar;90(1): Lapidot T, Kollet O. The brain-bone-blood triad: traffic lights for stem-cell homing and mobilization. Hematology Am Soc Hematol Educ Program. 2010;2010: Arai F, Suda T. Quiescent stem cells in the niche. StemBook. Cambridge (MA): Harvard Stem Cell Institute; Jul Gray Parkin K, Stephan RP, Apilado RG, Lill-Elghanian DA, Lee KP, Saha B, Witte PL. Expression of CD28 by bone marrow stromal cells and its involvement in B lymphopoiesis. J Immunol Sep 1;169(5): Adams GB, Chabner KT, Alley IR, Olson DP, Szczepiorkowski ZM, Poznansky MC, Kos CH, Pollak MR, Brown EM, Scadden DT. Stem cell engraftment at the endosteal niche is specified by the calcium-sensing receptor. Nature Feb 2;439(7076): Trowbridge JJ, Moon RT, Bhatia M. Hematopoietic stem cell biology: too much of a Wnt thing. Nat Immunol Oct;7(10): Kaplan RN, Psaila B, Lyden D. Niche-to-niche migration of bone-marrow-derived cells. Trends Mol Med Feb;13(2): Bromberg O, Frisch BJ, Weber JM, Porter RL, Civitelli R, Calvi LM.Osteoblastic N-cadherin is not required for microenvironmental support and regulation of hematopoietic stem and progenitor cells. Blood Jul 12;120(2): Rizo A, Vellenga E, de Haan G, Schuringa JJ. Signaling pathways in self-renewing hematopoietic and leukemic stem cells: do all stem cells need a niche?. Hum Mol Genet Oct 15; Neviani P, Harb JG, Oaks JJ, Santhanam R, Walker CJ, Ellis JJ, Ferenchak G, Dorrance AM, Paisie CA, Eiring AM, Ma Y, Mao HC, Zhang B, Wunderlich M, May PC, Sun C, Saddoughi SA, Bielawski J, Blum W, Klisovic RB, Solt JA, Byrd JC, Volinia S, Cortes J, Huettner CS, Koschmieder S, Holyoake TL, Devine S, Caligiuri MA, Croce CM, Garzon R, Ogretmen B, Arlinghaus RB, Chen CS, Bittman R, Hokland P, Roy DC, Milojkovic TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ

13 :4 2 HematoLog D, Apperley J, Goldman JM, Reid A, Mulloy JC, Bhatia R, Marcucci G, Perrotti D. PP2A-activating drugs selectively eradicate TKI-resistant chronic myeloid leukemic stem cells. J Clin Invest Oct 1;123(10): Stier S, Ko Y, Forkert R, Lutz C, Neuhaus T, Grünewald E, Cheng T, Dombkowski D, Calvi LM, Rittling SR, Scadden DT. Osteopontin is a hematopoietic stem cell niche component that negatively regulates stem cell pool size. J Exp Med Jun 6;201(11): Larsson J1, Scadden D. Nervous activity in a stem cell niche. Cell Jan 27;124(2): Scutt A, Williamson EM. Cannabinoids stimulate fibroblastic colony formation by bone marrow cells indirectly via CB2 receptors. Calcif Tissue Int Jan;80(1): Méndez-Ferrer S, Michurina TV, Ferraro F, Mazloom AR, Macarthur BD, Lira SA, Scadden DT, Ma ayan A, Enikolopov GN, Frenette PS. Mesenchymal and haematopoietic stem cells form a unique bone marrow niche. Nature Aug 12;466(7308): Méndez-Ferrer S, Chow A, Merad M, Frenette PS. Circadian rhythms influence hematopoietic stem cells. Curr Opin Hematol Jul;16(4): Lucas D, Scheiermann C, Chow A, Kunisaki Y, Bruns I, Barrick C, Tessarollo L, Frenette PS. Chemotherapy-induced bone marrow nerve injury impairs hematopoietic regeneration. Nat Med Jun;19(6): Asada N, Katayama Y. Regulation of hematopoiesis in endosteal microenvironments. Int J Hematol Apr Xing J, Hou T, Jin H, Luo F, Change Z, Li Z, Xie Z, Xu J. Inflammatory Microenvironment Changes the Secretory Profile of Mesenchymal Stem Cells to Recruit Mesenchymal Stem Cells. Cell Physiol Biochem Mar 31;33(4): Baglio SR, Pegtel DM, Baldini N. Mesenchymal stem cell secreted vesicles provide novel opportunities in (stem) cell-free therapy. Front Physiol Sep 6;3: Zhang J., Nuebel E., Wisidagama D. R., Setoguchi K., Hong J.S., Van Horn C. M.,, Imam S. S., Vergnes L.,, Malone C. S., Koehler C. M., Teitell M. A., Measuring energy metabolism in cultured cells, including human pluripotent stem cells and differentiated cells,, Nature protocols, 7-6(2012). 42. Simsek T, Kocabas F, Zheng J, Deberardinis RJ, Mahmoud AI, Olson EN, Schneider JW, Zhang CC, Sadek HA. The distinct metabolic profile of hematopoietic stem cells reflects their location in a hypoxic niche. Cell Stem Cell Sep 3;7(3): Sugiyama T, Nagasawa T. Bone marrow niches for hematopoietic stem cells and immune cells. Inflamm Allergy Drug Targets Jun;11(3): Ding L, Morrison SJ. Haematopoietic stem cells and early lymphoid progenitors occupy distinct bone marrow niches. Nature Mar 14;495(7440): Hoggatt J, Singh P, Sampath J, Pelus LM. Prostaglandin E2 enhances hematopoietic stem cell homing, survival, and proliferation. Blood May 28;113(22): Tsai JJ, Dudakov JA, Takahashi K, Shieh JH, Velardi E, Holland AM, Singer NV, West ML, Smith OM, Young LF, Shono Y, Ghosh A, Hanash AM, Tran HT, Moore MA, van den Brink MR. Nrf2 regulates haematopoietic stem cell function. Nat Cell Biol Mar;15(3):

14 HEMATOPOETİK KÖK HÜCRE VE MİKROÇEVRE İLİŞKİSİ Raaijmakers MH, Mukherjee S, Guo S, Zhang S, Kobayashi T, Schoonmaker JA, Ebert BL, Al-Shahrour F, Hasserjian RP, Scadden EO, Aung Z, Matza M, Merkenschlager M, Lin C, Rommens JM, Scadden DT. Bone progenitor dysfunction induces myelodysplasia and secondary leukaemia. Nature Apr 8;464(7290): Ergen AV, Boles NC, Goodell MA. Rantes/Ccl5 influences hematopoietic stem cell subtypes and causes myeloid skewing. Blood Mar 15;119(11): Kapur R, Cooper R, Xiao X, Weiss MJ, Donovan P, Williams DA. The presence of novel amino acids in the cytoplasmic domain of stem cell factor results in hematopoietic defects in Steel(17H) mice. Blood Sep 15;94(6): Dai XM, Ryan GR, Hapel AJ, Dominguez MG, Russell RG, Kapp S, Sylvestre V, Stanley ER. Targeted disruption of the mouse colony-stimulating factor 1 receptor gene results in osteopetrosis, mononuclear phagocyte deficiency, increased primitive progenitor cell frequencies, and reproductive defects. Blood Jan 1;99(1): TÜRK HEMATOLOJİ DERNEĞİ